احمد بن اسحاق بن عبدالله اشعری قمی در تراجم و رجال
آشنایی اجمالی
احمد بن اسحاق[۱] در سند شش روایت تفسیر کنز الدقائق[۲]، به نقل از کتاب اصول الکافی و کمال الدین، قرار گرفته است؛ از جمله: «فی أصول الکافی: الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى جَمِيعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- ﴿وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا﴾[۳] قَالَ نَحْنُ وَ اللَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى الَّتِي لَا يَقْبَلُ اللَّهُ مِنَ الْعِبَادِ عَمَلًا إِلَّا بِمَعْرِفَتِنَا»[۴][۵]
احمد بن اسحاق بن سعد الأشعری[۶] در سند دو روایت تفسیر کنز الدقائق، به نقل از کتاب کمال الدین شیخ صدوق و الغیبة شیخ طوسی آمده است؛ از جمله: «فی کتاب کمال الدین و تمام النعمة: حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ سَعْدٍ الْأَشْعَرِيِّ قَالَ: خَرَجَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ (ع) عَلَیْنَا، وَ عَلَى عَاتِقِهِ غُلَامٌ كَأَنَّ وَجْهَهُ الْقَمَرُ لَيْلَةَ الْبَدْرِ مِنْ أَبْنَاءِ الثَّلَاثِ سِنِينَ. فَقَالَ يَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ لَوْ لَا كَرَامَتُكَ عَلَى اللَّهِ وَ عَلَى حُجَجِهِ مَا عَرَضْتُ عَلَيْكَ ابْنِي هَذَا إِنَّهُ سَمِيُّ رَسُولِ اللَّهِ (ص)... فَنَطَقَ الْغُلَامُ (ع) بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ فَصِيحٍ فَقَالَ أَنَا بَقِيَّةُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ الْمُنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِهِ»[۷].[۸]
شرح حال راوی
مقصود از راوی به قرینه اتحاد راوی و مروی عنه، احمد بن اسحاق بن عبدالله بن سعد بن مالک بن احوص اشعری ابوعلی قمی[۹] است که با عناوین گوناگونی مانند: احمد بن اسحاق، احمد بن اسحاق ابوعلی، احمد بن اسحاق اشعری، احمد بن اسحاق بن سعد و احمد بن اسحاق قمی در اسناد روایات قرار گرفته و حدیث نقل کرده و دارای آثار متعدد علمی نیز بوده است؛ از جمله: «کتاب علل الصوم»، «کتاب علل الصلاة» و «مسائل الرجال لأبی الحسن الثالث» (ع)[۱۰].
شخصیت ممتاز و برجسته احمد بن اسحاق اشعری قمی نزد سه امام معصوم، یعنی امام جواد، امام هادی و امام عسکری (ع)، و به ویژه نزد امام حسن عسکری (ع) جای هیچگونه تردید نیست؛ بدان جهت شیخ طوسی و نجاشی عبارت "وكان من خاصة أبيمحمد (ع)" را دربارهاش به کار بردهاند که از جایگاه ویژه و خاص احمد بن اسحاق نزد آن بزرگوار حکایت دارد.[۱۱]
طبقه راوی
در کتب رجالی و غیر رجالی، گزارشی از تاریخ ولادت احمد بن اسحاق نرسیده است، چنان که تاریخ دقیق وفات احمد بن اسحاق نیز معلوم نیست، ولی برقی و شیخ طوسی احمد بن اسحاق قمی را از اصحاب امام جواد و امام عسکری (ع) به حساب آوردهاند[۱۲]، و در اصحاب امام هادی (ع) از ایشان نام نبردهاند، لکن برقی در اصحاب امام هادی (ع) از احمد بن اسحاق بدون پسوند یاد کرده است[۱۳]، که محتمل است مراد از آن احمد بن اسحاق قمی باشد و یا احمد بن اسحاق رازی، ولی تردیدی نیست که احمد بن اسحاق، امام هادی (ع)را درک کرده و از آن حضرت روایت نیز نقل کرده است.
آیة الله خویی مینویسد: "وكيف كان، فان أحمد بن إسحاق بن عبدالله الأشعري من أصحاب الهادي (ع) أيضاً. و روى عنه (ع)[۱۴].
همچنین شیخ طوسی در کتاب الفهرست تصریح کرده است که احمد بن اسحاق به ملاقات با امام زمان (ع) نیز نایل آمده است[۱۵].
آیة الله بروجردی، احمد بن اسحاق اشعری را از راویان طبقه هفتم دانسته است[۱۶][۱۷]
یادآوری
روایات متعددی مبنی بر وفات ایشان بعد از شهادت امام حسن عسکری (ع) وجود دارد؛ از جمله:
- «جَعْفَرُ بْنُ مَعْرُوفٍ الْكَشِّيُّ، قَالَ كَتَبَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْبَلْخِيُّ إِلَيَّ يَذْكُرُ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ رُوحٍ[۱۸] الْقُمِّيِ، أَنَّ أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ كَتَبَ إِلَيْهِ يَسْتَأْذِنُهُ فِي الْحَجِّ: فَأَذِنَ لَهُ، وَ بَعَثَ إِلَيْهِ بِثَوْبٍ، فَقَالَ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ نُعِيَ إِلَيَّ نَفْسِي، فَانْصَرَفَ مِنَ الْحَجِّ فَمَاتَ بِحُلْوَانَ»[۱۹].
