ابراهیم بن ابی‌محمود خراسانی در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ابراهیم بن ابی‌محمود خراسانی است. ابراهیم بن ابی‌محمود خراسانی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ابراهیم بن ابی‌محمود خراسانی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

ابراهیم بن ابی‌محمود نام این راوی ۱۲ مرتبه در اسناد روایات تفسیر کنز الدقائق یاد شده که به نقل از کتاب‌های عیون أخبار الرضا (ع) و کمال الدین شیخ صدوق است؛ نمونه‌اش: «و فی عیون الأخبار، باسناده إلی إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي مَحْمُودٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا (ع)... إلَی أَنْ قَالَ: وَ سَأَلْتُهُ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هَلْ يُجْبِرُ عِبَادَهُ عَلَى الْمَعَاصِي فَقَالَ بَلْ يُخَيِّرُهُمْ وَ يُمْهِلُهُمْ حَتَّى يَتُوبُوا».

«قُلْتُ فَهَلْ يُكَلِّفُ عِبَادَهُ مَا لَا يُطِيقُونَ فَقَالَ كَيْفَ يَفْعَلُ ذَلِكَ وَ هُوَ يَقُولُ ﴿وَمَا رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ﴾».

«ثُمَّ قَالَ (ع): حَدَّثَنِي أَبِي مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ (ع) أَنَّهُ قَالَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى يُجْبِرُ عِبَادَهُ عَلَى الْمَعَاصِي أَوْ يُكَلِّفُهُمْ مَا لَا يُطِيقُونَ فَلَا تَأْكُلُوا ذَبِيحَتَهُ وَ لَا تَقْبَلُوا شَهَادَتَهُ وَ لَا تُصَلُّوا وَرَاءَهُ وَ لَا تُعْطُوهُ مِنَ الزَّكَاةِ شَيْئاً».

شرح حال راوی

ترجمه و شرح حال راوی در کتب اصلی رجال شیعه، مانند رجال کشی، رجال نجاشی، الفهرست و رجال شیخ طوسی، نیز در کتاب‌های رجالی متأخر ذکر شده است.

بیشترین اطلاعاتی که در کتب رجالی آمده، درباره طبقه و جایگاه حدیثی ابراهیم بن ابی محمود است؛ ولی با مراجعه به احادیث ایشان و دقت در محتوای آنها اطلاعات بیشتری به دست خواهد آمد؛ مانند حُسن اعتقاد و جایگاه ولایی وی و اینکه چون اهل خراسان بوده، بعد از حضور امام رضا (ع) در آن دیار، پیوند نزدیکی با آن حضرت داشته و سؤالات فراوانی را از محضر آن امام در موضوعات گوناگون از جمله تفسیر داشته و سپس همه آنها را گردآوری و در مجموعه‌ای با عنوان المسائل تدوین کرده است.

برخی از رجالیون شیعه ابراهیم بن ابی محمود خراسانی را فردی مورد اعتماد، ثقه و از اصحاب و راویان امام رضا (ع) دانسته‌اند. او از محدثان و علمای امامی و از موالی، یعنی غیر عرب خالص است. بر اساس آنچه از روایات برمی‌آید، ابراهیم از راویان و یاران امام کاظم (ع)، امام رضا (ع) و امام جواد (ع) بود، هر چند بیشتر به عنوان صحابی امام کاظم (ع) مطرح است، چون دوران حیات علمی و مذهبی خود را با آن حضرت سپری کرده است. او بنا به گفته کشی فردی نابینا بود و حدیثی از ابوجعفر، امام جواد (ع) روایت کرده که بر اساس آن روایت، آن حضرت و امام رضا (ع) برای او، رفتن به بهشت را دعا کردند و حتی آمده است که امام جواد (ع) همچنین بهشت را برایش ضمانت نموده است.

