ابراهیم بن صالح انماطی در تراجم و رجال
این مدخل زیرشاخهٔ بحث ابراهیم بن صالح انماطی است. ابراهیم بن صالح انماطی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ابراهیم بن صالح انماطی در تراجم و رجال - ابراهیم بن صالح انماطی در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
ابراهیم بن خلف بن عباد انماطی[۱] در سند ۱ روایت تفسیر کنز الدقائق به نقل از کتاب کافی ذکر شده:
«الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُعَاوِيَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ خَلَفِ بْنِ عَبَّادٍ الْأَنْمَاطِيِّ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) وَ عِنْدَهُ فِي الْبَيْتِ أُنَاسٌ فَظَنَنْتُ أَنَّهُ إِنَّمَا أَرَادَ بِذَلِكَ غَيْرِي فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَيَغِيبَنَّ عَنْكُمْ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ وَ لَيَخْمُلَنَّ هَذَا حَتَّى يُقَالَ مَاتَ هَلَكَ فِي أَيِّ وَادٍ سَلَكَ وَ لَتُكْفَؤُنَّ كَمَا تُكْفَأُ السَّفِينَةُ فِي أَمْوَاجِ الْبَحْرِ لَا يَنْجُو إِلَّا مَنْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَهُ وَ كَتَبَ الْإِيمَانَ فِي قَلْبِهِ وَ أَيَّدَهُ بِرُوحٍ مِنْهُ»[۲]؛
آغاز سند این روایت، در مصدر اصلی (کافی) چنین است: "الحسین بن محمد و محمد بن یحیی عن جعفر بن محمد..."[۳] و این سند درست است؛ زیرا مراد از «حسین بن محمد»، «حسین بن محمد بن عمران بن ابی بکر اشعری قمی» است، چنان که مراد از محمد بن یحیی، ابوجعفر عطار قمی است و هر دو از مشایخ کلینی هستند[۴].
و در حقیقت، این روایت را دو نفر نقل کرده‌اند: «حسین بن محمد» و «محمد بن یحیی». بر این اساس، در سند تفسیر کنز الدقائق تصحیف رخ داده و «بن» مصحف «و» است.[۵]
شرح حال راوی
در کُتُب رجالی متقدم و متأخر، درباره این راوی، هیچ گزارشی داده نشده و نام او به هیچ شکلی در اسناد روایات نیز یاد نشده و فقط در کتب رجالی دوران کنونی، مانند معجم رجال الحدیث[۶] و تنقیح المقال فی علم الرجال[۷]، تنها به ذکر نام این راوی و ذکر روایت یاد شده، ذیل آن بسنده شده؛ ولی متن حدیث «كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) و عِنْدَهُ فِي الْبَيْتِ أُنَاسٌ، فَظَنَنْتُ أَنَّهُ إِنَّمَا أَرَادَ بِذلِكَ غَيْرِي، فَقَالَ: أَمَا و اللَّهِ لَيَغِيبَنَّ عَنْكُمْ صَاحِبُ هذَا الْأَمْرِ، وَ...»[۸] به امامی بودن راوی اشعار دارد و اینکه وی معتقد به ولایت ائمه (ع) بوده است.[۹]
طبقه راوی
از آنجا که در منابع رجالی، از این راوی سخنی، و نامش در هیچ سند دیگری نیست، از بررسی طبقه راوی و مروی عنه (شاگرد و استاد) می‌‌توان تا اندازه‌ای به طبقه این راوی پی برد.
عبدالله بن جبلة در این سند، راوی و شاگرد «ابراهیم بن خلف بن عباد» بوده که از طبقه ششم شمرده شده[۱۰] و وفات وی در سال ۲۱۹ (ق)[۱۱] رخ داده و مفضل بن عمر به عنوان استاد و مروی عنه، در طبقه چهارم یا پنجم قرار دارد[۱۲] و در دوران زندگانی امام موسی کاظم (ع) (۱۴۸ - ۱۸۳ق) از دنیا رفته[۱۳]، از این رو، راوی مورد بحث را می‌‌توان از صِغار طبقه پنجم یا کِبار طبقه ششم به شمار آورد.
توضیح: تاریخ دقیق وفات مفضل مشخص نیست؛ ولی از بعضی قرائن می‌‌توان حدس زد که وی در نیمه اول دوران امامت امام موسی کاظم (ع) از دنیا رفته باشد؛ زیرا روایات ایشان از امام صادق (ع) بسیار فراوان است، درحالی که از امام کاظم (ع) بسیار اندک است، بلکه از بعضی روایات فهمیده می‌شود که مفضل در کهنسالی، امام کاظم (ع) را که نوجوان بوده، درک کرده و زمان بسیاری از امامت آن حضرت را درک نکرده است.