- کشی نوشته است: «أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ سَعْدٍ الْقُمِّيُّ عَاشَ بَعْدَ وَفَاةِ أَبِي مُحَمَّدٍ (ع)»[۲۰]و[۲۱].
- روایت کلینی، در باب "تَسْمِيَةِ مَنْ رَآهُ (ع)" که در آن آمده است: عبدالله بن جعفر حمیری و احمد بن اسحاق قمی از ابوعمرو عثمان بن سعید، نایب اول حضرت ولی عصر (ع) میخواهند که نام حضرت را برایشان بازگو کند که وی امتناع میورزد و در پاسخ میگوید: «فَإِنَّ الْأَمْرَ عِنْدَ السُّلْطَانِ أَنَّ أَبَا مُحَمَّدٍ مَضَى وَ لَمْ يُخَلِّفْ وَلَداً وَ قَسَّمَ مِيرَاثَهُ... وَ إِذَا وَقَعَ الِاسْمُ وَقَعَ الطَّلَبُ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَمْسِكُوا عَنْ ذَلِكَ»[۲۲].
- روایت دیگری را کلینی از حسن بن نضر نقل کرده که بر اساس آن، احمد بن اسحاق پس از وفات امام حسن عسکری (ع)، تمام اموال و وجوه شرعیه را به وکیل آن حضرت تحویل داده است[۲۳].
- نامهنگاری که بین احمد بن إسحاق و امام زمان (ع)، پس از وفات امام حسن عسکری (ع) انجام گرفته و شیخ طوسی آن را در کتاب الغیبة آورده است[۲۴].
بنابراین، تردیدی در وفات احمد بن اسحاق اشعری پس از وفات امام عسکری (ع) نیست، تا جایی که بعضی از رجالیان آن را متواتر و از مسلمات دانستند[۲۵].
در مقابل، روایتی را شیخ صدوق به اسناد خودش از سعد بن عبدالله قمی نقل کرده که از آن استفاده میشود احمد بن اسحاق در زمان امام حسن عسکری (ع) در حلوان از دنیا رفته است و آن حضرت کافور و کفنی را برای غسل و کفن وی فرستاد [۲۶].
اشکالات سندی و متنی متعددی به این روایت وارد شده است[۲۷]، تا جایی که بعضی محققان رجالی آن را از احادیث مجعول و موضوع دانستند و اشکالات متعدد متنی و سندی بر آن وارد کردند[۲۸]، ولی بعضی از بزرگان در صدد تصحیح روایت برآمده و تلاش کردند تا به اشکالات وارده پاسخ دهند[۲۹] که بنا بر این فرض، باید ملتزم شد که مراد از احمد بن اسحاق در این روایت، غیر از احمد بن اسحاق اشعری است.
اما با توجه به این که در روایت کشی آمده بود که احمد بن اسحاق قمی هنگام بازگشت از حج در مکانی به نام حلوان[۳۰] وفات کرده و در این روایت هم به مکان وفات احمد بن اسحاق در حلوان تصریح شده است، معلوم میشود که مقصود از احمد بن اسحاق در این روایت، احمد بن اسحاق قمی است و ظاهراً در روایت دخل و تصرفی صورت گرفته و یا تصحیفاتی در آن رخ داده است.[۳۱]
استادان و شاگردان راوی
از جمله مشایخ حدیثی وی، سعدان بن مسلم عامری[۳۲]، ابوهاشم جعفری، بکر بن محمد ازدی[۳۳] و یاسر خادم[۳۴]
از جمله شاگردان حدیثی وی: حسین بن محمد اشعری، محمد بن یحیی عطار، سعد بن عبدالله اشعری و احمد بن ادریس اشعری[۳۵] هستند.[۳۶]
جایگاه حدیثی راوی
احمد بن اسحاق اشعری قمی مقام و منزلت بالایی نزد سه امام معصوم (ع) دارد؛ بر این اساس، تمام محدثان و رجالیان بر وثاقت وی اتفاق نظر دارند.
سعد بن عبدالله اشعری قمی که از محدثان بزرگ و جلیلالقدر است، با تعبیر "حدثنا الشيخ الصدوق أحمد بن إسحاق بن سعد الأشعري"[۳۷] و "خبير أهل بلدي أحمد بن إسحاق صاحب مولانا أبي محمد (ع)"[۳۸] از وی یاد کرده است؛ چنان که عبدالله بن جعفر حمیری که از محدثان و فقهای تراز اول عصر خود در قم بوده، با عبارت "هو عندنا الثقة المرضي"[۳۹]، به معرفی احمد بن اسحاق قمی پرداخته است.