طبقه راوی

از تاریخ ولادت و وفات راوی اطلاعی در دست نیست؛ لکن برقی ایشان را در اصحاب امام کاظم (ع) و نجاشی وی را از راویان امام رضا (ع) ذکر کرده، چنان که شیخ طوسی در کتاب رجال وی را از اصحاب امامان امام کاظم و امام رضا (ع) به شمار آورده و آیت الله بروجردی ایشان را از طبقه ششم شمرده است.

یادآوری

از بعضی روایات فهمیده می‌شود که ابراهیم بن ابی محمود، امام جواد (ع) را نیز درک کرده است:

رجال الکشی: «حَمْدَوَيْهِ، قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ مُوسَى الْخَشَّابُ قَالَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ أَبِي مَحْمُودٍ، قَالَ:، دَخَلْتُ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ (ع) وَ مَعِي كُتُبٌ إِلَيْهِ مِنْ أَبِيهِ، فَجَعَلَ يَقْرَؤُهَا وَ يَضَعُ كِتَاباً كَبِيراً عَلَى عَيْنَيْهِ، وَ يَقُولُ خَطُّ أَبِي وَ اللَّهِ، وَ يَبْكِي حَتَّى سَالَتْ دُمُوعُهُ عَلَى خَدَّيْهِ...»؛

کفایة الأثر: «حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الدَّقَّاقُ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي قَتَادَةَ عَنِ الْمَحْمُودِيِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي مَحْمُودٍ قَالَ: كُنْتُ وَاقِفاً عَلَى رَأْسِ أَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى بِطُوسَ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ مَنْ كَانَ عِنْدَهُ إِنْ حَدَثَ حَدَثٌ فَإِلَى مَنْ قَالَ إِلَى ابْنِي مُحَمَّدٍ وَ كَأَنَّ السَّائِلَ اسْتَصْغَرَ بِسِنِّ أَبِي جَعْفَرٍ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ (ع) إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى بَعَثَ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ (ع) ثَابِتاً بِإِقَامَةِ شَرِيعَتِهِ فِي دور [دُونِ] السِّنِّ الَّذِي أُقِيمَ فِيهِ أَبُو جَعْفَرٍ ثَابِتاً عَلَى شَرِيعَتِهِ»؛

همین حدیث را طبری شیعی، در دلائل الامامة با این سند نقل کرده است: «و حدثنی أبوالمفضل محمد بن عبدالله، قال: حدثنی أبوالنجم بدر ابن عمار الطبرستانی، قَالَ: كُنْتُ وَاقِفاً عِنْدَ رَأْسِ أَبِي اَلْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى عَلَيْهِ السَّلاَمُ بِطُوسَ قَالَ لَهُ بَعْضُ مَنْ كَانَ عِنْدَهُ إِنْ حَدَثَ حَدَثٌ فَإِلَى مَنْ قَالَ إِلَى اِبْنِي مُحَمَّدٍ وَ كَانَ اَلسَّائِلُ اِسْتَصْغَرَ سِنَّ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ لَهُ أَبُو اَلْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى عَلَيْهِ السَّلاَمُ إِنَّ اَللَّهَ بَعَثَ عِيسَى اِبْنَ مَرْيَمَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ نَبِيّاً ثَابِتاً بِإِقَامَةِ شَرِيعَتِهِ فِي دُونِ اَلسِّنِّ اَلَّذِي أُقِيمَ فِيهِ أَبُو جَعْفَرٍ ثَابِتاً عَلَى شَرِيعَتِهِ ».

به قرینه نقل کفایة الأثر، ظاهراً ابراهیم بن ابی محمود در این سند از قلم افتاده و صحیح چنین است: "روی محمد بن المحمودی، عن أبیه، عن ابراهیم بن أبی محمود قال: کنت واقفاً..."، چون در نقل کفایة الأثر، محمودی با دو واسطه این حدیث را از امام رضا (ع) نقل کرده است: "المحمودی، عن إسحاق بن اسماعیل، عن ابراهیم بن أبی محمود...".