مرحوم کلینی: «أَحْمَدُ بْنُ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ مُوسَى الصَّيْقَلِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) فَدَخَلَ أَبُو إِبْرَاهِيمَ (ع) وَ هُوَ غُلَامٌ فَقَالَ اسْتَوْصِ بِهِ وَ ضَعْ أَمْرَهُ عِنْدَ مِنْ تَثِقُ بِهِ مِنْ أَصْحَابِكَ»[۱۴].
بر این پایه، می‌‌توان گفت ابراهیم بن خلف بن عباد در اواخر دوران امام صادق (ع) در سنین نوجوانی قرار داشته، پس مناسب‌تر است که وی از صغار طبقه پنجم به شمار آید.
با توجه به عدم ذکر نام راوی در اسناد روایات، مگر در سند یادشده، تنها استاد حدیثی وی مفضل بن عمر و تنها شاگرد وی عبدالله بن جبلة خواهد بود[۱۵].[۱۶]
جایگاه حدیثی راوی
بر اساس عدم ذکر نام راوی در کتب رجالی، باید او را از راویان مُهمل یا مجهول به شمار آورد، چنان که یکی از محققان می‌نویسد: "لم أجد فی کلمات علماء الرجال من عنونه و لم أظفر علی روایة أخری له، فهو مهمل"[۱۷].
یادآوری
۱. مرحوم آیت‌الله بروجردی در ترتیب اسانید الکافی بعد از ذکر سند حدیث یادشده، با اشاره به عنوان ابراهیم بن خلف بن عباد انماطی می‌نویسد: "هکذا فی نسختنا؛ و فی الأصل إبراهیم بن أبی خلف"[۱۸].
از آنجا که در هیچ یک از منابع رجالی و اسناد روایات، نام ابراهیم بن ابی خلف ذکر نشده و عنوان مذکور در نسخه‌های موجود ابراهیم بن خلف است، استظهار می‌شود که عنوان یادشده مصحف است.
خطیب بغدادی نیز ذیل عنوان "إحتجاج الشیعة علی زید بن ثابت" نوشته است: "تألیف سعد إبن إبراهیم بن أبی خلف الأشعری القمی الشیعی نزیل بغداد المتوفی سنة إحدی و ثلاثمائة"[۱۹]. بر این پایه ممکن است کسی به اتحاد دو عنوان نظر دهد در صورتی که، تغایر دو عنوان بسیار روشن است؛ زیرا این یکی اشعری است و آن دیگری انماطی. افزون بر این، از جهت طبقه با یکدیگر همخوانی ندارند.
۲. شیخ طوسی در فهرست[۲۰] و نجاشی در رجال[۲۱] از ابو اسحاق ابراهیم بن صالح انماطی را یاد کرده و پس از توثیق وی نوشته‌اند که کتاب‌های وی منقرض گشته و تنها کتابی که از او می‌شناسند، الغیبة نام دارد.
بر این پایه، احتمالاً عنوان «ابراهیم بن خلف بن عباد انماطی»، مصحف «ابراهیم بن صالح انماطی» باشد؛ مؤیدش تشابه آن دو در اسم و وصف، نیز هماهنگی میان مضمون روایت منقول از ابراهیم بن خلف بن عباد انماطی با موضوع کتاب الغیبة است.[۲۲]
ابراهیم بن صالح
ابراهیم بن صالح[۲۳] در سند ۱ روایت تفسیر کنز الدقائق به نقل از کتاب تأویل الآیات الظاهرة دیده می‌شود:
«و فی شرح الآیات الباهرة: قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ الْخَشَّابِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ يُوسُفَ الْعَبْدِيِّ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ زَيْدٍ عَنْ آبَائِهِ (ع) قَالَ: نَزَلَ جَبْرَئِيلُ عَلَى النَّبِيِّ (ص) فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ (ص) إِنَّهُ يُولَدُ لَكَ مَوْلُودٌ تَقْتُلُهُ أُمَّتُكَ مِنْ بَعْدِكَ فَقَالَ يَا جَبْرَئِيلُ لَا حَاجَةَ لِي فِيهِ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ إِنَّ مِنْهُ الْأَئِمَّةَ وَ الْأَوْصِيَاءَ».
«قَالَ وَ جَاءَ النَّبِيُّ (ص) إِلَى فَاطِمَةَ (س) فَقَالَ لَهَا إِنَّكِ تَلِدِينَ وَلَداً تَقْتُلُهُ أُمَّتِي مِنْ بَعْدِي».