نجاشی، بزرگ رجالی شیعه، دربارهاش نوشته است: "وكان وافد القميين، وروى عن أبي جعفر الثاني و أبي الحسن (ع)، وكان خاصة أبي محمد (ع)"[۴۰] و در ترجمه پدرش اسحاق بن عبدالله بن سعد بن مالک اشعری نیز نوشته است: "وإبنه أحمد بن إسحاق مشهور"[۴۱]
شیخ طوسی در الفهرست نوشته است: "كبير القدر، وكان من خواص أبي محمد (ع)[۴۲]، ورأى صاحب الزمان (ع)، و هو شيخ القميين ووافدهم[۴۳]. و در کتاب الرجال نام وی را در اصحاب امام جواد و امام عسکری (ع) ذکر کرده و توثیق کرده است[۴۴].
شیخ طوسی در کتاب الغیبه ایشان را از سفرای ممدوح که توقیع در مدحشان رسیده برشمرده و نوشته است: "قد كان في زمان السفراء المحمودين أقوام ثقات، ترد عليهم التوقيعات من قبل المنصوبين للسفارة من الأصل... منهم أحمد بن إسحاق وجماعة خرج التوقيع في مدحهم..."[۴۵].
علامه حلی نام او را در بخش اول خلاصة الأقوال[۴۶] - که به راویان ثقه و معتبر اختصاص دارد - آورده، چنان که رجالی معاصر او، ابن داوود نیز در قسمت اول کتاب خود که به راویان ممدوح تعلق دارد، به اسم این راوی اشاره کرده است[۴۷].
عمر کحاله نوشته است: "شيخ القميين في زمانه، ذكره محمد بن جریر الطبری في كتاب دلائل الإمامة. له كتب منها: كتاب علل الصلاة كبير"[۴۸].
کوتاه سخن آن که، احمد بن اسحاق اشعری قمی با اوصاف یازدهگانه ذیل معرفی شده است: "شيخ القميين، وافد القميين، كان من خواص أبي محمد (ع)، كبير القدر، صاحب مولانا أبي محمد (ع)، رأى صاحب الزمان (ع)، الثقة، المرضي، خبير أهل البلد، الشيخ الصدوق، مشهور".
این اوصاف، نشانگر موقعیت و جایگاه رفیع احمد بن اسحاق نزد ائمه (ع) در میان محدثان و بزرگان عصر خود است.[۴۹]
منزلت راوی نزد امام یازدهم (ع)
با مراجعه به روایات، منزلت احمد بن اسحاق نزد امام عسکری (ع) بهتر روشن میشود که به چند مورد آن اشاره میشود:
- «دَخَلَ أَبُو عَمْرٍو عُثْمَانُ بْنُ سَعِيدٍ وَ أَحْمَدُ بْنً إِسْحَاقَ الْأَشْعَرِيُّ وَ عَلِيُّ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَدَانِيُّ عَلَى أَبِي الْحَسَنِ الْعَسْكَرِيِّ فَشَكَا إِلَيْهِ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ دَيْناً عَلَيْهِ فَقَالَ يَا أَبَا عَمْرٍو وَ كَانَ وَكِيلَهُ (ع): ادْفَعْ إِلَيْهِ ثَلَاثِينَ أَلْفَ...»[۵۰].
- «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي مُحَمَّدٍ (ع)... فَقُلْتُ يَا سَيِّدِي رُوِيَ لَنَا عَنْ آبَائِكَ أَنَّ نَوْمَ الْأَنْبِيَاءِ عَلَى أَقْفِيَتِهِمْ وَ نَوْمَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى أَيْمَانِهِمْ وَ نَوْمَ الْمُنَافِقِينَ عَلَى شَمَائِلِهِمْ وَ نَوْمَ الشَّيَاطِينِ عَلَى وُجُوهِهِمْ فَقَالَ (ع) كَذَلِكَ هُوَ فَقُلْتُ يَا سَيِّدِي فَإِنِّي أَجْهَدُ أَنْ أَنَامَ عَلَى يَمِينِي فَمَا يُمْكِنُنِي وَ لَا يَأْخُذُنِي النَّوْمُ عَلَيْهَا فَسَكَتَ سَاعَةً ثُمَّ قَالَ يَا أَحْمَدُ ادْنُ مِنِّي فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَقَالَ أَدْخِلْ يَدَكَ تَحْتَ ثِيَابِكَ فَأَدْخَلْتُهَا فَأَخْرَجَ يَدَهُ مِنْ تَحْتِ ثِيَابِهِ وَ أَدْخَلَهَا تَحْتَ ثِيَابِي فَمَسَحَ بِيَدِهِ الْيُمْنَى عَلَى جَانِبِي الْأَيْسَرِ وَ بِيَدِهِ الْيُسْرَى عَلَى جَانِبِي الْأَيْمَنِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَقَالَ أَحْمَدُ فَمَا أَقْدِرُ أَنْ أَنَامَ عَلَى يَسَارِي مُنْذُ فَعَلَ ذَلِكَ بِي (ع) وَ مَا يَأْخُذُنِي نَوْمٌ عَلَيْهَا أَصْلًا»[۵۱].
