انفاق در معارف و سیره رضوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث انفاق است. انفاق از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: انفاق در قرآن - انفاق در علوم قرآنی - انفاق در حدیث - انفاق در نهج البلاغه - انفاق در معارف و سیره نبوی - انفاق در معارف دعا و زیارات - انفاق در معارف و سیره سجادی - انفاق در معارف و سیره رضوی - انفاق در فقه اسلامی - انفاق در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

مرحوم مجلسی در بحار الأنوار نقل می‌کند: «... امام رضا (ع) در روز عرفه تمام اموال خود را در بین فقرا تقسیم کرد، فضل بن سهل عرض کرد، این کار شما زیان و خسران است، حضرت فرمود: بلکه این کار سودمند و پر منفعت است. به طور کلی آنچه را که به طلب ثواب و پاداش الهی انجام داده‌ای خسران مپندار». این رفتار امام نه تنها گویای روح بلند و دنیاگریز ایشان است، بلکه در راستای رفع فقر و تبعیض، که در اثر ظلم و ستم حاکمان جور در جامعه به وجود آمده نیز، می‌باشد.

انفاق

بخشیدن مال یا چیزی دیگر در راه خدا از نگاه امام رضا (ع). انفاق از ریشه «ن ف ق» گرفته شده و در لغت به معنای هزینه کردن، کم شدن، فقیر شدن، از دست دادن و مخفی کردن آمده است و در اصطلاح به بذل مال یا چیزی دیگر در راه خدا به فقیران یا دیگر راه‌های خیر اطلاق می‌گردد. بذل مال به دیگران بدان جهت انفاق گفته شده است که به ظاهر مال رو به فنا و نیستی می‌رود. «اعطا» همانند انفاق به معنای دادن مال یا چیزی دیگر به دیگران است با این تفاوت که در انفاق همواره شیء انفاق شده از ملک انفاق کننده خارج و به ملک دیگری منتقل می‌شود به همین جهت به کار بردن این تعبیر در مورد خداوند مجازی دانسته و آن را به معنای روزی رساندن به بندگان تفسیر کرده‌اند اما در اعطا لزوماً مال از ملک عطا کننده خارج نمی‌گردد. انفاق گاه به امور مادی و گاه به امور معنوی اطلاق می‌شود.

انفاق از موضوعات مهمی است که قرآن کریم در آیات متعدد از آن سخن به میان آورده است. خداوند متعال در آیاتی از جایگاه والای این عمل یاد کرده و انفاق را هم‌ردیف اعمال و عبادات بزرگی همچون ایمان به خداوند، قیامت، قرآن و انبیای الهی، اقامه نماز، جهاد در راه خدا، شب زنده‌داری، صبر، خضوع و استغفار، از اعمال نیک شمرده است. افزون بر این، قرآن انفاق را دارای آثار و برکات بزرگ دنیوی و اخروی همچون: تزکیه و تطهیر نفس، آرامش روحی و روانی در دنیا و آخرت، جبران و افزایش اموال، تقرب به خداوند، رحمت و بخشش الهی، پاداش‌های فراوان اخروی. در آیاتی دیگر پذیرش انفاق از سوی خداوند و بهره‌مندی انفاق‌گران از برکات دنیوی و اخروی آن را مشروط به داشتن و رعایت شرایطی از جمله: اسلام و ایمان به خداوند، قصد قربت و پرهیز از ریا، پرهیز از منت و آزار رسانی، انفاق از چیزهای محبوب و مرغوب، میانه‌روی در انفاق و پرهیز از اسراف نموده است. در آیات دیگری قرآن به موارد مصرف انفاق اشاره کرده و مهم‌ترین موارد مصرف انفاق را والدین و دیگر خویشاوندان، یتیمان، ‌سائلان، فقیران و مساکین، در راه ماندگان، آزادی بردگان، مهاجران در راه خدا، و جهاد در راه خدا، دانسته است. در آیاتی دیگر از اموری که مانع انفاق افراد می‌گردد سخن به میان آمده که از جمله عمده‌ترین این موانع: وسوسه‌های شیطان، فقدان ایمان یا ضعف آن، عناد و دشمنی صاحبان ثروت با نیازمندان، دوستی مال و ثروت، بخل و ترس از فقیر شدن هستند و در نهایت پیامدهای ترک انفاق عبارتند از: زوال نعمت، محرومیت از محبت نصرت خداوند، حسرت هنگام مرگ و قیامت، محرومیت از شفاعت، و عذاب دردناک اخروی. در احادیث فراوانی از پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) نیز از انفاق در راه