«فَقَالَتْ لَا حَاجَةَ لِي فِيهِ فَخَاطَبَهَا ثَلَاثاً ثُمَّ قَالَ لَهَا إِنَّ مِنْهُ الْأَئِمَّةَ وَ الْأَوْصِيَاءَ».
«فَقَالَتْ نَعَمْ يَا أَبَهْ فَحَمَلَتْ بِالْحُسَيْنِ (ع) فَحَفِظَهَا اللَّهُ وَ مَا فِي بَطْنِهَا مِنْ إِبْلِيسَ فَوَضَعَتْهُ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ وَ لَمْ يُسْمَعْ بِمَوْلُودٍ وُلِدَ لِسِتَّةِ أَشْهُرٍ إِلَّا الْحُسَيْنُ وَ يَحْيَى بْنُ زَكَرِيَّا (ع) فَلَمَّا وَضَعَتْهُ وَضَعَ النَّبِيُّ (ص) لِسَانَهُ فِي فِيهِ فَمَصَّهُ وَ لَمْ يَرْضَعِ الْحُسَيْنُ (ع) مِنْ أُنْثَى حَتَّى نَبَتَ لَحْمُهُ وَ دَمُهُ مِنْ رِيقِ رَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ 
وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا
»[۲۴][۲۵].[۲۶]
شرح حال راوی
از کُتب رجالی و اسناد روایات فهمیده می‌شود که ابراهیم بن صالح مشترک میان چند نفر است[۲۷] که از قرائن مشخص می‌شود و مراد از معنون در این سند «ابراهیم بن صالح انماطی» است، به قرینه روایتش از حسین بن زید بن علی بن الحسین (ع) چنان که از بعضی اسناد برداشت می‌شود؛ مانند:
«... حَدَّثَنِي إِبْرَاهِيمُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ الثَّقَفِيُّ أَخْبَرَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ صَالِحٍ الْأَنْمَاطِيُّ قَالَ أَخْبَرَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ زَيْدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ (ع) قَالَ قَالَ لِي رَسُولُ اللَّهِ (ص) إِذَا أَنَا مِتُّ فَغَسِّلْنِي بِسَبْعِ قِرَبٍ مِنْ بِئْرِ غَرْسٍ...»[۲۸][۲۹]
ابراهیم بن صالح انماطی
ابراهیم بن صالح انماطی[۳۰] در سند ۱ روایت تفسیر کنز الدقائق و به نقل از تأویل الآیات الظاهرة دیده می‌شود:
«وَ رَوَى أَيْضاً عَنْ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ صَالِحٍ الْأَنْمَاطِيِّ[۳۱] عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَأَنْتَ حِلٌّ بِهَذَا الْبَلَدِ[۳۲] قَالَ يَعْنِي رَسُولَ اللَّهِ (ص) قُلْتُ وَوَالِدٍ وَمَا وَلَدَ[۳۳] قَالَ عَلِيٌّ وَ مَا وَلَدَ»[۳۴][۳۵]
شرح حال راوی
عنوان یادشده، هم در اسناد چند روایت قرار گرفته؛ هم در کُتب رجالی که به بررسی آن می‌پردازیم:
اسناد روایات
کاوش در اسناد روایات، می‌نمایاند نام «ابراهیم بن صالح انماطی» در سند چهار روایت یاد شده:
- فضل بن شاذان: «حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ جَعْفَرُ بْنُ مَسْرُورٍ اللَّحَّامُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنِي الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ [عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بِلَالٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ صَالِحٍ الْأَنْمَاطِيِّ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ] عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: سُئِلَ النَّبِيُّ (ص) عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى
طُوبَى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ
[۳۶] قَالَ نَزَلَتْ فِي أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيٍّ (ع)...»[۳۷]. - راوندی: «قَالَ سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ حَدَّثَنِي إِبْرَاهِيمُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ الثَّقَفِيُّ أَخْبَرَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ صَالِحٍ الْأَنْمَاطِيُّ قَالَ أَخْبَرَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ زَيْدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ (ع) قَالَ قَالَ لِي رَسُولُ اللَّهِ (ص) إِذَا أَنَا مِتُّ فَغَسِّلْنِي بِسَبْعِ قِرَبٍ مِنْ بِئْرِ غَرْسٍ...»[۳۸].