مرحوم کلینی نیز حدیث یادشده را با سند ذیل نقل می‌کند: «الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْخَيْرَانِيِّ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: كُنْتُ وَاقِفاً بَيْنَ يَدَيْ أَبِي الْحَسَنِ (ع)- بِخُرَاسَانَ فَقَالَ لَهُ قَائِلٌ يَا سَيِّدِي إِنْ كَانَ كَوْنٌ فَإِلَى مَنْ قَالَ إِلَى أَبِي جَعْفَرٍ ابْنِي فَكَأَنَّ الْقَائِلَ اسْتَصْغَرَ سِنَ أَبِي جَعْفَرٍ (ع) فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ (ع): إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بَعَثَ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولًا نَبِيّاً صَاحِبَ شَرِيعَةٍ مُبْتَدَأَةٍ فِي أَصْغَرَ مِنَ السِّنِّ الَّذِي فِيهِ أَبُو جَعْفَرٍ (ع)»؛

به نظر در این سند هم ابراهیم بن ابی محمود از قلم افتاده و سند حدیث چنین است: "الحسین بن محمد، عن الخیرانی، عن أبیه، عن ابراهیم بن أبی محمود"؛ زیرا مرحوم کلینی معمولاً با چهار واسطه از امام رضا (ع) نقل حدیث می‌کند. البته در بعضی موارد با سه واسطه از آن حضرت حدیث نقل کرده، بنابراین احتمالاً دو نفر این قضیه را شاهد بودند و آن را نقل کرده باشند:

1. ابراهیم بن أبی محمود؛
2. پدر خیرانی.

استادان و شاگردان راوی

در میان اسناد روایاتی که ابراهیم بن ابی محمود نقل کرده، تنها نام علی بن یقطین دیده می‌شود که استاد وی شمرده می‌شود؛ ولی افراد بسیاری از ایشان حدیث گزارش کردند که از شاگردان حدیثی وی شمرده می‌شوند؛ مانند علی بن اسباط، احمد بن محمد بن عیسی، ابراهیم بن هاشم، عبدالعظیم بن عبدالله حسنی، احمد مالکی، عبدالله بن عامر، حسن بن موسی خشاب، اسحاق بن اسماعیل و محمد بن حسین بن ابی خطاب.

وی کتابی در ۲۵ ورقه دارد که احمد بن محمد بن عیسی از وی روایت کرده و ابن‌شهر آشوب عنوان آن را مسائل (رسائل) بیان کرده است؛ کتابی حدیثی که با چند واسطه از ابراهیم بن ابی محمود روایت شده است. خویی روایات وی را بیش از ۳۲ مورد در کتب اربعه شیعه می‌داند که از این شمار، سی حدیث را از امام کاظم (ع) و امام رضا (ع) و باقی را از علی بن یقطین نقل کرده است.

نکته

الف) نجاشی در ترجمه ابراهیم بن ابی محمود تصریح می‌کند: "له کتاب" و شیخ طوسی در فهرست می‌نویسد: "له مسائل" و هیچ کدام اشاره ندارند که این سؤالات از کدام معصوم (ع) است؛ لکن از «رجال کشی» و «رجال شیخ طوسی» فهمیده می‌شود که ابراهیم بن ابی محمود مسائلی از امام کاظم (ع) دارد.

«رجال کشی»: «قَالَ نَصْرُ بْنُ الصَّبَّاحِ: إِبْرَاهِيمُ بْنُ أَبِي مَحْمُودٍ كَانَ مَكْفُوفاً، رَوَى عَنْهُ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى مَسَائِلَ مُوسَى (ع) قَدْرَ خَمْسٍ وَ عِشْرِينَ وَرَقَةً، وَ عَاشَ بَعْدَ الرِّضَا (ع)»؛

شیخ طوسی نیز ابراهیم بن ابی محمود را از اصحاب امام کاظم (ع) شمرده و می‌نویسد: "و له مسائل"؛ ولی تتبع در روایات ابراهیم بن ابی محمود خلاف آن را ثابت می‌کند؛ زیرا تمام روایات وی از امام رضا (ع) است که با تعبیرات مختلف از آن حضرت نقل کرده؛ نمونه‌ها:

1. «قُلْتُ لِلرِّضَا (ع)...».
2. «سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا (ع)...».
3. «قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا (ع)...».
4. «سَأَلْتُ الرِّضَا (ع)...».
5. «سَمِعْتُ الرِّضَا (ع)...».
6. «قَالَ لَنَا الرِّضَا (ع)».