خدا سخن به میان آمده است که محدثان شیعه و اهل سنت این روایت‌ها را در منابع حدیثی تحت أبواب مختلف گردآوری کرده‌اند که مهم‌ترین این ابواب و موضوعات مطرح در آنها عبارت است از: «فضیلت و استحباب انفاق»، «استحباب انفاق از جانب مریض»، «انفاق از جانب میت»، «انفاق از جانب طفل»، «انفاق با دست طفل»، «انفاق با دست خود به نیازمند»، «درخواست دعا از سائل پس از انفاق»، «انفاق کردن در صبح زود»، «انفاق نمودن هنگام نزول بلا»، «آغاز نمودن روز و شب با انفاق»، «دادن صدقه در اوقات شریف»، «کراهت رد سائل در شب»، «انفاق به خویشاوندان»، «استحباب دادن صدقه به غیر مؤمن»، «تأکد استحباب انفاق به ارحام و خویشاوندان»، «استحباب درخواست دعا از سائل پس از انفاق»، «استحباب بوسیدن دست پس از انفاق»، «استحباب انفاق به نیازمند قبل از سؤال»، «استحباب انفاق از بهترین اموال»، «جواز انفاق به نیازمند در حال رکوع» و «استحباب انفاق نصف اموال در راه خدا». در سخنان امام رضا (ع) نیز برخی از مباحث و موضوعات مذکور با تعبیرات متعددی از جمله: انفاق و مشتقات آن، صادقه و مشتقات آن، اطعام به دیگران، تقسیم اموال، عطا کردن اموال به سائلان دادن چیزی از محصولات زراعی، بذل اموال و مانند آنها را یاد کرده است.

انفاق از جهت حکم شرعی به انفاق واجب و انفاق مستحب تقسیم می‌گردد اما در منابع فقهی غالباً از انفاق‌های واجب همچون زکات، خمس، نفقه و کفارات بحث شده است و انفاق‌های واجب دیگر به جز موارد مذکور و نیز انفاق‌های مستحبی تنها در معدودی از منابع فقهی آمده است که از جمله آنها می‌توان از کتاب فقه الرضا (ع)، ذیل عنوان «باب المعروف»، الکافی فی الفقه ابوصلاح حلبی تحت عنوان «الانفاق فی سبیل الله»، المقنع شیخ صدوق با موضوع «باب الصدقه»، مسالک الأفهام شهید ثانی با عنوان «کتاب الوقوف و الصدقات» نام برد. افزون بر اینها، در منابع آیات الاحکام همچون زبدة البیان مقدس اردبیلی و مسالک الأفهام کاظمی نیز به مناسبت تفسیر آیات انفاق به مباحث متنوعی در ارتباط با این موضوع پرداخته شده است و لکن عالمان اسلامی این موضوع را بیشتر در منابع اخلاقی مورد بحث و بررسی قرار داده‌اند که از جمله آنها می‌توان از کتاب‌های جامع السعادات ملامحمد مهدی نراقی و معراج السعادة ملا احمد نراقی یاد کرد که علاوه بر انفاق‌های واجب، به صدقات مستحبی نیز اشاره و آثار دنیوی و اخروی آ‌ن‌ها را مورد بحث و بررسی قرار داده‌اند. فرهنگ انفاق در تعالیم اسلامی اختصاص به انفاق درهم و دینار یا اموال مادی نداشته؛ بلکه علاوه بر آن، انجام امور معنوی و اعمال خیر را نسبت به افراد مختلف هر چند فقیر و محتاج نباشند را شامل می‌شود. در روایتی از امام رضا (ع) هر کار نیک و معروف، مصداق صدقه و انفاق دانسته شده است هر چند این کار نیک یا انفاق در مورد شخص ثروتمند یا حتی کسی که اهل برخورداری از این معروف نیست انجام پذیرد. این مضمون در روایت‌های متعددی از پیامبر اسلام و دیگر امامان معصوم (ع) نیز مطرح شده است. در سخنان امام رضا (ع)، حتی هزینه‌کردن اموال در مورد نیازهای شخصی یا نیازهای خانواده، مصداقی از صدقه شمرده است؛ از دیگر مصادیق و موارد انفاق و صدقات در سخنان آن حضرت عبارتند از: انفاق درهم و دینار یا طلا و نقره؛ انفاق محصولات زراعی همچون جو و گندم و خرما؛ انفاق پوشاک و لباس برای برادران دینی. از موارد دیگر انفاق در بیانات امام رضا (ع) که سیره عملی خود آن حضرت نیز بوده، اطعام نیازمندان و صدقه‌دادن اموال یاد شده است «وَ كَانَ‏ كَثِيرَ الْمَعْرُوفِ‏ وَ الصَّدَقَةِ». و این کار هر روز آن حضرت بود به گونه‌ای که اگر یک روز غلامان از انفاق در راه خدا غفلت می‌کردند آنان را سرزنش می‌نمود که چرا در آن روز انفاق نکرده‌اند. نقل