- «حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ سَعْدٍ الْأَشْعَرِيِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ (ع) وَ أَنَا أُرِيدُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنِ الْخَلَفِ مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَ لِي مُبْتَدِئاً يَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ يُخَلِّ الْأَرْضَ مُنْذُ خَلَقَ آدَمَ (ع) وَ لَا يُخَلِّيهَا إِلَى أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ مِنْ حُجَّةٍ لِلَّهِ عَلَى خَلْقِهِ بِهِ يَدْفَعُ الْبَلَاءَ عَنْ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ بِهِ ﴿يُنَزِّلُ الْغَيْثَ﴾[۵۲] وَ بِهِ يُخْرِجُ بَرَكَاتِ الْأَرْضِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَنِ الْإِمَامُ وَ الْخَلِيفَةُ بَعْدَكَ فَنَهَضَ (ع) مُسْرِعاً فَدَخَلَ الْبَيْتَ ثُمَّ خَرَجَ وَ عَلَى عَاتِقِهِ غُلَامٌ كَأَنَّ وَجْهَهُ الْقَمَرُ لَيْلَةَ الْبَدْرِ مِنْ أَبْنَاءِ الثَّلَاثِ سِنِينَ فَقَالَ يَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ لَوْ لَا كَرَامَتُكَ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَلَى حُجَجِهِ مَا عَرَضْتُ عَلَيْكَ ابْنِي هَذَا إِنَّهُ سَمِيُّ رَسُولِ اللَّهِ صوَ كَنِيُّهُ الَّذِي يَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً يَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ مَثَلُهُ فِي هَذِهِ الْأُمَّةِ مَثَلُ الْخَضِرِ (ع)وَ مَثَلُهُ مَثَلُ ذِي الْقَرْنَيْنِ وَ اللَّهِ لَيَغِيبَنَّ غَيْبَةً لَا يَنْجُو فِيهَا مِنَ الْهَلَكَةِ إِلَّا مَنْ ثَبَّتَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى الْقَوْلِ بِإِمَامَتِهِ وَ وَفَّقَهُ فِيهَا لِلدُّعَاءِ بِتَعْجِيلِ فَرَجِهِ فَقَالَ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ فَقُلْتُ لَهُ يَا مَوْلَايَ فَهَلْ مِنْ عَلَامَةٍ يَطْمَئِنُّ إِلَيْهَا قَلْبِي فَنَطَقَ الْغُلَامُ (ع)بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ فَصِيحٍ فَقَالَ أَنَا بَقِيَّةُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ الْمُنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِهِ فَلَا تَطْلُبْ أَثَراً بَعْدَ عَيْنٍ يَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ فَقَالَ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ فَخَرَجْتُ مَسْرُوراً فَرِحاً فَلَمَّا كَانَ مِنَ الْغَدِ عُدْتُ إِلَيْهِ فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لَقَدْ عَظُمَ سُرُورِي بِمَا مَنَنْتَ بِهِ عَلَيَّ فَمَا السُّنَّةُ الْجَارِيَةُ فِيهِ مِنَ الْخَضِرِ وَ ذِي الْقَرْنَيْنِ فَقَالَ طُولُ الْغَيْبَةِ يَا أَحْمَدُ قُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ إِنَّ غَيْبَتَهُ لَتَطُولُ قَالَ إِي وَ رَبِّي حَتَّى يَرْجِعَ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ أَكْثَرُ الْقَائِلِينَ بِهِ وَ لَا يَبْقَى إِلَّا مَنْ أَخَذَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَهْدَهُ لِوَلَايَتِنَا وَ كَتَبَ فِي قَلْبِهِ الْإِيمَانَ وَ أَيَّدَهُ بِرُوحٍ مِنْهُ يَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ هَذَا أَمْرٌ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ سِرٌّ مِنْ سِرِّ اللَّهِ وَ غَيْبٌ مِنْ غَيْبِ اللَّهِ ﴿فَخُذْ مَا آتَيْتُكَ﴾[۵۳] وَ اكْتُمْهُ ﴿وَكُنْ مِنَ الشَّاكِرِينَ﴾[۵۴] تَكُنْ مَعَنَا غَداً فِي عِلِّيِّينَ»[۵۵].
