احمد بن عمر حلال کوفی در معارف و سیره رضوی

آشنایی اجمالی

از راویان امام رضا (ع). عالمان رجال، ایشان را به عنوان راوی امام رضا (ع) و صحابی ایشان ذکر کرده‌اند^[۱]. در وجه شهرتش به «حلّال» گفته‌اند که به فروش «حل»، به معنای «شیره» یا «روغن کنجد»^[۲] که در فارسی به آن «ارده» می‌گویند، اشتغال داشت^[۳]. از زیست‌نامه وی اطلاع چندانی در دست نیست، اما در ظاهر دوره حیات وی به سال‌های بعد از ۱۸۳ق مربوط می‌شود ^[۴]، از پسوند کوفی نامش می‌توان محل زیست یا تولدش را گمانه زد.

نجاشی، احمد را از راویان امام رضا (ع) بر می‌شمرد و اضافه می‌کند او مسائلی از آن حضرت پرسیده که محمد بن علی از آن خبر داده است^[۵]. احمد نوشته‌ای داشت که در منابع از آن به عنوان اصل یاد شده، هر چند اصحاب رجال آن را معتبر ندانسته‌اند، چنان‌که شیخ طوسی نیز با اینکه او را موثق می‌داند، اصل وی را ردیء (ردیء الاصل) می‌خواند^[۶]، وصفی که علامه حلّی را از پذیرش روایاتش باز داشته است^[۷]. البته روشن نیست که توقف علامه در پذیرش روایات او از چه جهت است؟ آیا از آن روست که ردیء الاصل بودن به وثاقت فرد خدشه وارد می‌سازد که در این صورت نمی‌توان به روایات او اعتماد کرد یا از آن جهت است که در اصل او، روایات بی‌پایه و بی‌مأخذ راه یافته و طبعاً به روایات آمده در اصل نمی‌توان اعتماد کرد؟ کلباسی با ذکر اقوال مختلف، فرض اخیر را مرجع دانسته است^[۸]. بنابراین، وثاقت احمد همچنان باقی می‌ماند، چنان‌که عده‌ای با این نگاه به داوری شخصیت وی پرداخته و او را موثق خوانده‌اند^[۹]. برخی نیز با تعرض به علامه، مدعی شده‌اند که اساساً ردائت اصل زیانی به وثاقت فرد نمی‌زند^[۱۰].

اما واقعیت آن است که همه این گفت‌وگوها ریشه در مبهم‌بودن اصطلاح به کار رفته در کلام شیخ دارد. در میان اهل فن، گذشته از آنکه معنای اصل به درستی تبیین نشده، معنای ردیء الاصل به شدت نامفهوم است. به همین سبب، برخی آن را به معنای سستی و غیر قابل اعتماد بودن گرفته‌اند. ضمناً احتمال داده‌اند به معنای عربی غیر صریح باشد، چنان‌که احتمال داده‌اند «روی الأصل» درست باشد، یعنی روایت بعضی از اصول را از نظر دور نداشته‌اند و نیز این احتمال را مطرح کرده‌اند که روایاتش وارد نشده باشد^[۱۱]. آقابزرگ تهرانی آن را به معنای غیر قابل اعتماد گرفته، از آن‌رو که دچار تصحیف، غلط یا تغییرات و موارد دیگر است^[۱۲]. همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، معانی مذکور، تفاوت‌های فاحشی به دنبال دارند که داوری درباره احمد بن عمر را با تردید مواجه می‌سازد.

به هر حال، احمد دیدارهایی با امام رضا (ع) داشته و پرسش‌هایی نیز از آن جناب کرده که در متون حدیثی منعکس است، چنان‌که مکاتبه‌هایی نیز با ایشان انجام داده است^[۱۳]. روایات نقل‌شده از او که در کتب حدیثی راه یافته نسبتاً زیاد است^[۱۴] و برخی از آنها مرجع بسیاری از احکام شرعی و فقهی قرار گرفته است. از روایات نقل شده از او حکم آن حاجی در مناست که دو رکعت نماز طواف واجبش را فراموش کرده است. امام رضا (ع) پاسخ می‌دهد باید به مقام ابراهیم برگردد و نمازش را به جای آورد^[۱۵].