گردید که آن حضرت گاه همه اموال و دارایی خود را در راه خدا انفاق می‌کرد. حضرت امام رضا (ع) هر کار خیر را صدقه در راه خدا دانسته است. در حدیثی دیگر آن حضرت فردی را به دادن صدقه هر چند اندک باشد فرمان داد و فرمود هر چیزی که نیّت و مقصود در آن خداوند باشد عظیم و بزرگ است هر چند از جهت مقدار و ارزش مالی اندک باشد سپس حضرت به آیه فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ؛ استناد نمود که هر عمل خیری را هر چند به اندازه ذره باشد، دارای پاداش دانسته است. در فرمایش دیگر و به نقل از اجداد طاهرینش، فرموده، انفاق در راه خدا هرچند که کم باشد، خداوند آن را تحویل گرفته و حفظ می‌نماید و پرورش می‌دهد و یک انفاق را بزرگ‌تر از دنیا و آنچه در دنیا هست می‌گرداند و آن را در روزی که انفاق کننده به آن بسیار احتیاج دارد به او باز می‌گرداند. این مضمون در احادیثی دیگر نیز آمده است. در روایتی دیگر آن حضرت در پاسخ به شخصی که از مردن فرزندانش شکایت نمود با استناد به آیات فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ * وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْعَقَبَةُ* فَكُّ رَقَبَةٍ * أَوْ إِطْعَامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ * يَتِيمًا ذَا مَقْرَبَةٍ * أَوْ مِسْكِينًا ذَا مَتْرَبَةٍ؛ که از آزادی بردگان با اطعام به یتیمان و مساکین سخن به میان آورده است، فرمود: خداوند می‌داند که همه انسان‌ها توانایی آزاد کردن برده را ندارند، از این‌رو در این آیات اطعام و انفاق به یتیمان و مساکین را همانند آزادی بردگان شمرد تا مؤمنان از این فیض بزرگ محروم نباشند و سپس آن حضرت به آن شخص توصیه کرد که از جانب فرزندش در راه خدا صدقه دهد یا به فرزندش بدهد تا آن را به دست خود در راه خدا انفاق نماید. در حدیثی دیگر آن حضرت به نقل از پیامبر اسلام (ص) بهترین مال انسان و ذخیره او را اموالی دانست که در راه خدا صدقه داده است. در حدیثی آمده است که پس از انفاق أموال از سوی امام رضا (ع)، فضل بن سهل خطاب به آن حضرت گفت: این عمل شما ضرر و باعث خسران است که در پاسخ حضرت، این کارش را سود و بهره کامل دانست و فرمود: عملی که پاداش و اکرام الهی را در پی دارد هیچ‌گاه آن را ضرر و خسران به شمار نیاورید. در حدیثی دیگر از آن حضرت انفاق و کمک به مؤمنان شرط برادری ایمانی دانسته شده است. در این روایت به نقل از امام باقر (ع)، خطاب به یکی از اصحاب آمده است که اگر عده‌ای لباس و پوشاک اضافی داشته باشند و برادران دینی آنان نیازمند آن لباس باشند و آنان از کمک به برادران خود در این مورد امتناع نمایند، آنان با یکدیگر برادر ایمانی نخواهند بود. در نقل دیگر آن حضرت در نامه‌ای به فرزندشان امام جواد (ع) می‌نویسند که به من خبر رسیده است که غلامان هرگاه اراده خروج از منزل را داری به جهت بخلی که دارند تو را از درب کوچک بیرون برده تا کسی از تو تقاضایی نکند و من تو را به حقی که پدرت بر ذمه تو دارد سوگند می‌دهم که جز از درب بزرگ و اصلی منزل وارد یا خارج نگردی و هرگاه قصد سوار شدن بر مرکب را داری مقداری طلا و نقره به همراه داشته باشی و هرکس از تو چیزی درخواست کرد به او عطا کن و اگر عموهایت چیزی از تو طلب کردند کمتر از پنجاه دینار به آنها نده و در دادن بیشتر از این مقدار مختاری و اگر عمه‌هایت چیزی از تو طلب کردند کمتر از ۲۵ دینار طلا به آنها نده و در دادن بیشتر از آن مقدار اختیار با خودت است؛ سپس حضرت در خاتمه نامه فرمود: پسرم انفاق کن و ترس تنگدستی و فقر را از سوی خداوند صاحب عرش نداشته باش. در جای دیگر، حضرت به نقل از پیامبر (ص) مسلمانان را به صدقه دادن بسیار در روزهای مخصوصی چون جمعه سفارش فرمود است.

