انفاق در نهج البلاغه

مقدمه

انفاق در مکتب اسلام، امری بزرگ و سفارش‌شده است. انفاق به‌معنای صَرف مال در مصارف نیکوکارانه و اصلی مبنایی در مکتب اسلام است. خداوند سبحان در قرآن کریم در آیات گوناگون بر این موضوع اشاره کرده است: ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید، از دستاوردهای نیکو خویش و از آنچه برایتان از زمین رویانیده‌ایم انفاق کنید، نه از چیزهای ناپاک و بد، که خود آنها را جز از روی اغماض نمی‌ستانید؛ و بدانید که خدا بی‌نیاز و ستودنی است^[۱]^[۲].

انفاق از ارکان عمل صالح است. قرآن کریم انفاق را همپای ایمان برمی‌شمرد^[۳]. از این‌رو انفاق کردن از ویژگی‌های انسان مؤمن است و او را به مقام قرب الهی و کمال انسانی رهنمون می‌سازد^[۴]. امام علی (ع) می‌فرماید: از مال به قدر نیازت نگه‌دار و آنچه افزون آید، پیشاپیش برای روزی که بدان نیازمند شوی، روانه‌دار^[۵]^[۶].

انفاق در جامعه اگر به‌درستی و به‌دست همگان اجرا شود، موجب می‌شود همه مردم از امکانات بهره‌مند شوند و از انباشته شدن ثروت نزد عده‌ای محدود جلوگیری می‌کند. این امر باعث می‌شود مال و ثروت در جامعه در گردش باشد و فقر و ناداری از جامعه رخت بربندد. از این‌رو امام علی (ع) در فرازی، ثروت‌اندوزان را در عین زندگی به مردگانی تشبیه کرده^[۷] و انفاق را نعمتی بزرگ می‌نامد که در سایه آن هم فرد انفاق‌کننده به عمل صالح رسیده است و هم پشتوانه‌ای برای اجتماع فراهم می‌شود. از این‌رو امام علی (ع) در بستر شهادت ضمن بیان مهم‌ترین سفارش، از انفاق نیز یاد می‌کند:خدا را، خدا را، درباره جهاد و به مال و جان و زبان خود در راه خدا^[۸]. انفاق در صورتی جزء اعمال صالح شمرده می‌شود که با نیت خالص انجام شود. از این‌رو حتی افراد بی‌بضاعت هم می‌توانند انفاق کنند و از ثواب و ثمرات آن بهره‌مند شوند. گاه روش انفاق و هزینه‌گذاری به‌صورت آزمایش الهی جلوه‌گر می‌شود. برخی ثروتمندان با دین خود بر خدا منت می‌نهند و هزینه‌‌گذاری خود را در راه دین منتی بر دوش دین فرض می‌کنند. امام علی (ع) از قول پیامبر چنین نقل می‌کند: (فرمود:) یا علی، این مردم فریفته دارایی‌های خود شوند و از این‌که دین خدا را پذیرفته‌اند بر خدای منت نهند و رحمت او را تمنّا کنند و از خشم او خود را در امان پندارند. با شبهه‌های دروغ و هواهای سهوآمیز، حرام خدا را حلال شمارند، شراب را نبیذ نام نهند و حلال کنند، ربا را عنوان خرید و فروش دهند و رشوه را هدیه خوانند^[۹]^[۱۰].

امام علی (ع) انفاق را نوعی شکرگزاری می‌شمرد و ضمن تأکید بر این‌که عوض دنیوی انفاق را خداوند ضمانت کرده است، نیاز شخص انفاق کننده را به انفاق و اثر وضعی آن در زندگی مادی و معنوی او را بیش از نیاز نیازمند برمی‌شمرد. پس هر وقت کسی کار یکی می‌کند، نخست برای خود می‌کند و پاداش آن‌را در آخرت می‌بیند. از این‌رو در نامه خود به امام حسن (ع) او را سفارش می‌کند که هرگاه نیازمندی دیدی که بار سنگینت را به دوش کشد و در روز نیاز و نداری آن‌را به تو بازگرداند، فرصت را غنیمت شمار که شاید هنگامی دیگر او را نیابی^[۱۱]. خودداری افراد جامعه از انفاق و زراندوزی موجب نزول عذاب الهی می‌شود، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: "در راه خدا انفاق کنید و خویشتن را به دست خویش به هلاکت می‌ندازید" ﴿وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾^[۱۲]. امام علی (ع) نیز بدترین مال را، مالی می‌داند که از انفاق بهره‌ای نبرده و زکات از آن خارج نشده باشد^[۱۳].