برابر گزارشی احمد قصد داشت تا فردی به نام اخرس یا اخوص^[۱۶] را که به بدگویی از امام پرداخته بود، به سختی مجازات کند، اما دیری نگذشت که رقعه‌ای از جانب امام ابو الحسن (ع) به دستش رسید و وی را از این عمل باز داشت و خداوند را برای جزای او کافی دانست^[۱۷]. چند روزی بیش نگذشت که اخرس از دنیا رفت^[۱۸]. البته این حدیث در برخی از کتب به امام موسی کاظم (ع) نسبت داده شده است^[۱۹]، چون ابوالحسن آمده در روایت بدون قید مشخص‌کننده است و از این‌رو معلوم نیست مراد از آن ابو الحسن، اول امام کاظم (ع) است یا ابوالحسن دوم، امام رضا (ع)^[۲۰]. به همین علت، برخی او را در زمره راویان امام کاظم (ع) نیز به حساب آورده‌اند^[۲۱].

احمد بن عمر، علاوه بر روایت بی‌واسطه از امام رضا (ع)، به نقل از علی بن سوید سائی^[۲۲] و یاسر نیز^[۲۳] پرداخته است و حسن بن علی وشاء، علی بن اسباط، موسی بن قاسم و احمد بن محمد بن عیسی از او روایت می‌کرده‌اند ^[۲۴]. او کتابی داشته^[۲۵] که ابوجید از آن خبر داده است^[۲۶].

قابل ذکر است که احمد بن عمر با لقب خلال به معنای سرکه فروش نیز در برخی کتب رجالی و حدیثی مضبوط است^[۲۷] که در آن اختلاف نظر وجود دارد. ابن‌داوود با آوردن نام احمد بن عمر خلال بیان می‌کند که شیخ طوسی یک بار احمد بن عمر حلال را در زمره راویان امام و بار دیگر او را در باب کسانی ذکر کرده است که از ائمه (ع) روایتی نداشته‌اند و روایات او را از محمد بن عیسی یقطینی می‌داند. سپس او این‌گونه نتیجه می‌گیرد که اینها دو تن بوده‌اند: احمد بن عمر خلال راوی امام رضا (ع) و حلال شخصی دیگر است که شیخ او را در زمره آنان که از ائمه (ع) روایتی نداشته‌اند، ذکر کرده است^[۲۸]. اما بسیاری دیگر این قول را نمی‌پذیرند و این بیان شیخ را مقتضی تعدد نمی‌دانند، چرا که شیخ طوسی حلال را در ذیل راویان امام رضا (ع) آورده است^[۲۹]. به علاوه، نجاشی و دیگران تصریح کرده‌اند که او شیره می‌فروخت نه سرکه. با توجه به اشتراک احادیث منسوب به «حلال» و «خلال» و اینکه آنچه در اکثر نسخه‌های روایی موجود است، «حلال» می‌باشد و فقط در بعضی کتب رجالی از «خلال» نام برده شده است، شاید در نهایت بتوان گفت «خلال» به علت خطای استنساخی وارد برخی از منابع شده است.^[۳۰]^[۳۱]

احمد بن عمر حلال کوفی در راویان امام رضا در مسند الرضا

او محدثی جلیل‌القدر و موثق بوده نام او در تمام کتب رجال ذکر شده و همگان او را ستوده‌اند، شیخ ابوجعفر طوسی او را در فهرست آورده و می‌گوید: احمد بن عمر حلال کتابی دارد که محمد بن علی کوفی از وی روایت می‌کند، نجاشی گوید: احمد بن عمر حلال سرکه فروش بود و از امام رضا(ع) حدیث نقل کرده است.

علامه حلی در کتاب خلاصه گوید: شیخ طوسی او را توثیق کرده و گفته: اصل او اعتباری ندارد و لذا علامه حلی به اخبار او اعتماد نکرده است، و در کتاب فهرست شیخ چاپ نجف اشرف که در دست نگارنده می‌باشد عبارت ردئیی دیده نمی‌شود، و ممکن است در چاپ نجف آن عبارت ساقط شده باشد والعلم عندالله.