انفاق در راه خداوند آثار و برکات مادی و معنوی زیادی را هم برای شخص انفاق‌کننده و هم برای جامعه در پی دارد که بخشی از این آثار دنیوی و بخشی دیگر پس از مرگ و در آخرت نصیب این افراد خواهد شد یکی از آثار انفاق آن است که خداوند اموال انفاق‌شده را جایگزین کرده و به مقدار آنچه انسان از دست داده بیشتر به او عطا می‌کند. روزی امام رضا (ع) از یکی از غلامان سؤال نمود که آیا در آن روز چیزی را در راه خدا انفاق کرده است یا خیر؟ و چون پاسخ منفی غلام را شنید با عتاب، خطاب به او فرمود که از کجا خداوند رزق ما را جایگزین نماید؟ انفاق کن هر چند درهمی باشد. همچنین انفاق، سبب نزول رزق الهی برای انفاق‌کنندگان و جامعه می‌گردد. در روایتی از امام رضا (ع) آمده است که رزق الهی را با دادن صدقه فرود آورید. این مضمون در روایتی از امام صادق (ع) نیز آمده است. در نقل دیگر از امام رضا (ع) آمده است که آن حضرت گروهی از تاجران را به انفاق از اموال تجاری خود در راه خدا توصیه کرد که در پی عمل آنان به این توصیه، خداوند به تجارت آنان برکت داد و برابر هر درهم ده درهم سود نصیب آنان گردید. از آن حضرت چنین نقل شده که در بنی‌اسرائیل مردی زندگی می‌کرد و در عالم رؤیا به وی الهام کردند که نصف عمر او در سختی و تنگدستی و نصف دیگر در گشایش خواهد بود و وی باید انتخاب کند که نیمه نخست عمر او در سختی یا گشایش باشد. وی پس از بیدارشدن از خواب و مشورت با همسر، برای نیمه نخست عمر خویش گشایش و رفاه را برگزیدند که پس از آن دنیا و رفاه به آنان روی آورد. آنان در این نیمه نخست از روزی که خداوند نصیب آنان کرده بود به همسایگان و خویشاوندان کمک کرده و هرگاه نعمتی به آنان می‌رسید از آن انفاق کرده و شکرگزاری می‌نمودند تا اینکه نیمه دوم فرا رسید و لکن به جای فقر به آنان خبر دادند که به جهت انفاق در راه خدا و شگرگزاری، این نیمه را نیز با گشایش و وسعت روزی خواهید گذرانید. حفظ اموال از خطرات، از دیگر آثار دنیوی انفاق است. از امام رضا (ع) به نقل از امام موسی بن جعفر (ع) آمده است که در زمان امام صادق (ع) گروهی تجار در سفری همراه آن حضرت بودند ولکن از دستبرد راهزنان به اموال خود نزد امام صادق (ع) شکایت کردند که آن حضرت به آنان پیشنهاد کرد که اموال خود را به خداوند بسپارید تا او ضمن محافظت از این اموال بر حجم و مقدار آن نیز بیفزاید، آنان در پاسخ سؤال کردند که چگونه به خداوند بسپاریم، امام پاسخ داد: نیت نمایید در بازگشت یک سوم آن را صدقه بدهید تا خداوند آنها را حفظ نماید و آنان چنین کردند و این امر سبب شد که در میان راه راهزنان خود به استقبال امام صادق (ع) و همراهان آمدند و عرضه داشتند که ما در عالم رؤیا رسول خدا (ص) را در خواب دیده‌ایم که ما را مأمور به همراهی شما و محافظت از اموال و جان‌های شما نمود که امام صادق (ع) به آنان فرمود که نیازی به کمک شما نیست زیرا خداوند حافظ و نگهبان ما و این اموال است و در پایان سفر همه آنان به سلامت همراه با اموال خویش به مقصد رسیدند. از دیگر آثار دنیوی انفاق شفا یافتن بیماران است. در روایت‌های امام رضا (ع) آمده است که بیماران خود را با صدقه دادن مداوا نمایید. این مضمون در روایت‌هایی از رسول خدا (ص) و امام صادق (ع) نیز آمده