اعجاز بیانی قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث جهت اعجاز قرآن است. اعجاز بیانی قرآن از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اعجاز بیانی قرآن در قرآن - اعجاز بیانی قرآن در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

یکی از وجوه اعجاز قرآن جنبه بیانی آن است، یعنی خداوند برای بیان مقاصد خود در هر مقامی، شیواترین و زیباترین الفاظ و سنجیده‌ترین و خوش‌آهنگ‌ترین ترکیباتی را به کار گرفته که به بهترین و رساترین وجهی معانی مورد نظر را به مخاطبین می‌فهماند. اعجاز ادبی قرآن هم در جنبه فصاحت است و هم در جنبه بلاغت.

مقدمه

اعجاز قرآن به معنای خارق‌العاده بودن قرآن و ناتوانی دیگران از آوردن مثل آن است.

فصاحت در اصطلاح اهل ادب به معنای شیوایی کلمات و گوش‌نواز بودن آهنگ آنهاست و بلاغت به معنای گویایی است به‌ طوری‌ که بیان آن معنا با توجه به مقتضیات حال و شرایط زمانی و مکانی به بهتر از آن وجود میسر نباشد. خدای متعال، کلمات قرآن را به شیواترین و خوش‌آهنگ ترکیبات به کار گرفته و به بهترین وجه مقصود خود را رسانده است. سرّ آنکه کسی نمی‌تواند مثل قرآن بیاورد این است که خدای متعال، هم هدفش را بهتر از همه می‌شناسد و هم حال بندگانش را بهتر از همه می‌داند و هم احاطه‌اش به ترکیبات لفظ از همه بیشتر است.

فصاحت و بلاغت قرآن

مقالهٔ اصلی: فصاحت قرآن

مقالهٔ اصلی: بلاغت قرآن

یکی از وجوه اعجاز قرآن کریم، شیوایی "فصاحت" و رسایی "بلاغت" آن است. یعنی خدای متعال برای بیان مقاصد خود در هر مقامی، شیواترین و زیباترین الفاظ و سنجیده‌ترین و خوش‌آهنگ‌ترین ترکیباتی را به کار گرفته که به بهترین و رساترین وجهی معانی مورد نظر را به مخاطبین می‌فهماند. گزینش چنین الفاظ و ترکیبات متناسب و هماهنگ با معانی بلند و دقیق، برای کسی میسر است که احاطه کافی بر همه ویژگی‌های الفاظ و دقایق معانی و ارتباط متقابل آنها داشته باشد و بتواند با در نظر گرفتن همگی اطراف و ابعادِ معانی مورد نظر و رعایت مقتضیات حال و مقام، بهترین الفاظ و عبارات را انتخاب کند. چنین احاطه علمی بدون وحی و الهام الهی برای هیچ انسانی فراهم نمی‌شود. عرب‌های عصر رسالت، استادان فن سخن بودند که با قریحه خدادادی آگاه شدند سخن پیامبر از سنخ کلام بشر نیست و ازاین‌رو، بسیاری از آنان با شنیدن کلام الهی، به رسالت پیامبر اسلام ایمان آوردند. برای نمونه هنگامی‌که ولید بن مغیره از رسول گرامی درخواست کرد بخشی از قرآن خود را بخواند و پیامبر از سوره "فصلت" آیاتی را بر او خواند وقتی به این آیه رسید: فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنذَرْتُكُمْ صَاعِقَةً مِّثْلَ صَاعِقَةِ عَادٍ وَثَمُودَ. ناگهان موهای او بر بدنش راست شد و برخاست به درون خانه خود رفت، وقتی قریش از انزوای او پرسیدند، وی در پاسخ گفت: از محمد a، سخنی محکم شنیدم که پوست بدن انسان را می‌لرزاند، تازگی دارد و شبیه کلام انس و جن نیست. همچنین پس از شنیدن آیاتی از سوره غافر، گفت: " و اللّه‏، لقد سمعت‏ من‏ محمّد آنفا كلاما ما هو من كلام الإنس و لا من كلام الجنّ، إنّ له حلاوة، و إنّ عليه لطلاوة، و إنّ أعلاه لمثمر، و إنّ أسفله لمغدق، و إنّه يعلو و لا يعلى عليه‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏".