او از امام رضا(ع) روایاتی نقل کرده؛ او گوید: به امام رضا(ع) عرض کردم: یکی از اصحاب ما کتابی به من می‌دهد ولی نمی‌گوید او را از من روایت کن، آیا جایز است که من آن را از وی روایت کنم، فرمودند: هرگاه یقین کردی که کتاب به او تعلق دارد از وی روایت کن.^[۳۲]

منابع

پانویس

↑ رجال الطوسی، ص۳۵۲؛ خلاصة الأقوال، ص۶۲.
↑ رسائل الشهید الثانی، ج۲، ص۹۰۴؛ لسان العرب، ج۱۱، ص۱۷۳.
↑ رجال النجاشی، ص۹۹؛ رجال الطوسی، ص۳۵۲.
↑ موسوعة طبقات الفقهاء، ج۲، ص۵۰.
↑ رجال النجاشی، ص۹۹.
↑ رجال الطوسی، ص۳۵۲.
↑ خلاصة الأقوال، ص۶۲.
↑ الرسائل الرجالیة، ج۴، ص۱۲۰.
↑ کتاب الرجال، ابن داوود، ص۴۱؛ استقصاء الاعتبار، ج۴، ص۲۰۸.
↑ طرائف المقال، ج۱، ص۲۷۹.
↑ الرسائل الرجالیة، ج۴، ص۱۲۰.
↑ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۱۳۹.
↑ مختصر بصائر الدرجات، ص۸.
↑ الکافی، ج۱، ص۵۲؛ الاستبصار، ج۲، ص۲۳۴.
↑ منتهی المطلب، ج۱۰، ص۳۲۸.
↑ المناقب، ابن‌شهرآشوب، ج۳، ص۴۰۸.
↑ بصائر الدرجات، ص۲۷۲؛ مستدرک سفینة البحار، ج۹، ص۵۲.
↑ الخرائج و الجرائح، ج۲، ص۶۵۱؛ مدینة المعاجز، ج۶، ص۴۰۶؛ موسوعة المصطفی و العترة (ع)، ج۱۱، ص۱۵۶.
↑ الخرائج و الجرائح، ج۲، ص۶۵۱؛ مدینة المعاجز، ج۶، ص۴۰۶.
↑ الثاقب فی المناقب، ص۴۳۸.
↑ موسوعة طبقات الفقهاء، ج۲، ص۵۲.
↑ وسائل الشیعة، ج۱، ص۱۰۰.
↑ الکافی، ج۷، ص۲۶۱؛ وسائل الشیعة، ج۲۸، ص۲۴۱؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۲۹۵.
↑ موسوعة طبقات الفقهاء، ج۲، ص۵۰؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۳۸۵.
↑ معالم العلماء، ص۲۱؛ الفهرست، طوسی، ص۸۲.
↑ الفهرست، طوسی، ص۸۲.
↑ کتاب الرجال، ابن‌داوود، ص۴۰؛ الدر النظیم، ص۶۶۲.
↑ کتاب الرجال، ابن داوود، ص۴۰.
↑ نقد الرجال، ج۱، ص۱۴۳؛ استقصاء الاعتبار، ج۴، ص۲۰۸.
↑ منابع: الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، اول، ۱۳۹۰ق؛ استقصاء الاعتبار فی شرح الاستبصار، محمد بن حسن عاملی (۱۰۳۰ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علیها لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۹ق، البرهان فی تفسیر القرآن، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۶ق؛ بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد دایی، محمد بن حسن معروف به صفار قمی (۲۹۰ق)، تحقیق: محسن کوچه باغی، تهران، اعلمی، ۱۴۰۴ق، الثاقب فی المناقب، محمد بن علی معروف به ابن حمزه (قرن ۶ق)، تحقیق: نبیل رضا علوان، قم، مؤسسه انصاریان، دوم، ۱۴۱۲ق؛ الخرائج و الجرائح، سعید بن هبة الله معروف به قطب الدین راوندی (۵۷۳ق)، تحقیق زیر نظر: سید محمد باقر ابطحی، قم، مدرسة الإمام المهدی ایه اول، ۱۴۰۹ق؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق، الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم، یوسف بن حاتم شامی (۶۶۴ق)، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۲۰ق، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محمد محسن بن علی منزوی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الأضواء، سوم، ۱۴۰۳ق؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، سوم، ۱۴۱۵ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۴۱۶ق؛ الرسائل الرجالیة، محمد بن محمد ابراهیم کلباسی (۱۳۱۵ق)، تحقیق: محمدحسین درایتی، قم، دار الحدیث، اول، ۱۴۲۲ق؛ رسائل الشهید الثانی، زین الدین بن علی عاملی معروف به شهید ثانی (۹۶۵ق)، تحقیق: رضا مختاری، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، اول، ۱۴۲۲ق، طرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال سید علی اصغر بن محمد شفیع بروجردی (۱۳۱۳ق)، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۰ق، الفهرست، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق، الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، پنجم، ۱۳۶۳ش؛ کتاب الرجال، حسن بن علی معروف به ابن داوود حلی (۷۴۰ق)، تحقیق: سید محمدصادق بحر العلوم، قم، منشورات الرضی، ۱۳۹۲ق؛ لسان العرب، محمد بن مکرم معروف به ابن منظور (۷۱۱ق)، تحقیق: أحمد فارس، بیروت، دار صادر، سوم، ۱۴۱۴ق؛ مختصر بصائر الدرجات، حسن بن سلیمان حلی (۸۳۰ق)، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۷۰ق؛ مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر علاو دلائل الحجج علی البشر، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق: عزت الله مولایی و دیگران، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، اول، ۱۴۱۵ق؛ مستدرک سفینة البحار، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تحقیق: حسن نمازی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۹ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۲ق؛ معالم العلماء، محمد بن علی مازندرانی معروف به ابن‌شهرآشوب (۵۸۸ق)، تصحیح: سید محمد صادق بحر العلوم، نجف، المطبعة الحیدریة، دوم، ۱۳۸۰ق؛ مناقب آل أبی طالب، محمد بن علی مازندرانی معروف به ابن‌شهرآشوب (۵۸۸ق)، تحقیق: جمعی از اساتید نجف، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۷۶ق؛ منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: بخش فقه مجمع پژوهش‌های اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، اول، ۱۴۲۴ق؛ موسوعة المصطفی و العترة لها، حسین شاکری (معاصر)، قم، نشر الهادی، اول، ۱۴۱۸ق؛ موسوعة طبقات الفقهاء، زیر نظر: جعفر بن محمد حسین سبحانی (معاصر)، تحقیق و نشر: مؤسسة الإمام الصادق، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ نقد الرجال، سید مصطفی بن حسین حسینی تفرشی (۱۰۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت الإحیاء التراث، قم، دوم، ۱۴۱۴ق.
↑ امیری، ارینب سادات، مقاله «احمد بن عمر حلال کوفی»، دانشنامه امام رضا ص ۷۰۵.
↑ عطاردی قوچانی، عزیزالله، راویان امام رضا در مسند الرضا، ص 71.