نیز از روایات استفاده میشود که احمد بن اسحاق با نایبان خاص حضرت ولی عصر (ع) مراوده و ارتباط داشته است:
- «عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيِّ قَالَ: اجْتَمَعْتُ أَنَا وَ الشَّيْخُ أَبُو عَمْرٍو عِنْدَ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ سَعْدٍ الْأَشْعَرِيِّ الْقُمِّيِّ فَغَمَزَنِي أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنِ الْخَلَفِ. فَقُلْتُ لَهُ يَا بَا عَمْرٍو إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أَسْأَلَكَ وَ مَا أَنَا بِشَاكٍّ فِيمَا أُرِيدُ أَنْ أَسْأَلَكَ عَنْهُ فَإِنَّ اعْتِقَادِي وَ دِينِي أَنَ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو مِنْ حُجَّةٍ... وَ لَكِنْ أَحْبَبْتُ أَنْ أَزْدَادَ يَقِيناً... وَ قَدْ أَخْبَرَنِي أَبُو عَلِيٍّ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا الْحَسَنِ صَاحِبَ الْعَسْكَرِ (ع) وَ قَالَ: مَنْ أُعَامِلُ وَ عَمَّنْ آخُذُ وَ قَوْلَ مَنْ أَقْبَلُ فَقَالَ [لَهُ] الْعَمْرِيُّ ثِقَتِي فَمَا أَدَّى إِلَيْكَ فَعَنِّي يُؤَدِّي وَ مَا قَالَ لَكَ فَعَنِّي يَقُولُ فَاسْمَعْ لَهُ وَ أَطِعْ فَإِنَّهُ الثِّقَةُ الْمَأْمُونُ وَ أَخْبَرَنِي أَبُو عَلِيٍّ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا مُحَمَّدٍ (ع) عَنْ مِثْلِ ذَلِكَ فَقَالَ لَهُ الْعَمْرِيُّ وَ ابْنُهُ ثِقَتَانِ فَمَا أَدَّيَا إِلَيْكَ فَعَنِّي يُؤَدِّيَانِ وَ مَا قَالا فَعَنِّي يَقُولَانِ فَاسْمَعْ لَهُمَا وَ أَطِعْهُمَا فَإِنَّهُمَا الثِّقَتَانِ الْمَأْمُونَانِ فَهَذَا قَوْلُ إِمَامَيْنِ قَدْ مَضَيَا فِيكَ. قَالَ فَخَرَّ أَبُو عَمْرٍو سَاجِداً وَ بَكَى ثُمَّ قَالَ سَلْ حَاجَتَكَ. فَقُلْتُ لَهُ أَنْتَ رَأَيْتَ الْخَلَفَ مِنْ أَبِي مُحَمَّدٍ (ع) فَقَالَ إِي وَ اللَّهِ وَ رَقَبَتُهُ مِثْلُ هَذَا وَ أَوْمَأَ بِيَدِهِ فَقُلْتُ بَقِيَتْ وَاحِدَةٌ فَقَالَ هَاتِ قُلْتُ الِاسْمُ قَالَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ أَنْ تَسْأَلُوا عَنْ ذَلِكَ وَ لَا أَقُولُ هَذَا مِنْ عِنْدِي فَلَيْسَ لِي أَنْ أُحَلِّلَ وَ لَا أُحَرِّمَ وَ لَكِنْ عَنْهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ فَإِنَّ الْأَمْرَ عِنْدَ السُّلْطَانِ أَنَّ أَبَا مُحَمَّدٍ (ع) مَضَى وَ لَمْ يُخَلِّفْ وَلَداً وَ قَسَّمَ مِيرَاثَهُ وَ أَخَذَ مَنْ لَا حَقَّ لَهُ فَصَبَرَ عَلَى ذَلِكَ وَ هُوَ ذَا عُمَّالُهُ يَجُولُونَ فَلَيْسَ أَحَدٌ يَجْسُرُ أَنْ يَتَقَرَّبَ إِلَيْهِمْ وَ يَسْأَلَهُمْ شَيْئاً وَ إِذَا وَقَعَ الِاسْمُ وَقَعَ الطَّلَبُ فَاللَّهَ اللَّهَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ أَمْسِكُوا عَنْ ذَلِكَ»[۵۶].
- «... عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ رُوحٍ الْقُمِّيِّ أَنَّ أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ كَتَبَ إِلَيْهِ يَسْتَأْذِنُهُ فِي الْحَجِّ فَأَذِنَ لَهُ وَ بَعَثَ إِلَيْهِ بِثَوْبٍ فَقَالَ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ نَعَى إِلَيَّ نَفْسِي...»[۵۷][۵۸]
اتحاد با رازی و ابهری
عنوان احمد بن اسحاق رازی در یکی از اسناد کتاب الکافی قرار گرفته که از امام هادی (ع) روایت کرده و راوی از او سهل بن زیاد است[۵۹].
شیخ طوسی نیز احمد بن اسحاق رازی را در اصحاب امام هادی (ع) آورده است[۶۰]؛ از این رو، بعضی اتحاد وی را با احمد بن اسحاق اشعری قمی قطعی و بعضی محتمل دانستهاند[۶۱]، ولی قرینه و شاهدی بر این اتحاد اقامه نکردهاند و مقتضای تحقیق آن است که احمد بن اسحاق رازی غیر از احمد بن اسحاق اشعری است، گرچه هر دو ثقهاند و هر دو امام هادی (ع) را درک کردهاند.
نیز عنوان احمد بن اسحاق، در سند دو روایت تهذیب شیخ طوسی[۶۲] با پسوند «ابهری» ذکر شده، ولی در کتب رجالی، ذکری از آن نشده است.