تشخیص معجزه بودن فصاحت و بلاغت قرآن از کسانی ساخته است که مهارت و تخصص در فنون مختلف سخنوری داشته باشند و آن را با دیگر سخنان فصیح و بلیغ، مقایسه کنند و توان خودشان را در برابر آن بیازمایند و این، کاری بود که از شعراء و چکامه سرایان عرب برمی‌آمد، زیرا بزرگترین هنر اعراب، سخن سرایی بود که در عصر نزول قرآن، به اوج شکوفایی رسیده بود و نمونه‌هایی از بهترین اشعار را پس از نقد ادبی به‌عنوان بهترین و ارزشمندترین دستاوردهای هنری، گزینش و معرّفی می‌کردند

بزرگترین سخن‌شناسان آن عصر، مانند ولید بن مغیره مخزومی و عتبة بن ربیعه و طفیل بن عمرو، به نهایت فصاحت و بلاغت قرآن و برتری آن بر شیواترین سخنان بشری، گواهی دادند و در حدود یک قرن بعد، کسانی امثال ابن ابی العوجاء و ابن مقفّع و ابوشاکر دیصانی و عبدالملک بصری، تصمیم گرفتند که توان خود را در معارضه با قرآن بیازمایند و یک سال تمام، نیروی خود را بر سر این کار گذاشتند ولی کوچکترین کاری از پیش نبردند و سرانجام، همگی در برابر عظمت این کتاب الهی، زانوی عجز و حیرت به زمین زدند و هنگامی که در مسجدالحرام جلسه‌ای برای بازرسی کارهای یک‌ساله‌شان تشکیل داده بودند امام صادق S از کنار ایشان عبور کرد و این آیه شریفه را تلاوت فرمود: قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَن يَأْتُواْ بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لاَ يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا ..

ارکان اعجاز ادبی قرآن

اعجاز قرآن در فصاحت

کلمه فصیح عبارتی است که واژگان آن، علاوه بر فصاحت، هماهنگی و تناسب کامل با یکدیگر داشته و از هرگونه تعقید و پیچیدگی مصون باشد. برای نمونه: وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ ابْنَيْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِن أَحَدِهِمَا وَلَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الآخَرِ قَالَ لَأَقْتُلَنَّكَ قَالَ إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ حرف قاف که از حروف سنگین به شمار می‌آید، ۱۱ بار در این آیه تکرار شده است، بااین‌ حال، تألیف مناسب این حروف با حروف خفیفی مانند "باء" و "لام" مانع بروز هرگونه سنگینی شده است.

اعجاز قرآن در بلاغت

کلام بلیغ، کلامی است که افزون بر فصاحت، تمام ویژگی‌های آن، از جهت ایجاز و اطناب و وصل و فصل و تقدیم و تأخیر و تأکید و... با مقتضای حال مخاطب و فضای تخاطب هماهنگ و متناسب باشد و متضمن معانی بلند و عمیق باشد. برای نمونه: وَلاَ تَقْتُلُواْ أَوْلادَكُم مِّنْ إِمْلاقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ، وَلاَ تَقْتُلُواْ أَوْلادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلاقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِيَّاكُم. دو تفاوت در آیات مذکور وجود دارد: یکی در تعبیرهای مِّنْ إِمْلاقٍ و خَشْيَةَ إِمْلاقٍ است و دیگری در تقدم و تأخر روزی دادن والدین و فرزندان إِيَّاكُم و إِيَّاهُمْ.

مخاطب آیه نخست کسانی‌ هستند که به‌صورت بالفعل مبتلا به فقر و تهیدستی‌اند، بنابراین، مقتضای حال آنان این است که ابتدا از روزی دادن به آنان سخن گفته شود و سپس، مسئله روزی دادن به فرزندان، اما مخاطب آیه دوم، کسانی هستند که بیم دارند در آینده، بر اثر تحمل هزینه فرزندان، به فقر دچار شوند، لذا نخست از روزی فرزندانشان سخن گفته شده.