[1] رجال الطوسی، ص۳۵۲؛ خلاصة الأقوال، ص۶۲.

[2] رسائل الشهید الثانی، ج۲، ص۹۰۴؛ لسان العرب، ج۱۱، ص۱۷۳.

[3] رجال النجاشی، ص۹۹؛ رجال الطوسی، ص۳۵۲.

[4] موسوعة طبقات الفقهاء، ج۲، ص۵۰.

[5] رجال النجاشی، ص۹۹.

[6] رجال الطوسی، ص۳۵۲.

[7] خلاصة الأقوال، ص۶۲.

[8] الرسائل الرجالیة، ج۴، ص۱۲۰.

[9] کتاب الرجال، ابن داوود، ص۴۱؛ استقصاء الاعتبار، ج۴، ص۲۰۸.

[10] طرائف المقال، ج۱، ص۲۷۹.

[11] الرسائل الرجالیة، ج۴، ص۱۲۰.

[12] الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۱۳۹.

[13] مختصر بصائر الدرجات، ص۸.

[14] الکافی، ج۱، ص۵۲؛ الاستبصار، ج۲، ص۲۳۴.

[15] منتهی المطلب، ج۱۰، ص۳۲۸.

[16] المناقب، ابن‌شهرآشوب، ج۳، ص۴۰۸.

[17] بصائر الدرجات، ص۲۷۲؛ مستدرک سفینة البحار، ج۹، ص۵۲.

[18] الخرائج و الجرائح، ج۲، ص۶۵۱؛ مدینة المعاجز، ج۶، ص۴۰۶؛ موسوعة المصطفی و العترة (ع)، ج۱۱، ص۱۵۶.

[19] الخرائج و الجرائح، ج۲، ص۶۵۱؛ مدینة المعاجز، ج۶، ص۴۰۶.

[20] الثاقب فی المناقب، ص۴۳۸.

[21] موسوعة طبقات الفقهاء، ج۲، ص۵۲.

[22] وسائل الشیعة، ج۱، ص۱۰۰.

[23] الکافی، ج۷، ص۲۶۱؛ وسائل الشیعة، ج۲۸، ص۲۴۱؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۲۹۵.

[24] موسوعة طبقات الفقهاء، ج۲، ص۵۰؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۳۸۵.