تنها در یک مورد در تهذیب الأحکام با تعبیر «رَأَيْتُ أَبَا الْحَسَنِ» آمده است؛ این در حالی است که در عیون أخبار الرضا (ع) به جای «أَبَا الْحَسَنِ»، عبارت «رَأَيْتُ الرِّضَا» ضبط گردیده است.

بر این اساس، یا کتاب مسائل ابراهیم بن ابی محمود از امام کاظم (ع) به دست قدما نرسیده، در نتیجه از آن حدیث نقل نکردند؛ یا آنچه در رجال کشی و رجال شیخ طوسی ذکر شده، درست نیست و مسائل ابراهیم بن ابی محمود از امام رضا (ع) بوده؛ نه امام کاظم (ع)، چنان که روایات موجود و واقعیت خارجی آن را تأیید می‌کنند؛ زیرا ابراهیم بن ابی محمود اهل خراسان بوده و در زمانی که امام رضا (ع) به خراسان آمد، وی محضر آن حضرت را درک کرده و حدیث فرا گرفته است.

ب) درباره ابراهیم این نکته مطرح است که آیا وی با ابراهیم بن محمد که از موالی خراسان و دارای کنیه «ابو محمود» است، تفاوت دارد یا یکی است؟ از آن رو که نام هر دو یکی است، هر دو از موالی و از اصحاب امام رضا (ع) می‌باشند و منافاتی بین کنیه و اسم آنان نیز وجود ندارد. برخی با این بیان که اولاً شیخ طوسی ابراهیم بن ابی محمود را از اصحاب امام کاظم (ع) و امام رضا (ع) می‌داند، در حالی که ابراهیم بن محمد خراسانی را صرفاً از اصحاب امام رضا (ع) معرفی می‌کند و در ثانی، برای ابن ابی محمود کتاب الرسائل ذکر شده، ولی ابن‌محمد چنین کتابی ندارد، احتمال یکی بودن این دو را چندان استوار ندانسته و بر تمایز آن دو روی می‌کنند. البته زندگینامه ابراهیم بن ابی محمود چندان روشن نیست، به همین سبب فردی مجهول الحال دانسته شده است. به هر حال، وی علاوه بر مصاحبت با امام کاظم (ع)، با امام جواد (ع) نیز همزمانی داشته و گویا در اوایل امامت آن حضرت در گذشته باشد، چون جز یک روایت که از آن حضرت نقل کرده، دیگر هیچ خبری از او در متون یافت نمی‌شود.

جایگاه حدیثی راوی

از سخنان بزرگان رجالی، مانند شیخ طوسی و نجاشی، نیز جلالت و شأن کسانی که از راوی نقل حدیث کردند، مانند ابراهیم بن هاشم قمی، احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی و عبدالعظیم الحسنی فهمیده می‌شود که ابراهیم بن ابی محمود از اجلای راویان، و صداقت و وثاقت وی محرز و از جایگاه بلندی برخوردار بوده، تا جایی که امام جواد (ع) بهشت را برای وی ضمانت کرده است.

نجاشی: "إبراهیم بن أبی محمود الخراسانی ثقة".

شیخ طوسی: "إبراهیم بن أبی محمود خراسانی، ثقة مولی".

علامه حلی: "إبراهیم بن أبی محمود الخراسانی، مولی روی عن الرضا (ع) ثقة أعتمد علی روایته".

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۱
2. مقدسی، زهرا، مقاله «ابراهیم بن ابی‌محمود خراسانی»، دانشنامه امام رضا ج۱
3. جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