بعضی اتحاد آن را استظهار کردند و قائل به تصحیف شدند و برخی احتمال اتحاد دادند، ولی آن را بعید دانستند[۶۳]؛ و مقتضای تحقیق آن است که نه تنها قرینه و شاهدی بر اتحاد و یا تصحیف وجود ندارد، بلکه قرینه بر خلاف وجود دارد:
ابن اثیر مینویسد:"الأبهري بفتح الألف وسكون الباء الموحدة وفتح الهاء وفي آخرها الراء هذه النسبة إلى موضعين أحدهما إلى أبهر وهي بليدة بالقرب من زنجان خرج منها جماعة من الفقهاء و المحدثين... و الثاني إلى قرية من قرى أصبهان اسمها أبهر خرج منها جماعة من المحدثين[۶۴][۶۵]
احمد بن اسحاق بن سعد
احمد بن اسحاق بن سعد[۶۶] تنها در سند یک روایتی تفسیر کنز الدقائق، به نقل از کتاب من لا یحضره الفقیه وارد شده است:
«وَ رَوَى أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ سَعْدٍ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ مَيْمُونٍ عَنِ اَلصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: قَالَ اَلْفَضْلُ بْنُ اَلْعَبَّاسِ: إِذَا سَأَلْتَ فَاسْأَلِ اَللَّهَ وَ إِذَا اِسْتَعَنْتَ فَاسْتَعِنْ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ مَضَى اَلْقَلَمُ بِمَا هُوَ كَائِنٌ فَلَوْ جَهَدَ اَلنَّاسُ أَنْ يَنْفَعُوكَ بِأَمْرٍ لَمْ يَكْتُبْهُ اَللَّهُ لَكَ لَمْ يَقْدِرُوا عَلَيْهِ وَ لَوْ جَهَدُوا أَنْ يَضُرُّوكَ بِأَمْرٍ لَمْ يَكْتُبْهُ اَللَّهُ عَلَيْكَ لَمْ يَقْدِرُوا عَلَيْهِ »[۶۷]. مقصود از راوی «احمد بن اسحاق بن سعد الأشعری» است.[۶۸]
اسحاق الاحمر
اسحاق الأحمر[۶۹] در یکی از اسناد تفسیر کنز الدقائق به نقل از مناقب آل ابی طالب ذکر شده است:
«عن إسحاق الأحمر، عن الحجة(ع) حدیث طویل، و فی أواخره: وَ ذُبِحَ يَحْيَى كَمَا ذُبِحَ الْحُسَيْنُ(ع) وَ لَمْ تَبْكِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا عَلَيْهِمَا»[۷۰].[۷۱]
شرح حال راوی
مراد از اسحاق الأحمر در سند روایت، احمد بن اسحاق الأشعری القمی است، چون روایت مذکور، قسمتی از روایتی نسبتاً مفصل و طولانی است که در کمال الدین شیخ صدوق و الاحتجاج طبرسی از سعد بن عبدالله اشعری نقل شده است[۷۲].
در این روایت، سعد بن عبدالله الأشعری پرسشهای متعددی از امام عصر(ع) نموده؛ از جمله از تأویل آیه ﴿كهيعص﴾[۷۳] که امام(ع) آن را به جد بزرگوارش امام حسین(ع) و مصائب آن حضرت تفسیر میکند.
این روایت، تصریح دارد که سعد بن عبدالله قبل از دیدار با حضرت ولی عصر(ع) ملاقاتی با احمد بن اسحاق اشعری قمی - از اصحاب امام عسکری(ع) است - داشته است و احمد بن اسحاق او را تشویق میکند که به زیارت امام عصر(ع) برسد و سؤالات خود را از آن حضرت بپرسد: «شَوَّقَنِي أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ إِلَى لِقَاءِ مَوْلَانَا...»، بدان جهت ابن شهر آشوب گمان کرده که پرسش کننده احمد بن اسحاق است، از این رو او را راوی حدیث معرفی کرده و به اشتباه با وصف الأحمر یاد کرده است، درحالی که اسحاق الأحمر از مدعیان دروغین نیابت بوده است.
علامه تستری در عنوان اسحاق الأحمر مینویسد: "أن إسحاق الأحمر كان يدعي النيابة كذباً مع الباقطاني في قبال أبي جعفر العمري، في حديث أحمد الدينوري الملقب باستارة"[۷۴].[۷۵]
منابع
پانویس
- ↑ ر. ک: رجال النجاشی، ص۹۱، ش۲۲۵؛ رجال الکشی (إختیار معرفة الرجال)، ص۵۵۶ - ۵۵۷، ش۱۰۵۱ - ۱۰۵۳؛ الرجال (ابن غضائری)، ص۱۲۲، ش۲۰۹؛ معالم العلماء، ص۱۴، ش۶۹؛ الفهرست (طوسی)، ص۶۳، ش۷۸؛ الرجال (ابن داوود)، ص۲۴، ش۵۹؛ خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۱۵، ش۸؛ التحریر الطاووسی، ص۵۲، ش۳۱؛ نقد الرجال، ج۱، ص۱۰۵، ش۱۸۷؛ جامع الرواة، ج۱، ص۴۱؛ إکلیل المنهج، ص۱۰۱، ش۷۴؛ منتهی المقال، ج۱، ص۲۳۳، ش۱۱۶؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۷۵، ش۱۷۴۵؛ شعب المقال، ص۴۵، ش۲۹؛ أعیان الشیعة، ج۲، ص۴۷۸؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۵۹، ش۷۱۳؛ معجم رجال الحدیث، ج۲، ص۴۸، ش۴۳۰.