- شیخ طوسی: «وَ عَنْهُ، قَالَ: أَخْبَرَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ عُبَيْدِ اللَّهِ، عَنْ أَبِي عَلِيٍّ أَحْمَدَ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ سُفْيَانَ الْبَزَوْفَرِيِّ، عَنْ حُمَيْدِ بْنِ زِيَادٍ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الدِّهْقَانِ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ صَالِحٍ الْأَنْمَاطِيِّ، رَفَعَهُ، قَالَ: لَمَّا أَصْبَحَ عَلِيٌّ (ع) بَعْدَ الْبَيْعَةِ، دَخَلَ بَيْتَ الْمَالِ...»[۳۹].
- طبرسی: «أخبرنا الشيخ أبوجعفر الطوسي قال: أخبرنا الحسين بن عبيد اللّه، عن أبي عليّ أحمد بن جعفر البزوفريّ، عن حميد بن زياد، عن العبّاس بن عبيد اللّه ابن أحمد الدهقان، عن إبراهيم بن صالح الأنماطي، عن محمد بن الفضل و زياد بن النعمان و سيف بن عميرة، عن هشام بن أحمر قال: أرسل إليّ أبو عبد اللّه عليه السلام في يوم شديد الحرّ، فقال لي...»[۴۰].[۴۱]
کُتب رجالی
نجاشی در دو جا از ایشان یاد کرده:
- إبراهیم بن صالح الأنماطی یکنی بأبی إسحاق کوفی ثقة لا بأس قال لی أبوالعباس أحمد بن علی بن نوح: انقرضت کتبه فلیس أعرف منها إلا کتاب الغیبة أخبرنا به عن أحمد بن جعفر قال: حدثنا حمید بن زیاد عن عبیدالله بن أحمد بن نهیک عنه[۴۲].
- إبراهیم بن صالح الأنماطی الأسدی ثقة روی عن أبی الحسن و وقف، له کتاب یرویه عدة، أخبرنا محمد قال: حدثنا جعفر بن محمد قال: حدثنا عبیدالله بن أحمد قال: حدثنی إبراهیم بن صالح و ذکره[۴۳].
شیخ طوسی نیز در الفهرست دو بار از ایشان نام برده:
- با عنوان «ابراهیم بن صالح انماطی»: إبراهیم بن صالح الأنماطی، کوفی، یکنی أبا إسحاق، ثقة، ذکر أصحابنا أن کتبه انقرضت، والذی أعرف من کتبه کتاب الغیبة. أخبرنا به الحسین بن عبیدالله، قال: حدثنا أحمد بن جعفر، قال: حدثنا حمید بن زیاد، قال: حدثنا عبیدالله بن أحمد بن نهیک، عن إبراهیم بن صالح الأنماطی[۴۴].
- با نام «ابراهیم بن صالح بی‌وصف انماطی»: إبراهیم بن صالح. له کتاب، رویناه بالإسناد الأول[۴۵]، عن ابن نهیک، عن إبراهیم بن صالح[۴۶].
چنان‌که در کتاب الرجال با عنوان ابراهیم بن صالح الأنماطی دو بار از وی یاد کرده است: یکی در اصحاب امام باقر (ع)[۴۷] و دیگری در باب من لم یرو عنهم[۴۸][۴۹]
اتحاد یا تعدد
مهم‌ترین بحث در میان رجالیان این است که آیا عناوین یادشده «ابراهیم بن صالح انماطی کوفی»، «ابراهیم بن صالح اسدی» و «ابراهیم بن صالح» من دون وصف) متحد هستند و گویای یک شخص، یا متعدد هستند و حاکی از دو نفر؛ دو دیدگاه هست:
- معتقدان به تعدد و عدم اتحاد: مانند آیت الله خویی[۵۰]، علامه مامقانی[۵۱] و سید علی بروجردی[۵۲].
- باورمندان به اتحاد و عدم تعدد: همچون شیخ مفید[۵۳]، علامه حلی[۵۴]، تفرشی[۵۵]، سید محسن امین[۵۶]، محقق زنجانی[۵۷] و ابطحی[۵۸][۵۹]
تحقیق
با توجه به شمار اندک روایات «ابراهیم بن صالح انماطی» و توثیق نجاشی در هر دو جا، بر بحث اتحاد و عدم اتحاد چندان سودی مترتب نمی‌شود، از این رو به ذکر دیدگاه‌ها و یادآوری معتقدان به اتحاد و تعدد، بی‌ذکر ادله طرفین و نقد و بررسی آنها بسنده نمودیم و تنها به یک نکته اشاره می‌کنیم:
از ظاهر عبارت نجاشی و شیخ طوسی تعدد فهمیده می‌شود؛ زیرا نجاشی گرچه هر دو را توثیق کرده، ولی اولی را با وصف «کوفی» و دومی را با وصف «اسدی» یاد نموده و ثانیاً درباره اولی می‌نویسد: انقرضت كتبه... إلا كتاب الغيبة و درباره دومی: له كتاب و ثالثاً دومی را واقفی و از راویان امام کاظم (ع) می‌خواند؛ ولی در باره اولی سکوت کرده و به مذهب وی اشاره‌ای ندارد که در امامی بودن راوی ظهور دارد؛ زیرا موضوع رجال نجاشی راویان امامی است. رابعاً تعدد طریق نجاشی به عبیدالله بن احمد بن نهیک که راوی کتاب ابراهیم بن صالح است، در طریق اول می‌نویسد: "أخبرنا به أحمد بن جعفر (احمد بن جعفر بن سفیان البزوفری) قال: حدثنا حمید بن زیاد، عن عبیدالله بن أحمد بن نهیک، عنه".