قرآن، براهین و دلایل متقن و استوار را با بیانی رسا و شیوا، مورد فهم خاص و عام ارائه کرده است

هماهنگی الفاظ و انسجام معانی

الفاظ در قرآن به‌ گونه‌ای در کنار هم قرار گرفته‌اند که خواندن آنها، آهنگی دل‌نشین ایجاد می‌کند و معانی نیز چنان باهمدیگر هماهنگ‌اند که روح واحدی را در کالبد الفاظ می‌دمند و هماهنگی شگفتی نیز میان الفاظ و معانی وجود دارد. برای نمونه: الْحَاقَّةُ مَا الْحَاقَّةُ وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْحَاقَّةُ كَذَّبَتْ ثَمُودُ وَعَادٌ بِالْقَارِعَةِ فَأَمَّا ثَمُودُ فَأُهْلِكُوا بِالطَّاغِيَةِ وَأَمَّا عَادٌ فَأُهْلِكُوا بِرِيحٍ صَرْصَرٍ عَاتِيَةٍ سَخَّرَهَا عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيَالٍ وَثَمَانِيَةَ أَيَّامٍ حُسُومًا فَتَرَى الْقَوْمَ فِيهَا صَرْعَى كَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ خَاوِيَةٍ فَهَلْ تَرَى لَهُم مِّن بَاقِيَةٍ وَجَاءَ فِرْعَوْنُ وَمَن قَبْلَهُ وَالْمُؤْتَفِكَاتُ بِالْخَاطِئَةِ فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رَّابِيَةً

دلایل اثبات اعجاز بیانی قرآن

دلیل اوّل: بهترین شاهد اعجاز بیانی قرآن، عدم توانایی مخالفان از آوردن مثل برای قرآن، آن هم بعد از تحدی از سوی خداوند متعال است. قرآن کریم همواره از مدعیان و کسانی که در معجزه بودن قرآن شک دارند خواسته است مانند و شبیه آن را بیاورند اگر نتوانستند ده سوره مانند آن بیاورند و باز اگر نتوانستند حداقل یک سوره شبیه آن بیاورند با این همه شواهد تاریخی نشان می‌دهد هیچ کس تاکنون نتوانسته به این مبارزه‌طلبی قرآن جواب مثبت دهد. البته افرادی با انگیزه‌های گوناگون دست به معادل‌سازی با قرآن زده‌اند که تنها موجب سرشکستگی آنها شده است.

دلیل دوم: دلیل دیگر بر اعجاز ادبی قرآن اعتراف شعرا و فصحای بزرگ عرب اعم از مخالف و موافق است، به عنوان مثال لبید بن مغیره مخزومی‌ که در میان مشرکان به امیر سخن معروف بود بعد از شنیدن آیات قرآن گفت: "به خدا قسم این سخنان نه شعر و سحر است ونه هذیان گویی دیوانگان بلکه این گفته‌ها از کلام الهی است". هم چنین در این مورد می‌توان به اعترافات عتبة بن ربیعه از بزرگان قریش و نصر بن حارث کلده از سران عرب و دیگر بزرگان عرب و هم چنین دانشمندان غیر عرب که با زبان عربی آشنایی دارند، اشاره کرد.

دلیل سوم: دلیل دیگر عدم جایگزینی کلمات و واژه‌های قرآنی است. انتخاب کلمات به کار رفته در جمله‌های قرآن، کاملاً حساب شده است به گونه‌ای که نمی‌توان کلمه‌ای را جا به جا کرد یا واژه‌ای را جایگزین واژه‌ای نمود که تمام ویژگی‌های واژه اصلی را ایفا کند

اشکال و جواب

اشکال اول: درک معجزه بودن قرآن به دلیل فصاحت و بلاغت مختص گروه خاصی مانند ادبای عرب است، در حالی که از شرایط اثبات اعجاز این است که جمیع افراد بشر آن را درک و از آوردن آن عاجز باشند.

جواب: در جواب گفته شده برای اثبات معجزه بودن چیزی، درک همه افراد در تمام زمان‌ها و مکان‌ها شرط نیست و الاّ هیچ معجزه‌ای از انبیای گذشته ثابت نمی‌شد؛ علاوه بر آن، اذعان به فصاحت و بلاغت و نظم و اسلوب جدید قرآن هم به نقل متواتر و هم به نص قطعی از طرف ادیبان و سخن دانان مشهور عرب حتی معاندین، ثابت شده است و همین اذعان‌ها معجزه بودن قرآن را ثابت می‌کند و دیگران نیز از دو راه می‌توانند به معجزه ادبی بودن قرآن پی ببرند: اوّل اینکه با تلاش و کسب علم معانی و بیان لغت عرب، راه شناخت کلام فصیح و بلیغ را به دست آورند یا راه دوم را در پیش گرفته به متخصص رجوع کرده و به اذعان آنان درباره معجزه ادبی بودن قرآن اعتماد کنند.