منابع

دین‌پرور، سیدجمال‌الدین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱

پانویس

↑ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُم مِّنَ الأَرْضِ وَلاَ تَيَمَّمُواْ الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَلَسْتُم بِآخِذِيهِ إِلاَّ أَن تُغْمِضُواْ فِيهِ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ ﴾؛ سوره بقره، آیه ۲۶۷.
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 152.
↑ ﴿ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ﴾؛ سوره بقره، ۲ – ۳
↑ ﴿ لَّيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَن يَشَاء وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَيْرٍ فَلأنفُسِكُمْ وَمَا تُنفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغَاء وَجْهِ اللَّهِ وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ ﴾؛ سوره بقره، آیه ۲۷۲ و ﴿وَمِنَ الأَعْرَابِ مَن يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَيَتَّخِذُ مَا يُنفِقُ قُرُبَاتٍ عِندَ اللَّهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ أَلا إِنَّهَا قُرْبَةٌ لَّهُمْ سَيُدْخِلُهُمُ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾؛ سوره توبه، آیه ۹۹
↑ «فَدَعِ الْإِسْرَافَ مُقْتَصِداً وَ اذْكُرْ فِي الْيَوْمِ غَداً وَ أَمْسِكْ مِنَ الْمَالِ بِقَدْرِ ضَرُورَتِكَ وَ قَدِّمِ الْفَضْلَ لِيَوْمِ حَاجَتِكَ»؛ نهج البلاغه، نامه ۲۱
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 152.
↑ «هَلَكَ خُزَّانُ الْأَمْوَالِ وَ هُمْ أَحْيَاءٌ»؛ نهج البلاغه، حکمت ١٤٧
↑ «وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي الْجِهَادِ بِأَمْوَالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ وَ أَلْسِنَتِكُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ»؛ نهج البلاغه، نامه ۴۷
↑ «وَ قَالَ يَا عَلِيُّ إِنَّ الْقَوْمَ سَيُفْتَنُونَ بِأَمْوَالِهِمْ وَ يَمُنُّونَ بِدِينِهِمْ عَلَى رَبِّهِمْ وَ يَتَمَنَّوْنَ رَحْمَتَهُ وَ يَأْمَنُونَ سَطْوَتَهُ وَ يَسْتَحِلُّونَ حَرَامَهُ بِالشُّبُهَاتِ الْكَاذِبَةِ وَ الْأَهْوَاءِ السَّاهِيَةِ، فَيَسْتَحِلُّونَ الْخَمْرَ بِالنَّبِيذِ وَ السُّحْتَ بِالْهَدِيَّةِ وَ الرِّبَا بِالْبَيْعِ»؛ نهج البلاغه، خطبه ١٥٦
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 152- 153.
↑ «وَ إِذَا وَجَدْتَ مِنْ أَهْلِ الْفَاقَةِ مَنْ يَحْمِلُ لَكَ زَادَكَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَيُوَافِيكَ بِهِ غَداً حَيْثُ تَحْتَاجُ إِلَيْهِ فَاغْتَنِمْهُ»؛ نهج البلاغه، نامه ۳۱
↑ «و در راه خداوند هزینه کنید و با دست خویش خود را به نابودی نیفکنید و نیکوکار باشید که خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد» سوره بقره، آیه ۱۹۵.
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 153.

[1] ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُم مِّنَ الأَرْضِ وَلاَ تَيَمَّمُواْ الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَلَسْتُم بِآخِذِيهِ إِلاَّ أَن تُغْمِضُواْ فِيهِ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ ﴾؛ سوره بقره، آیه ۲۶۷.

[2] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 152.

[3] ﴿ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ﴾؛ سوره بقره، ۲ – ۳

[4] ﴿ لَّيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَن يَشَاء وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَيْرٍ فَلأنفُسِكُمْ وَمَا تُنفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغَاء وَجْهِ اللَّهِ وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ ﴾؛ سوره بقره، آیه ۲۷۲ و ﴿وَمِنَ الأَعْرَابِ مَن يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَيَتَّخِذُ مَا يُنفِقُ قُرُبَاتٍ عِندَ اللَّهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ أَلا إِنَّهَا قُرْبَةٌ لَّهُمْ سَيُدْخِلُهُمُ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾؛ سوره توبه، آیه ۹۹

[5] «فَدَعِ الْإِسْرَافَ مُقْتَصِداً وَ اذْكُرْ فِي الْيَوْمِ غَداً وَ أَمْسِكْ مِنَ الْمَالِ بِقَدْرِ ضَرُورَتِكَ وَ قَدِّمِ الْفَضْلَ لِيَوْمِ حَاجَتِكَ»؛ نهج البلاغه، نامه ۲۱

[6] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 152.

[7] «هَلَكَ خُزَّانُ الْأَمْوَالِ وَ هُمْ أَحْيَاءٌ»؛ نهج البلاغه، حکمت ١٤٧

[8] «وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي الْجِهَادِ بِأَمْوَالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ وَ أَلْسِنَتِكُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ»؛ نهج البلاغه، نامه ۴۷

[9] «وَ قَالَ يَا عَلِيُّ إِنَّ الْقَوْمَ سَيُفْتَنُونَ بِأَمْوَالِهِمْ وَ يَمُنُّونَ بِدِينِهِمْ عَلَى رَبِّهِمْ وَ يَتَمَنَّوْنَ رَحْمَتَهُ وَ يَأْمَنُونَ سَطْوَتَهُ وَ يَسْتَحِلُّونَ حَرَامَهُ بِالشُّبُهَاتِ الْكَاذِبَةِ وَ الْأَهْوَاءِ السَّاهِيَةِ، فَيَسْتَحِلُّونَ الْخَمْرَ بِالنَّبِيذِ وَ السُّحْتَ بِالْهَدِيَّةِ وَ الرِّبَا بِالْبَيْعِ»؛ نهج البلاغه، خطبه ١٥٦

[10] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 152- 153.

[11] «وَ إِذَا وَجَدْتَ مِنْ أَهْلِ الْفَاقَةِ مَنْ يَحْمِلُ لَكَ زَادَكَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَيُوَافِيكَ بِهِ غَداً حَيْثُ تَحْتَاجُ إِلَيْهِ فَاغْتَنِمْهُ»؛ نهج البلاغه، نامه ۳۱

[12] «و در راه خداوند هزینه کنید و با دست خویش خود را به نابودی نیفکنید و نیکوکار باشید که خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد» سوره بقره، آیه ۱۹۵.

[13] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 153.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]