- ↑ ر. ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۵، ص۲۵۱؛ ج۹، ص۲۸۲؛ ج۱۰، ص۴۴۰؛ ج۱۱، ص۴۰۶؛ ج۱۳، ص۱۵۲ و ۲۱۳.
- ↑ «و خداوند را نامهای نیکوتر است، او را بدانها بخوانید! و آنان را که در نامهای خداوند کژاندیشی میکنند وانهید، به زودی بدانچه میکردهاند کیفر میبینند» سوره اعراف، آیه ۱۸۰.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۵، ص۲۵۱، به نقل از: الکافی، ج۱، ص۱۴۳ - ۱۴۴، ح۴.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۲ ص ۶۴ -۶۵.
- ↑ ر. ک: رجال الطوسی، ص۳۷۳، ش۵۵۲۶ و ۳۹۷، ش۵۸۱۷؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۵۷، ش۷۰۸.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۶، ص۲۲۶، به نقل از: کمال الدین، ج۲، ص۳۸۴، ح۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۲ ص ۸۱.
- ↑ رجال النجاشی، ص۹۱، ش۲۲۵.
- ↑ ر. ک: رجال النجاشی، ص۹۱، ش۲۲۵؛ الفهرست (طوسی)، ص۶۳، ش۷۸.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۲ ص ۶۵.
- ↑ ر. ک: رجال البرقی، ص۵۶ و ۶۰؛ رجال الطوسی، ص۳۷۳، ش۵۵۲۶ و ۳۹۷، ش۵۸۱۷.
- ↑ رجال البرقی، ص۵۹.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج۲، ص۵۳، ش۴۳۵.
- ↑ ر. ک: الفهرست (طوسی)، ص۶۳، ش۷۸.
- ↑ الموسوعة الرجالیة (طبقات رجال الفقیه)، ج۵، ص۱۸۹.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۲ ص ۶۶.
- ↑ حسین بن روح نوبختی، سومین نایب خاص حضرت ولی عصر (ع) و متوفای سال ۳۲۰ یا ۳۲۶ (ق) است؛ بنابراین مرجع ضمیر یستأذنه به آن حضرت برمیگردد.
- ↑ رجال الکشی (إختیار معرفة الرجال)، ص۵۵۷، ح۱۰۵۲.
- ↑ وفات امام حسن عسکری (ع) در سال ۲۶۰ (ق) بوده است؛ ر. ک: الکافی، ج۱، ص۵۰۳.
- ↑ رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۵۵۷، ش۱۰۵۲.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۳۳۰، ح۱. نیز ر. ک: الغیبة (طوسی)، ص۲۴۴؛ ص۳۶۱؛ و....
- ↑ ر. ک: الکافی، ج۱، ص۵۱۷، ح۴.
- ↑ ر. ک: الغیبة (طوسی)، ص۲۸۷، ح۲۴۶.
- ↑ قاموس الرجال، ج۱، ص۳۹۵، ش۲۹۱.
- ↑ ر. ک: کمال الدین، ج۲، ص۴۵۴ - ۴۶۵.
- ↑ ر. ک: معجم رجال الحدیث، ج۹، ص۸۲، ش۵۰۵۸.
- ↑ ر. ک: الأخبار الدخیلة، ج۱، ص۸۸؛ قاموس الرجال، ج۱، ص۳۹۵، ش۲۹۱، ج۵، ص۶۰ - ۶۱، ش۳۱۷۶.
- ↑ ر. ک: مجموعة الرسائل، ج۲، ص۱۴۳ - ۱۸۰.
- ↑ و فی تاریخ قم: قبره فی حلوان المعروفة الواقعة فی طریق کرمانشاهان و بغداد و قبره قریب من نهر تلک القریة علی بعد نحو ألف قدم من جهة الجنوب و علیه بناء خرب و مسجد بناه حاکم تلک النواحی و من ضعف همة أهل الثروة من أهل تلک البلاد و قلة معرفتهم لا سیما أهل کرمانشاهان و المترددین بقی مهملاً و غیر معروف و من کل ألف شخص لایذهب شخص لزیارته مع أنه یلزم أن یکون قبره معروفاً و مزوراً؛ أعیان الشیعة، ج۲، ص۴۷۹.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۲ ص ۶۷ -۶۹.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۳، ص۲۱۳.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۳۲۸، ح۲ و ۴۴۸، ح۲۹.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۲، ص۳۰۸، ح۱۲۴۹ - ۱۰۵.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۵، ص۲۵۱؛ ج۶، ص۲۲۶؛ ج۱۳، ص۲۱۳.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۲ ص ۶۹ -۷۰.
- ↑ الغیبة (طوسی)، ص۲۸۷، ص۳۵۹.
- ↑ کمال الدین، ج۲، ص۴۵۶.
- ↑ الغیبة (طوسی)، ص۴۱۵.
- ↑ رجال النجاشی، ص۹۱، ش۲۲۵.
- ↑ رجال النجاشی، ص۷۳، ش۱۷۴.