اشکال دوم: هر کس که به لغت عرب آگاهی داشته باشد، می‌تواند کلماتی همچون کلمات قرآن بیاورد، با میسّر شدن این امر، آوردن مثل قرآن نیز ممکن خواهد بود و وقتی بتوان سوره کوچکی همچون کوثر آورد، معجزه بودن قرآن از لحاظ فصاحت و بلاغت از بین می‌رود.

جواب: پاسخ این است که هیچ ملازمه ای بین امکان بیان یک واژه و آوردن یک سوره وجود ندارد، هم چنان که بیان یک واژه مستلزم این نیست که شخص توانایی سرودن شعر را دارد این مطلب شبیه آن است که گفته شود چون شخصی توانایی کار گذاشتن یک آجر را دارد، می‌تواند ساختمانی بلند و مستحکم بسازد، در ضمن اگر چنین امکانی بود تا حال سوره‌ای و لو شبیه سوره کوثر، آورده می‌شد.

اشکال سوم: برخی اشکال کرده‌اند که احتمالاً عرب‌های عصر پیامبر a با قرآن معارضه کرده و مثل آن را آورده‌اند، اما در طول زمان از بین رفته و به دست ما نرسیده است.

جواب: پاسخ این است اگر چنین اتفاقی افتاده بود مخالفین اسلام و قرآن آن را مطرح و نقل می‌کردند، کسانی که جنگ‌های بزرگ علیه اسلام به راه انداختند، توانایی حفظ و معرفی چنین آثاری را نیز دارا بودند، پس نبود چنین اثری نشان می‌دهد که کسی توانایی معارضه با قرآن را نداشته است

ویژگی اعجاز بیانی

در تبیین اعجاز بیانی می‌توان برای آن دو ویژگی برشمرد، که عبارت‌اند از:

1. آهنگ‌پذیری قرآن: یک‌چیز آهنگ پذیر آن چیزی است که وقتی آن را با آهنگ می‌خوانند آن را بهتر بیان می‌کند تا وقتی‌که ساده می‌خوانند، به این می‌گویند آهنگ‌پذیری. درباره آهنگ‌پذیری قرآن می‌توان چنین اظهارنظر کرد که این تنها قرآن است که آهنگ پذیر است و این همان مطلبی است که از صدر اسلام به آن توجه شده است. اینکه توصیه‌شده است قرآن را به‌صورت حسن بخوانید برای همین بوده است که در قرآن جنین استعدادی و پذیرشی بوده و با آهنگ بهتر می‌توانسته است خودش را نشان بدهد ونمایان کند. در اخبار زیادی داریم: تغنوا بالقرآن. شاهد مدعا آن است که ما می‌دانیم که از صدر اسلام عملاً این عنایت بوده است که قرآن را با آواز خوش بخوانند و خوش‌آوازهای صحابه پیغمبر a می‌آمدند و قرآن را می‌خواندند. حتی خود پیغمبر اکرم a گاهی اصحاب را می‌گفت قرآن را بر او بخوانند. خودش قرآن بر او نازل شده بود، او که قرآن را می‌دانست، ولی از شنیدن قرآن لذتی می‌برد که از دانست آن قهرا انسان آن لذت را نمی‌برد چون خود شنیدن موضوعیت دارد، آن برای دانستن که نیست، برای فکر نیست. فکر می‌داند، چیزی که می‌داند دیگر تکرار لغو است. ولی دل هرچه تجدید شود می‌خواهد احساساتش تحریک شود. بسیاری از اوقات خد پیغمبر اکرم a بعضی از اصحاب را امر می‌کردند که قرآن را باز کن برای من بخوان و او قرآن می‌خواند و پیغمبر اکرم a گوش می‌کردند. افزون بر دوران رسالت در دوران ائمه (ع) نیز به خواندن قرآن با آهنگ خوش و دل‌نواز اهتمام ویژه می‌شده است. ائمه (ع)خود قرآن با آوازی بس دل‌انگیز تلاوت می‌کردند. درباره امام سجاد و امام باقر (ع) هست که قرآن را آن‌چنان با آهنگ خوش و زیبا از داخل منزل با صدای بلند می‌خواندند که صدایشان به بیرون منزل منعکس می‌شد و مردمی که از کوچه می‌گذشتند به‌واسطه زیبایی و خوشی این آهنگ می‌ایستادند. بعد پشت خانه امام را نگاه می‌کردند می‌دیدند مردم داخل کوچه ایستاده‌اند دارند گوش می‌کنند و حتی نوشته‌اند آن‌قدر این صدا زیبا و جذاب بود که سقاها درحالی‌که مشک‌های سنگین را بر دوش می‌کشیدند و می‌آمدند عبور کنند، با همان مشک‌های پر از آب می‌ایستادند که گوش کنند. راز سیری‌ناپذیری انسان از تلاوت قرآن حلاوت و شیرینی خاصی است که در قرآن نهفته است. این تنها قرآن است که یک چنین حلاوت و شیرینی‌ای داردکه انسان هرچه بخواند شیرینی آن سلب نمی‌شود. این حکایت می‌کند که یک نوع تناسب بسیار مرموز میان روح و فطرت بشر و این کلام که کلام خدا است، و انسان چون واقعاً کلام خالقش را دارد می‌شنود‌، ندای غیب و ماوراء طبیعت را دارد می‌شنود، هرچه تکرار خسته نمی‌شود.
2. فصاحت و بلاغت بی‌بدیل قرآن: اگر قرار باشد کسی از راه مقایسه، پیشگامی و برتری قرآن از منظر فصاحت و بلاغت را بر تمان نگاشته‌ها و گفتارها انتخاب کند، بهترین راه، مقایسه قرآن با سخنان معصومان است که خود در بیان اسرار و آموزه‌های الهی از بهترین سبک‌ها و منطبق با نیاز مخاطبان بهره می‌جستند. در میان گفتار معصومان نهج‌البلاغه از ویژگی و امتیاز خاصی برخوردار است به‌گونه‌ای که آن را فروتر از کلام خداوند و درعین‌حال برتر از همه گفتار‌های بشری معرفی کرده‌اند. به عبارت روشن‌تر در میان گفتار انسان‌ها تاکنون گفتاری از نظر استواری، نغز بودن، پرمحتوایی و... به‌پای نهج‌البلاغه عرضه نشده است. اما وقتی همین نهج‌البلاغه با قرآن مقایسه می‌شود، آیات قرآن بسان خورشیدی در کنار ستارگان درخشندگی و پرفروغی خود از نشان می‌دهد. وقتی الفاظ نهج‌البلاغه را پهلوی قرآن می‌گذاریم مثل این است که انسان با اتومبیل در جاده‌ای حرکت می‌کند؛ می‌بیند نشیب و فراز دارد، یک‌دفعه روی آسفالت جدید قرار می‌گیرد، می‌بیند اتومبیل روی یک خط هموار حرکت می‌کند و کوچک‌ترین نشیب و فارزی ندارد. نه‌تنها تفاوت است میان کلمات قرآن و جمله‌های امیر مؤمنان، با جمله‌های خود پیامبر همین‌طور است؛ یعنی هر جا پیغمبر خودش خطبه خواند مثل خطبه امیر مؤمنان است، هیچ فرقی نمی‌کند

مقایسه اعجاز ادبی قرآن با سایر وجوه اعجازش

اولین نکته آن است که در زمان نزول قرآن، بیشترین تأکید بر وجه ادبی قرآن بوده است، زیرا قرآن در میان اجتماعی سخنور و فصیح نازل شد. ضمناً اعجاز ادبی قرآن در یکایک آیات آن جلوه‌گر است اما برخی وجوه، مانند "اخبار غیبی قرآن"، این عمومیت را ندارند. البته تشخیص اعجاز ادبی قرآن، به آشنایی با زبان عربی به‌طور کامل و تسلط بر دقائق علوم ادبیات عرب نیاز دارد.

منابع

1. بهدار، محمد رضا، مقاله «اعجاز قرآن»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
2. مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید
3. سبحانی، محمد تقی و برنجکار، رضا، معارف و عقاید ۱
4. الهی راد، صفدر، انسان‌شناسی
5. سعیدی مهر، محمد، آموزش کلام اسلامی
6. نصیری، علی، قرآن‌شناسی، چلچراغ حکمت ج۲۲