اسماعیل بن زکریا

اسماعیل بن زکریا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسماعیل بن زکریا در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

اسماعیل بن زکریا، تنها در یک سند روایت تفسیر کنز الدقائق و به گزارش از کتاب تأویل الآیات الظاهرة ذکر شده است:

«و فی شرح الآیات الباهرة: مَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سَعِيدٍ الْعَمَّارِيِّ مِنْ وُلْدِ عَمَّارِ بْنِ يَاسِرٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ زَكَرِيَّا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَوْنٍ عَنْ عِكْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ فِي قَوْلِهِ ﴿إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ﴾ قَالَ نَهَرٌ فِي الْجَنَّةِ عُمْقُهُ فِي الْأَرْضِ سَبْعُونَ أَلْفَ فَرْسَخٍ مَاؤُهُ أَشَدُّ بَيَاضاً مِنَ اللَّبَنِ وَ أَحْلَى مِنَ الْعَسَلِ شَاطِئَاهُ مِنَ اللُّؤْلُؤِ وَ الزَّبَرْجَدِ وَ الْيَاقُوتِ خَصَّ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ نَبِيَّهُ وَ أَهْلَ بَيْتِهِ(ع) دُونَ الْأَنْبِيَاءِ».

شرح حال راوی

مراد از راوی به قرینه روایتش از محمد بن عون، اسماعیل بن زکریا بن مرة ابو زیاد الکوفی مولی بنی اسد بن خزیمة ملقب به خلقانی و شقوصا بوده و از راویان کوفی شمرده می‌شود که در کتاب‌های رجالی اهل سنت یاد شده است.

اسماعیل بن زکریا در سال ۱۰۸ هجری قمری در شهر کوفه به دنیا آمد. مدتی در این شهر زندگی کرد و سپس وارد شهر بغداد و در منزل حمید بن قحطبه ساکن گردید. وی به شغل تجارت طعام مشغول بوده و گاه به فروش جامه‌های کهنه می‌پرداخت و به همین جهت به الخلقانی لقب یافت.

طبقه راوی

اسماعیل بن زکریا در سال ۱۷۳ یا ۱۷۴ هجری قمری و در سن ۶۵ سالگی از دنیا رفته است، بنابراین تاریخ ولادت وی، سال ۱۰۸ یا ۱۰۹ هجری قمری خواهد بود.

وی امام باقر، امام صادق و امام کاظم(ع) را ادراک کرده؛ ولی از این بزرگواران روایتی نکرده است. بر این اساس، می‌‌توان او را از راویان طبقه چهارم یا پنجم به شمار آورد.

استادان و شاگردان راوی

در روایت تفسیر کنز الدقائق، احمد بن سعید العمار از اسماعیل بن زکریا و ایشان از محمد بن عون روایت کرده؛ ولی مزی از رجالیان معروف اهل سنت شمار بسیاری از شاگردان و استادان وی را نام برده است.

برخی استادان حدیثی وی بدین شرح‌اند: ابراهیم بن میمون الخیاط المعروف بالنحاس، اسماعیل بن ابی خالد، حجاج بن دینار، حسن بن الحکم النخعی، سعید بن طریف الإسکاف، ابو اسحاق سلیمان بن فیروز الشیبانی، سلیمان الأعمش، سهیل بن أبی صالح، عاصم الأحول، عبدالرحمان بن زید بن أسلم، عیسی بن عبدالرحمان السلمی، لیث بن أبی سلیم، مالک بن مغول، محمد بن سوقة، محمد بن عجلان، محمد بن قیس الأسدی، مسعر بن کدام.

بعضی از شاگردان حدیثی وی چنین نام دارند: ابراهیم بن زیاد سبلان، اسماعیل بن عیسی العطار، خلف بن الولید العتکی، سعید بن سلیمان الواسطی، سعید بن منصور، محمد بن بکار بن الریان، محمد بن سلیمان، محمد بن الصباح الدولابی و معاویة بن حفص الشعبی.

مذهب راوی

ذهبی و ابن حجر عسقلانی دو رجالی بزرگ سنی، به صراحت او را از راویان شیعی دانسته‌اند و از دانشمندان شیعه نیز علامه امینی و علامه سید شرف الدین.