[25] معالم العلماء، ص۲۱؛ الفهرست، طوسی، ص۸۲.

[26] الفهرست، طوسی، ص۸۲.

[27] کتاب الرجال، ابن‌داوود، ص۴۰؛ الدر النظیم، ص۶۶۲.

[28] کتاب الرجال، ابن داوود، ص۴۰.

[29] نقد الرجال، ج۱، ص۱۴۳؛ استقصاء الاعتبار، ج۴، ص۲۰۸.

[30] منابع: الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، اول، ۱۳۹۰ق؛ استقصاء الاعتبار فی شرح الاستبصار، محمد بن حسن عاملی (۱۰۳۰ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علیها لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۹ق، البرهان فی تفسیر القرآن، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۶ق؛ بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد دایی، محمد بن حسن معروف به صفار قمی (۲۹۰ق)، تحقیق: محسن کوچه باغی، تهران، اعلمی، ۱۴۰۴ق، الثاقب فی المناقب، محمد بن علی معروف به ابن حمزه (قرن ۶ق)، تحقیق: نبیل رضا علوان، قم، مؤسسه انصاریان، دوم، ۱۴۱۲ق؛ الخرائج و الجرائح، سعید بن هبة الله معروف به قطب الدین راوندی (۵۷۳ق)، تحقیق زیر نظر: سید محمد باقر ابطحی، قم، مدرسة الإمام المهدی ایه اول، ۱۴۰۹ق؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق، الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم، یوسف بن حاتم شامی (۶۶۴ق)، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۲۰ق، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محمد محسن بن علی منزوی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الأضواء، سوم، ۱۴۰۳ق؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، سوم، ۱۴۱۵ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۴۱۶ق؛ الرسائل الرجالیة، محمد بن محمد ابراهیم کلباسی (۱۳۱۵ق)، تحقیق: محمدحسین درایتی، قم، دار الحدیث، اول، ۱۴۲۲ق؛ رسائل الشهید الثانی، زین الدین بن علی عاملی معروف به شهید ثانی (۹۶۵ق)، تحقیق: رضا مختاری، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، اول، ۱۴۲۲ق، طرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال سید علی اصغر بن محمد شفیع بروجردی (۱۳۱۳ق)، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۰ق، الفهرست، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق، الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، پنجم، ۱۳۶۳ش؛ کتاب الرجال، حسن بن علی معروف به ابن داوود حلی (۷۴۰ق)، تحقیق: سید محمدصادق بحر العلوم، قم، منشورات الرضی، ۱۳۹۲ق؛ لسان العرب، محمد بن مکرم معروف به ابن منظور (۷۱۱ق)، تحقیق: أحمد فارس، بیروت، دار صادر، سوم، ۱۴۱۴ق؛ مختصر بصائر الدرجات، حسن بن سلیمان حلی (۸۳۰ق)، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۷۰ق؛ مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر علاو دلائل الحجج علی البشر، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق: عزت الله مولایی و دیگران، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، اول، ۱۴۱۵ق؛ مستدرک سفینة البحار، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تحقیق: حسن نمازی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۹ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۲ق؛ معالم العلماء، محمد بن علی مازندرانی معروف به ابن‌شهرآشوب (۵۸۸ق)، تصحیح: سید محمد صادق بحر العلوم، نجف، المطبعة الحیدریة، دوم، ۱۳۸۰ق؛ مناقب آل أبی طالب، محمد بن علی مازندرانی معروف به ابن‌شهرآشوب (۵۸۸ق)، تحقیق: جمعی از اساتید نجف، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۷۶ق؛ منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: بخش فقه مجمع پژوهش‌های اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، اول، ۱۴۲۴ق؛ موسوعة المصطفی و العترة لها، حسین شاکری (معاصر)، قم، نشر الهادی، اول، ۱۴۱۸ق؛ موسوعة طبقات الفقهاء، زیر نظر: جعفر بن محمد حسین سبحانی (معاصر)، تحقیق و نشر: مؤسسة الإمام الصادق، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ نقد الرجال، سید مصطفی بن حسین حسینی تفرشی (۱۰۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت الإحیاء التراث، قم، دوم، ۱۴۱۴ق.

[31] امیری، ارینب سادات، مقاله «احمد بن عمر حلال کوفی»، دانشنامه امام رضا ص ۷۰۵.

[32] عطاردی قوچانی، عزیزالله، راویان امام رضا در مسند الرضا، ص 71.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]