در طریق دوم می‌نگارد: "اخبرنا محمد (محمد بن محمد بن نعمان الشیخ المفید) قال: حدثنا جعفر بن محمد (جعفر بن محمد بن قولویه) قال: حدثنا عبیدالله بن أحمد قال: حدثنی إبراهیم بن صالح".
شیخ طوسی نیز در الفهرست اولاً یکی را با وصف «انماطی» و دیگری را به صورت مطلق و بی‌وصف یاد می‌کند و ثانیاً درباره یکی می‌نویسد: انقرضت کتبه... إلا کتاب الغیبة و درباره دیگری: له کتاب و ثالثاً یکی را توثیق می‌کند و درباره دومی نظر نمی‌دهد و رابعاً طریق شیخ طوسی نیز به عبیدالله بن احمد بن نهیک (راوی کتاب ابراهیم بن صالح) متعدد است، چنان که گذشت.
در کتاب الرجال نیز یکی را در اصحاب امام باقر (ع) یاد می‌کند و دیگری را در باب "من لم یرو عنهم (ع)".
بر این اساس، به صرف اتحاد در نام، نام پدر، وصف و راوی کتاب نمی‌توان به اتحادحکم کرد، چنان که معتقدان به اتحاد به آن استناد کرده‌اند؛ زیرا قرائن عدم اتحاد قوی‌تر است.[۶۰]
طبقه راوی
از تاریخ ولادت و وفات ابراهیم بن صالح انماطی گزارشی نرسیده؛ لکن شیخ طوسی وی را هم در باب اصحاب امام باقر (ع) ذکر کرده؛ هم در باب من لم یرو عنهم[۶۱].
از سوی دیگر برقی او را از اصحاب امام کاظم (ع) می‌داند[۶۲] و نجاشی هم می‌نویسد: "روی عن أبی الحسن (ع) ووقف"[۶۳].
بر این اساس، ابراهیم بن صالح انماطی باید دوران امامان امام باقر، امام صادق و امام کاظم (ع) را درک کرده باشد؛ ولی چون ابراهیم بن محمد ثقفی (۲۲۰ - ۲۸۸ق) از وی حدیث نقل کرده[۶۴]، ابراهیم بن صالح انماطی در سال (۲۴۰ق) باید زنده باشد، تا روایت ابراهیم بن محمد ثقفی از وی درست باشد[۶۵]، در نتیجه روزگار امامان امام رضا، امام جواد و امام هادی (ع) را هم درک کرده، پس نمی‌شود وی را از اصحاب امام باقر (ع) به شمار آورد؛ زیرا آن حضرت در سال (۱۱۴ق)[۶۶] به شهادت رسیده که اگر در آن زمان ابراهیم بن صالح انماطی بیست سال داشته و تا سال (۲۴۰ق) هم زنده باشد، باید نزدیک ۱۴۰ سال عمر کرده باشد که امری غیر عادی است.
در سند مورد بحث هم با دو واسطه از امام صادق (ع) روایت کرده که مؤید استظهار تعدد است؛ یعنی ابراهیم بن صالح انماطی که از اصحاب امام باقر (ع) است، با ابراهیم بن صالح انماطی یکی نیست که از اصحاب امام کاظم (ع) است و با دو واسطه از امام صادق (ع) روایت کرده و راوی، معنون دومی است؛ نه اولی!