است. بقای عمر و حفظ جان از آثار دنیوی دیگر انفاق در راه خداوند است که در روایت‌های متعدد از امام رضا (ع) و دیگر معصومان تا به آن اشاره گردیده است. در روایتی شخصی نزد امام رضا (ع) از مرگ دو فرزندش و باقی ماندن تنها یک فرزند برای او شکایت نمود که آن حضرت وی را دو بار به دادن صدقه از جانب فرزند باقی‌مانده توصیه نمود. در روایتی دیگر از آن حضرت نیز آمده است که در میان بنی‌اسرائیل قحطی شدید پدید آمد به گونه‌ای که سال‌های متمادی ادامه داشت. در این سال‌ها زنی لقمه نانی در نزدش بود و قصد گذاشتن آن در دهان را داشت که سائلی به در خانه وی آمد و اظهار گرسنگی نمود، وی لقمه نان را به سائل داده و در همان زمان آن زن فرزند کوچکی داشت که در بیابان برای زن هیزم جمع می‌کرد که گرگی به او حمله کرد و قصد بلعیدن او را داشت که خداوند فرزند را به وسیله جبرئیل از دهان گرگ نجات داد و او را به مادرش بازگرداند و خطاب به مادر گفت: «این لقمه در مقابل لقمه‌ای است که به سائل دادی» و نیز در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است که خداوند به مردی از بنی‌اسرائیل فرزندی داد و لکن به او گفته شده که وی شب ازدواجش از دنیا می‌رود و لکن در شب عروسی فرزند به پیرمردی ضعیف ترحیم نموده و او را اطعام نمود که پیرمرد برای او دعا کرده و گفت خداوند تو را به جهت آنکه مرا زنده گردانیدی زنده بدارد که در پی این امر به پدر ندا داده شد که خداوند به جهت انفاق فرزندت به پیرمرد او را از مردن نجات داد. اثر دیگر انفاق دفع مطلق بلاهاست. در کلامی از آن حضرت آمده است که صدقه بلا را از آسمان دفع می‌کند، با صدقه قضای قطعی الهی را از صاحبش دفع می‌نماید. عبور از گردنه‌های سخت قیامت از دیگر آثار انفاق در راه خداوند است. امام رضا (ع) با استناد به آیات ۱۱ تا ۱۶ سوره بلد که در آنها از عبور گذرگاه‌های سخت قیامت با انفاق به یتیمان و مساکین سخن به میان آمده، مؤمنان را به صدقه‌دادن در راه خدا توصیه فرموده است. از دیگر آثار انفاق بالارفتن مقام صدقه‌دهندگان در نزد خداوند و برخورداری از پاداش عظیم الهی است. در روایتی نقل شده است که امام رضا (ع) در نامه‌ای فرزند خود امام جواد (ع) را به دادن صدقه فرمان داد و این امر را سبب بالا رفتن مقام حضرت در نزد خداوند تبارک و تعالی شمرد. در فرمایش دیگر، آن حضرت انفاق در راه خدا را سود و بهره خالص شمرده که پاداش و اکرام الهی را در پی دارد. زیادشدن اموال انفاق‌شده و بازگرداندن آنها در روز قیامت و در اختیار گذاشتن راهی به سوی بهشت در قیامت از دیگر آثار و برکاتی است که نصیب شخص انفاق‌کننده می‌شود. همچنین انفاق سبب می‌گردد که انفاق‌کنندگان در قیامت در زمره اهل معروف قرار گیرند. امام رضا (ع) فرموده، کسانی که در دنیا اهل معروف و کار نیک همچون انفاق در راه خدا هستند در آخرت نیز در زمره اهل معروف قرا می‌گیرند و خداوند این افراد را مورد خطاب می‌دهند که به جهت کارهای نیکتان در دنیا، گناهان شما را بخشیدم و فقط کارهای نیک شما باقی مانده است پس به هرکس که تمایل دارید آنها را هبه نمایید و به خاطر این عمل در قیامت نیز در زمره اهل کار خیر قرار گیرید. این مضمون در روایتی از رسول خدا (ص) و امام باقر و صادق (ع) نیز آمده است.