- ↑ یکی از محققان درباره مفاد این جمله مینویسد: و هذا مدح فوق الوثاقة إذ لا یکون الرجل من خاصة سلطان أو أمیر أو إمام إلا إذا کان فطناً، مقرباً، أمیناً، ثقة، من بطانته؛ تهذیب المقال، ج۳، ص۴۳۶.
- ↑ الفهرست (طوسی)، ص۶۳، ش۷۸.
- ↑ رجال الطوسی، ص۳۷۳، ش۵۵۲۶ و ۳۹۷، ش۵۸۱۷.
- ↑ الغیبة (طوسی)، ص۴۱۵.
- ↑ ر. ک: خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۶۳، ش۸.
- ↑ ر. ک: الرجال (إبن داوود)، ص۳۶، ش۵۹.
- ↑ معجم المؤلفین، ج۱، ص۱۶۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۲ ص ۷۰ -۷۲.
- ↑ مناقب آل أبی طالب (ع)، ج۴، ص۴۰۹.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۵۱۳ - ۵۱۴، ح۲۷.
- ↑ «و او باران را فرو میفرستد» سوره لقمان، آیه ۳۴.
- ↑ «پس آنچه به تو دادهام بگیر» سوره اعراف، آیه ۱۴۴.
- ↑ «فرمود: ای موسی! بیگمان من با پیامهایم و با سخنم تو را بر مردم برگزیدهام پس آنچه به تو دادهام بگیر و از سپاسگزاران باش!» سوره اعراف، آیه ۱۴۴.
- ↑ کمال الدین، ج۲، ص۳۸۴ - ۳۸۵، ح۱.
- ↑ الغیبة (طوسی)، ص۲۴۳ - ۲۴۴.
- ↑ رجال الکشی (إختیار معرفة الرجال)، ص۵۵۷، ح۱۰۵۲.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۲ ص ۷۲ -۷۵.
- ↑ «سَهْلُ بْنُ زِيَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ الرَّازِيِّ قَالَ: كَتَبَ رَجُلٌ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ الثَّالِثِ (ع)...»؛ الکافی، ج۵، ص۲۷۱، ح۳.
- ↑ رجال الطوسی، ص۳۸۳، ش۵۶۴۳.
- ↑ و لا ریب فی اتحادهما؛ منتهی المقال، ج۱، ص۲۳۲؛ أحمد بن إسحاق مشترک بین الرازی و القمی و کلاهما ثقة جلیلالقدر و یحتمل اتحادهما؛ شرح الکافی، ج۲، ص۴۲.
- ↑ «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ بُنَانِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ الْأَبْهَرِيِّ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَيْهِ جُعِلْتُ فِدَاكَ عِنْدَنَا جَوَارِبُ وَ تِكَكٌ تُعْمَلُ مِنْ وَبَرِ الْأَرَانِبِ فَهَلْ تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِي وَبَرِ الْأَرَانِبِ مِنْ غَيْرِ ضَرُورَةٍ وَ لَا تَقِيَّةٍ فَكَتَبَ (ع) لَا تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِيهَا»؛ تهذیب الأحکام، ج۲، ص۲۰۶، ح۸۰۵. و نیز بعد از نقل روایتی مینویسد: «وَ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنِي بِهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ الْأَبْهَرِيِّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ (ع) بِمِثْلِ ذَلِكَ»؛ تهذیب الأحکام، ج۷، ص۲۰۸، ح۹۱۳.
- ↑ ر. ک: الوافی، ج۱۸، پانوشت ص۱۰۳۴؛ إستقصاء الإعتبار فی شرح الإستبصار، ج۶، ص۲۵۱؛ معجم رجال الحدیث، ج۲، ص۵۰، ش۴۳۲؛ موسوعة الإمام الخوئی (کتاب الإجارة)، ج۳۰، ص۱۲۷؛ قاموس الرجال، ج۱، ص۳۹۸، ش۲۹۱.
- ↑ اللباب فی تهذیب الأنساب، ج۱، ص۲۷.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۲ ص ۷۵ -۷۷.
- ↑ ر. ک: رجال البرقی، ص۵۶ و ۶۰؛ رجال الکشی (إختیار معرفة الرجال)، ص۵۵۷، ش۱۰۵۲؛ رجال الطوسی، ص۳۷۳، ش۵۵۲۶ و ۳۹۷، ش۵۸۱۷؛ معجم رجال الحدیث، ج۲، ص۵۱، ش۴۳۴.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۶، ص۴۷۵، به نقل از: من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۴۱۲، ح۵۹۰۰.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۲ ص ۸۰.
- ↑ نام کامل راوی احمد بن اسحاق الأشعری القمی است.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۲، ص۱۳۰ به نقل از مناقب آل أبی طالب، ج۴، ص۸۴-۸۵.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۳۸۸.
- ↑ کمال الدین، ص۴۵۴، ح۲۱؛ الاحتجاج، ج۲، ص۴۶۱.
- ↑ کاف،ها، یا، عین، صاد سوره مریم، آیه ۱.
- ↑ قاموس الرجال، ج۱، ص۷۳۳، ش۶۸۷.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۳۸۸-۳۸۹.