آیت الله بروجردی، ابراهیم بن محمد ثقفی و عبیدالله بن احمد بن نهیک[۶۷] را در طبقه هفتم نام می‌برد، بنابراین ابراهیم بن صالح انماطی که از استادان این دو نفر است، در طبقه ششم قرار می‌گیرد.[۶۸]
استادان و شاگردان راوی
از استادان وی که از اسناد روایات فهمیده می‌شود، می‌‌توان ابراهیم بن مهرویه[۶۹]، حسین بن زید[۷۰]؛ محمد بن فضل و زیاد بن نعمان و سیف بن عمیرة[۷۱]؛ و از شاگردان وی نیز می‌‌توان ابراهیم بن یوسف عبدی، ابراهیم بن محمد ثقفی[۷۲]، عبیدالله بن احمد بن نهیک[۷۳] و ابوالعباس عبیدالله بن احمد دهقان[۷۴] را نام برد.[۷۵]
جایگاه حدیثی راوی
چنان که گذشت، در اتحاد و عدم اتحاد «ابراهیم بن صالح انماطی کوفی» با «ابراهیم بن صالح اسدی» اختلاف است؛ لکن این اختلاف به جایگاه حدیثی وی آسیب نمی‌زند، چون نجاشی هر دو را توثیق کرده؛ اما اینکه علامه حلی نوشته: و عندی توقف فیما یرویه[۷۶]؛ بر اثر واقفی بودن وی است؛ زیرا علامه به روایت غیر امامی عمل نمی‌کند[۷۷]، بنابراین اشکال محقق زنجانی به علامه درست نیست که می‌نویسد: و أنا فی شک من وقف الرجل الذی صرح به النجاشی و صار سبباً لتردد العلامة فی قبول حدیثه مع أنه لا یوجبه لأنّ عمله لیس علی الأخبار الصحیحة، بل یعمل بالموثق أیضاً فلیکن فیه کذلک[۷۸][۷۹]
منابع
پانویس
- ↑ ر. ک: تنقیح المقال، ج۳، ص۴۰۱، ش۲۵۰ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۰۰، ش۱۴۸.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۳، ص۱۴۹ به گزارش از الکافی، ج۱، ص۱۳۳۸ - ۳۳۹، ح۱۱؛ نیز با سند دیگر و اندکی اختلاف در متن حدیث: «إِيَّاكُمْ وَ التَّنْوِيهَ أَمَا وَ اللَّهِ لَيَغِيبَنَّ إِمَامُكُمْ سِنِيناً مِنْ دَهْرِكُمْ...»؛ (الکافی، ج۱، ص۳۳۶، ح۳).
- ↑ الکافی، ج۱، ص۳۳۸، ح۱۱.
- ↑ ر. ک: رجال النجاشی، ص۶۶، ش۱۵۶؛ رجال الطوسی، ص۴۳۹، ش۶۲۷۴.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص۲۸۶-۲۸۷.
- ↑ ر. ک: معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۰۰، ش۱۴۸.
- ↑ ر. ک: تنقیح المقال، ج۳، ص۴۰۱، ش۲۵۰.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۳۳۸ - ۳۳۹، ش۱۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص۲۸۷.
- ↑ ر. ک: الموسوعة الرجالیه، ج۴، ص۲۱۰.
- ↑ ر. ک: رجال النجاشی، ص۲۱۶، ش۵۶۳.
- ↑ ر. ک: الموسوعة الرجالیه، ج۴، ص۳۶۵.
- ↑ رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۳۲۹ (ح۵۹۷) و ۳۲۱ (ح ۵۸۲).
- ↑ الکافی، ج۱، ص۳۰۸، ح۴.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۳۳۸، ح۱۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص۲۸۷-۲۸۹.
- ↑ تنقیح المقال، ج۳، ص۴۰۱، ش۲۵۰.
- ↑ أسانید کتاب الکافی، ج۱، ص۳۸۱ - ۳۸۲.
- ↑ إیضاح المکنون، ص۴۴.
- ↑ إبراهیم بن صالح الأنماطی؛ کوفی، یکنی أبا إسحاق، ثقة. ذکر أن کتبه إنقرضت و الذی أعرف من کتبه کتاب الغیبة؛ (الفهرست (طوسی)، ص۹-۱۰، ش۲).
- ↑ إبراهیم بن صالح الأنماطی؛ یکنی بأبی إسحاق، کوفی ثقة، لا بأس به، قال لی أبوالعباس أحمد بن علی بن نوح: إنقرضت کتبه فلیس أعرف منها إلا کتاب الغیبة؛ (رجال النجاشی، ص۱۵، ش۱۳).
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص۲۸۹-۲۹۰.
- ↑ ر. ک: رجال البرقی، ص۵۱؛ رجال الطوسی، ص۳۵۲، ش۵۲۱۱؛ الفهرست (طوسی)، ص۹ (ش۲) و ۲۴ (ش ۲۶)؛ معالم العلماء، ص۴۲، ش۲۱؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۵۸، ش۲۷۶؛ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۱۵، ش۱۸۰.