بعضی از نویسندگان هم وی را از راویان شیعی‌ای نام برده که در اسناد روایات اهل سنت قرار گرفته‌اند. محقق شوشتری نیز با استناد به کلام ذهبی و ابن حجر تشیع راوی را تأیید، و نام وی را در کتاب رجالی خود ذکر کرده است.

در برابر، بعضی از محققان، انحراف اعتقادی او را ترجیح داده و ذکر نامش را در رجال شیعه مناسب ندانسته‌اند.

تحقیق

خاستگاه اختلاف در اعتقاد راوی، روایات اوست. مستند کسانی که تشیع اسماعیل بن زکریا را استظهار کرده‌اند، دو چیز است:

1. تصریح ذهبی و ابن حجر به تشیع وی.
2. بعضی روایات اسماعیل بن زکریا درباره فضائل اهل بیت(ع)؛ نمونه‌ها:
   1. «حَدَّثَنَا أبي ثنا عثمان بن حرزاد، ثنا إِسْمَاعِيلُ بْنُ زَكَرِيَّا، ثنا عَلِيُّ بْنُ عَابِسٍ عَنِ الأَعْمَشِ ابنى الْحجابِ، عَنْ عَطِيَّةَ الْعَوْفِيِّ عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ قَالَ:نَزَلَتْ هَذِهِ الآيَةُ ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ فِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ».
   2. «حَدَّثَنَا عَبْدَانُ بْنُ أَحْمَدَ، ثنا إِسْمَاعِيلُ بْنُ زَكَرِيَّا الْكُوفِيُّ، ثنا عَلِيُّ بْنُ عَابِسٍ، عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ، عَنْ هُبَيْرَةَ بْنِ يَرِيمَ، قَالَ: خَطَبَ الْحَسَنُ، فَقَالَ: لَقَدْ فَارَقَكُمْ بِالْأَمْسِ رَجُلٌ مَا سَبَقَهُ الْأَوَّلُونَ بِعِلْمٍ وَلَا يُدْرِكُهُ الْآخِرُونَ، إِنْ كَانَ رَسُولُ اللهِ(ص) لَيَبْعَثُهُ الْمَبْعَثَ فَيُعْطِيهِ الرَّايَةَ، جِبْرِيلُ عَنْ يَمِينِهِ، وَمِيكَائِيلُ عَنْ يَسَارِهِ، فَمَا يَرْجِعُ حَتَّى يَفْتَحَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ لَهُ».
   3. «... محمّد بن بكّار، حَدَّثَنَا إِسْمَاعِيلُ بْنُ زَكَرِيَّا أَبُو زِيَادٍ، عَنِ الأعمش... عَنِ النَّبِيِّ(ص) أَنَّهُ قَالَ فِي الصَّلاةِ عَلَى النَّبِيِّ(ص): اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ، اللَّهُمَّ بَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ إِنَّكَ حَمِيدٌ مجيد». روایت مورد بحث (یعنی روایت تفسیر کنز الدقائق).

پیداست که نقل روایت در فضائل اهل بیت(ع) به تنهایی نمی‌تواند اثبات کننده تشیع اعتقادی راوی باشد؛ زیرا کم نیستند غیر شیعیانی که به نقل روایاتی در فضائل اهل بیت(ع) پرداختند؛ اما قرائن سنی بودن راوی، قوی‌تر است، به چند دلیل:

1. اسماعیل بن زکریا از رجال اصول سته اهل سنت است و روایات متعددی از ایشان در اصول سته اهل سنت نقل شده است.
2. روایات متعددی از وی در فضائل خلفای سه گانه گزارش شده است؛ نمونه‌ها:
   1. «إِسْمَاعِيلُ بْنُ زَكَرِيَّا، عَنْ نَضْرٍ الْخَزَّازُ، عَنْ عِكْرِمَةَ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) عَلَى حِرَاءٍ فَتَزَلْزَلَ الْجَبَلُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): اثْبَتْ حِرَاءُ مَا عَلَيْكَ إِلا نَبِيٌّ أَوْ صِدِّيقٌ أَوْ شَهِيدٌ وَعَلَيْهِ رَسُولُ اللَّهِ(ص) وَ أَبُو بَكْرٍ وَ عُمَرُ وَعَلِيٌّ وَطَلْحَةُ وَالزُّبَيْرُ وَعَبْدُ الرَّحْمَنِ...».
   2. « إِسْمَاعِيلُ بْنِ زَكَرِيَّا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَجْلَانَ عَنْ سَعْدِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِي سَلَمَةَ عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): لِكُلِّ أُمَّةٍ مُحْدِثُ وَ إِنْ يَكُ فِي هَذِهِ الْأُمَّةِ مُحْدَثٍ فَهُوَ عُمَرُ».
   3. «إِسْمَاعِيلُ بْنُ زَكَرِيَّا عَنْ يَحْيَى بْنِ سَعِيدٍ عَنْ سَعِيدِ بْنِ الْمُسَيَّبِ عَنْ أُبَيِّ بْنِ كَعْبٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): أَوَّلُ مَنْ يُسَلِّمُ عَلَيْهِ أَهْلِ الْجَنَّةِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ وَ أَوَّلُ مَنْ يُؤْخَذُ بِيَدِهِ وَ يُنْطَلَقَ بِهِ إِلَى الْجَنَّةِ عُمَرُ بْنُ الْخُطَّابِ ».
   4. «محمد بن الصباح ابن إِسْمَاعِيلُ بْنُ زَكَرِيَّا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَوْنٍ الْخُرَاسَانِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): إِنَّ لِحَوْضِي أَرْبَعَةَ أَرْكَانٍ: الأَوَّلُ فِي يَدِ أَبِي بَكْرٍ وَالثَّانِي فِي يَدِ عُمَرَ، وَالثَّالِثُ فِي يَدِ عُثْمَانَ، وَالرَّابِعُ فِي يَدِ عَلِيٍّ، فَمَنْ أَحَبَّ أَبَا بَكْرٍ وَأَبْغَضَ عُمَرَ مَا يَسْقِيهِ أَبُو بَكْرٍ، وَمَنْ أَحَبَّ عُمَرَ وَأَبْغَضَ أَبَا بَكْرٍ لَمْ يَسْقِهِ عُمَرُ، وَمَنْ أَحَبَّ عُثْمَانَ وَأَبْغَضَ عَلِيًّا لَمْ يَسْقِهِ عُثْمَانُ».
3. روایاتی نقل کرده که با اعتقاد شیعه سازگاری ندارند؛ نمونه‌اش روایات رؤیت خدا است:
   1. «... عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ زَكَرِيَّا عَنْ عَاصِمٍ عَنِ الشَّعْبِيِّ عَنْ عِكْرِمَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: رَأَى مُحَمَّدٌ رَبَّهُ».
   2. «... حَدَّثَنَا فَضْلُ بْنُ سَهْلٍ، ثنا مُحَمَّدُ بْنُ الصَّبَّاحِ، عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ زَكَرِيَّا، أَحْسَبُ بَيْنَهُمَا رَجُلٌ قَدْ سَمَّاهُ، عَنْ عِكْرِمَةَ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى إِبْرَاهِيمَ بِالْخُلَّةِ، وَاصْطَفَى مُوسَى بِالْكَلَامِ، وَاصْطَفَى مُحَمَّدًا بِالرُّؤْيَةِ».

جایگاه حدیثی راوی

دیدگاه‌های رجالیان اهل سنت، در جرح و تعدیل راوی متفاوت‌اند؛ نمونه‌ها: عجلی: "كوفي ضعيف".

ابوداود: "ثقة".

نسائی: "ليس بالقوى".

ابن عدی: "صالح، وهو حسن الحديث يكتب حديثه.

ابن حجر: "صدوق يخطئ قليلاً".

ذهبی: "صدوق".

به نظر، خاستگاه این اختلاف در توثیق و تضعیف راوی، روایات اسماعیل بن زکریا در فضیلت حضرت علی(ع)، نیز روایاتش در فضیلت عمر و ابوبکر است.  

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۴