- ↑ و به آدمی سپرده‌ایم که به پدر و مادرش نیکی کند؛ مادرش او را به دشواری آبستن بوده و به دشواری زاده است- و بارداری و از شیر گرفتنش سی ماه است سوره احقاف، آیه ۱۵.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۲، ص۱۸۱ به گزارش از تأویل الآیات الظاهره، ج۱، ص۵۶۲ -۵۶۳.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص۳۱۷-۳۱۸.
- ↑ ر. ک: تنقیح المقال، ج۴، ص۷۸ - ۷۹، ش۳۱۷ - ۳۲۱.
- ↑ الخرائج و الجرائح، ج۲، ص۸۰۲، ح۱۰.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص۳۱۸.
- ↑ ر. ک: أ. منابع شیعی: رجال البرقی، ص۱۱، ص۵۱؛ رجال النجاشی، ص۱۵ (۱۳) و ۲۴ (ش۳۷)؛ رجال الطوسی، ص۱۲۴ (ش۱۲۴۱) و۴۱۴ (ش۵۹۹۰)؛ الفهرست (طوسی)، ص۹ (ش ۲) و ۲۴ (ش ۲۶)؛ معالم العلماء، ص۴۱، ش۵؛ الرجال (ابن داوود)، ص۱۵ (۲۳)، ۴۱۶ (۹) و ۵۲۹؛ خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۱۹۸، ش۶؛ نقد الرجال، ج۱، ص۶۶، ش۵۶۸۴؛ جامع الرواة، ج۱، ص۲۳؛ إکلیل المنهج، ص۸۲، ش۴۰؛ منتهی المقال، ج۱، ص۱۶۸، ش۵۱؛ تنقیح المقال، ج۴، ص۷۹، ش۳۲۰ - ۳۲۱؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۷۳، ش۱۸۲۴؛ أعیان الشیعه، ج۲، ص۱۶۷، ش۲۴۹ - ۲۵۰؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۵۸ - ۱۵۷، ش۲۷۴ - ۲۷۵؛ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۱۶ - ۲۱۷، ش۱۸۱ - ۱۸۳؛ قاموس الرجال، ج۱، ص۲۰۸، ش۱۲۶. ب. منابع سنی: لسان المیزان، ج۱، ص۶۹، ش۱۷۹.
- ↑ الأنماطی: بفتح الألف و سکون النون و فتح المیم و کسر الطاء المهملة، هذه النسبة إلی بیع الأنماط و هی الفرش التی تبسط؛ (الانساب، ج۱، ص۲۲۳).
- ↑ که تو در این شهر ساکنی، سوره بلد، آیه ۲.
- ↑ و سوگند به پدر، و فرزندی که آورده است، سوره بلد، آیه ۳.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۴، ص۲۸۴ به گزارش از تأویل الآیات الظاهره، ج۱، ص۷۷۲.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص۳۱۹.
- ↑ کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند خوشا بر آنان و آنان را فرجام نیکوست سوره رعد، آیه ۲۹.
- ↑ مأة منقبة من مناقب أمیر المؤمنین (ع)، ص۱۳۷.
- ↑ الخرائج و الجرائح، ج۲، ص۸۰۲، ح۱۰.
- ↑ الأمالی (طوسی)، ص۶۸۶، ح۱۴۵۷.
- ↑ إعلام الوری، ج۲، ص۳۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص۳۲۰-۳۲۱.
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۵، ش۱۳.
- ↑ رجال النجاشی، ص۲۴، ش۳۷.
- ↑ الفهرست (طوسی)، ص۹ - ۱۰، ش۲.
- ↑ مراد از بالإسناد الأول این است: أخبرنا به أحمد بن عبدون، عن أبی طالب الأنباری، عن حمید بن زیاد، عن ابن نهیک.
- ↑ الفهرست، ص۲۴، ش۲۶.
- ↑ ر. ک: رجال الطوسی، ص۱۲۴، ش۱۲۴۱.
- ↑ إبراهیم بن صالح الأنماطی، روی عنه: أحمد بن نهیک، ذکرناه فی الفهرست؛ (رجال الطوسی، ص۴۱۴، ش۵۹۹۰).
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص۳۲۱-۳۲۲.
- ↑ ر. ک: معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۱۶ (ش۱۸۱ - ۱۸۲) و۲۱۷ (ش۱۸۳).
- ↑ ر. ک: تنقیح المقال، ج۴، ص۸۴، ش۳۲۱.
- ↑ ر. ک: طرائف المقال، ج۱، ص۲۷۳، ش۱۸۲۴.
- ↑ شیخ مفید در یادآوری کتبی که در موضوع غیبت، اصحاب ائمه (ع) نوشته‌اند، می‌نویسد: أبو إسحاق إبراهیم بن صالح الأنماطی الکوفی الأسدی، من أصحاب الإمام الکاظم (ع) ثقة، له کتاب الغیبة، یرویه عنه جعفر بن قولویه بواسطة واحدة؛ (المسائل العشر، ص۱۱، ش۲) چنان که ملاحظه می‌شود، شیخ مفید، الکوفی و الأسدی را زیر یک عنوان آورده است.
- ↑ والظاهر أنهما واحد مع احتمال تعددهما؛ (خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۱۹۸، ش۶).
- ↑ ر. ک: نقد الرجال، ج۱، ص۶۷.
- ↑ ر. ک: أعیان الشیعة، ج۲، ص۱۶۷، ش۲۴۸ - ۲۵۰.
- ↑ ر. ک: الجامع فی الرجال، ج۱، ص۴۷، ش۱۹۳ - ۱۹۴.
- ↑ ر. ک: تهذیب المقال، ج۱، پانوشت ص۲۶۰ - ۲۶۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص۳۲۲-۳۲۳.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص۳۲۳-۳۲۵.
- ↑ ر. ک: رجال الطوسی، ص۱۲۴ (ش۱۲۴۱) و ۴۱۴ (ش ۵۹۹۰).
- ↑ رجال البرقی، ص۱۱.
- ↑ رجال النجاشی، ص۲۴، ش۳۷.
- ↑ ر. ک: الخرائج و الجرائح، ج۲، ص۸۰۲، ح۱۰.
- ↑ ابراهیم بن محمد الثقفی در سال (۲۲۰ق) به دنیا آمده که با افزودن سن تحمل حدیث (نزدیک ۲۰ سال) می‌شود سال ۲۴۰.
- ↑ ر. ک: بحار الأنوار، ج۴۶، ص۲۱۲، ش۱.
- ↑ الموسوعة الرجالیه (طبقات رجال الکافی)، ص۳۲ و ۲۲۹.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص۳۲۵-۳۲۶.
- ↑ لسان المیزان، ج۱، ص۱۱۵، ش۳۵۲. یادآوری: احتمالاً مراد از حدثنی رجل من أهل جسر بابل، در حدیث (بصائر الدرجات، ج۱، ص۳۳۴، ح۷): «حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَيْنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ بَرَّا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ قَالَ حَدَّثَنِي رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ جِسْرِ بَابِلَ قَالَ: كَانَ فِي الْقَرْيَةِ رَجُلٌ يُؤْذِينِي وَ يَقُولُ يَا رَافِضِيُ وَ يَشْتِمُنِي وَ كَانَ يُلَقَّبُ بِقِرْدِ الْقَرْيَةِ...»؛ إبراهیم بن مهرویه باشد؛ زیرا شیخ طوسی در اصحاب امام جواد (ع) می‌نویسد: إبراهیم بن مهرویه: من أهل جسر بابل. (رجال الطوسی، ص۳۷۳، ش۵۵۱۷).
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۲، ص۱۸۱.
- ↑ إعلام الوری، ج۲، ص۳۱.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۲، ص۱۸۱؛ ج۱۴، ص۲۸۴.
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۵، ش۱۳.
- ↑ الأمالی (طوسی)، ص۶۸۶، ح۱۴۵۷. در برخی اسناد به صورت العباس بن عبیدالله بن احمد الدهقان آمده که درست نیست؛ زیرا ابو العباس کنیه وی است.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص۳۲۶-۳۲۷.
- ↑ خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۱۹۸، ش۶.
- ↑ ابراهیم بن أبی سمال؛... واقفی لا اعتمد علی روایته؛ و قال النجاشی: إنه ثقة (خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۱۹۸، ش۳)؛ اسماعیل بن سماک... ؛ و قال النجاشی: إنه ثقة واقفی، فلا اعتمد حینئذ علی روایته (خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۱۹۹، ش۱)؛ احمد بن الحسن بن اسماعیل... ؛ واقفی قال النجاشی: و هو علی کل وجه ثقة صحیح الحدیث معتمد علیه و عندی فیه توقف}} (خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۲۰۱ - ۲۰۲، ش۴).
- ↑ الجامع فی الرجال، ج۱، ص۴۷، ش۱۹۳.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص۳۲۷.