از دیدگاه اسلام انفاق آداب خاصی دارد که شایسته است انفاق‌کنندگان این آداب را رعایت نمایند. عدم رعایت این آداب گاه سبب می‌گردد که انفاق‌کننده از آثار و برکات انفاقش محروم گردیده یا از پاداش کمتری برخوردار باشد. در هر انفاقی اعم از واجب یا غیر واجب، مستحب است که شخص از نزدیکان و خویشاوندان خود آغاز نماید به این معنا که خویشاوندان نیازمند را مقدّم بر دیگران بدارد که بر اساس برخی روایت‌ها چنین صدقه‌ای دو پاداش دارد یکی پاداش برای صدقه و پاداشی دیگر برای دادن آن به خویشاوند. در روایتی از امام رضا (ع) آمده است که شخصی نزد پیامبر (ص) آمد و گفت: دو دینار دارم که قصد دارم آن را در راه خدا انفاق نمایم. پیامبر (ص) در پاسخ به او توصیه کرد که آن را به پدر و مادرت بده؛ زیرا این برای تو بهتر از آن است که آن را در راه خدا به دیگران انفاق نمایی و وی این کار را انجام داد و پس از مدتی دو دینار دیگر برای انفاق نزد پیامبر (ص) آورد که آن حضرت او را به دادن آنها به فرزندش توصیه نمود و پس از عمل به سفارش پیامبر (ص) دو دینار دیگر برای انفاق آورد که آن حضرت وی را به هزینه کردن آن برای همسرش فرمان داد و وی این عمل را نیز انجام داد و برای بار چهارم دو دینار دیگر را برای صدقه به نزد پیامبر (ص) آورد که آن حضرت به او توصیه نمود که آن را صرف خادمش نماید و وی به آن توصیه عمل نمود برای بار پنجم دو دینار دیگر آورد که پیامبر (ص) این دو دینار را پذیرفت و فرمود: «می‌دانی که این دو دینار تو بهترین دینار و اموال تو نخواهد بود». این مضمون در احادیث دیگر معصومان (ع) نیز آمده است از جمله از پیامبر (ص) روایت شده است که صدقه در راه خدا در صورتی که ارحام نیازمند باشند پاداشی ندارد. از دیگر مستحبات انفاق آن است که انسان در هر روز چیزی را به نیازمندان کمک نماید. هر چند که اندک باشد. از آداب انفاق آن است که انفاق‌کننده در ابتدای روز و اول شب مبادرت به این امر نماید. در حدیثی امام رضا (ع) به نقل از رسول خدا (ص) مؤمنان را به انفاق در ابتدای روز فرمان داد «بَاكِرُوا بِالصَّدَقَةِ» برخی مراد از «بکر» در حدیث را صدقه‌دادن قبل از خروج از منزل دانسته‌اند. در حدیثی از امام صادق (ع) نیز ضمن اشاره به این مضمون، صدقه صبحگاهان سبب دفع بلاهای روز و صدقه شامگاهان سبب دفع بلای شب دانسته شده است. از دیگر آداب صدقه رعایت اعتدال در انفاق است. امام رضا (ع) با استناد به آیه وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا؛ که از اعتدال در انفاق سخن به میان آورده، مؤمنان را به اعتدال در انفاق در همه امور از جمله، هزینه‌های شخصی و نفقه زن و فرزند، فرمان داد و فرمود: من ضمانت می‌کنم که رعایت‌کننده اعتدال هرگز فقیر نشود. در روایتی دیگر نیز از آن حضرت از آیه وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُوا؛ که از انفاق از محصولات کشاورزی و عدم اسراف در انفاق سخن به میان آورده، سؤال شد که مراد از اسراف در آیه چیست؟ حضرت پاسخ فرمود، اسراف آن است که فرد با هر دو مشت از محصولات کشاورزی به دیگران عطا نماید. سپس به سیره پدر بزرگوارش در این‌باره استناد فرمود که هرگاه غلامان با هر دو دست از محصولات کشاورزی صدقه می‌دادند به آنان توصیه می‌کرد که با یک دست این کار را انجام دهند. نیز از آن حضرت آمده است که به گونه‌ای به برادران دینی‌ات بذل و بخشش نکن که ضرر آن برای تو بیشتر از نفع آن برای آنان باشد. البته اگر افرادی توانایی انفاق بیشتر از حد اعتدال را داشته باشند و این کار سبب افتادن خود و اهل خویش در عسر و حرج نشود انفاق بیشتر نه تنها ایرادی ندارد بلکه بر اساس روایت‌های دیگر و سیره معصومین (ع) مستحب شمرده شده است. چنانچه در حدیثی پیامبر (ص) سفارش کرده‌اند که تا جایی که توانایی دارید صدقه بدهید. و به امیرمؤمنان (ع) نیز توصیه می‌کردند که آنقدر در راه خدا انفاق کن که دیگران بگویند اسراف کردی، در روز عرفه‌ای همه اموالش را در راه خدا انفاق کرد. از دیگر مستحبات انفاق آن است که انسان از آنچه دوست دارد و یا از بهترین اموالش را صدقه دهد. چنان‌که در قرآن کریم نیز شرط دست‌یابی انسان به نیکی و پاداش الهی را انفاق همین اموال دانسته است. در سیره امام رضا (ع) نقل گردیده است که هرگاه طعامی را برای حضرت حاضر می‌کردند آن حضرت ظرفی را در کنار سفره می‌گذاشتند و از بهترین قسمت هر غذا بخشی را برداشته و در آن ظرف قرار می‌دادند و سپس آن را برای مساکین می‌فرستادند. از جمله آداب دیگر انفاق، دادن آن در نهان است که دارای فضیلت بیشتری نسبت به آشکار دادن آن می‌باشد. در روایتی آمده است که امام رضا (ع) بسیار اهل کار نیک و انفاق در راه خدا بود و بیشتر انفاق‌های آن حضرت در شب‌های تاریک انجام می‌گرفت، در نقلی دیگر نیز آمده است که امام رضا (ع) مشغول بیان احکام و مسائل حلال و حرام بودند که مردی خراسانی از شیعیان آن حضرت وارد شد و به جهت مفقودشدن هزینه سفر حج از آن حضرت تقاضای کمک برای بازگشت به وطن نمود که آن حضرت او را به نشستن در کناری فرمان داد و پس از رفتن حاضران، داخل اطاقی گردید و پس از مدت‌زمانی دست مبارک خویش را از درب اتاق خارج کرده و بدون اینکه چشم آن حضرت به مرد خراسانی بیافتد دویست‌دینار به او عطا کردند و او را به خروج از منزل و عازم‌شدن به وطن خویش فرمان دادند و وقتی از علت این عمل از آن حضرت سؤال شد امام رضا (ع) فرمود: ترسیدم که ذلّت و شرم سؤال و درخواست حاجت را در صورتش مشاهده کنم؛ سپس حضرت به روایتی از پیامبر (ص) استناد فرمود که در آن پاداش مخفی‌کننده کار نیک برابر با هفتاد حج شمرده شده است و نیز به شعری از پیشینیان با این مضمون که هرگاه برای حاجتی به نزد او می‌رفتم به سوی خانواده‌ام باز می‌گشتم در حالی‌که آبرویم حفظ شده بود، استشهاد نمودند. این مضمون در روایت‌های متعددی از دیگر معصومان (ع) نیز آمده است. همچنین انفاق هر چند در همه زمان‌ها مستحب است اما دادن آن در اوقات شریف مانند روزهای جمعه، روز عرفه و ماه رمضان از استحباب بیشتری برخوردار است. امام رضا (ع) به نقل از پیامبر (ص) آورده است: «شب روشن، شب جمعه و روز نورانی، روز جمعه است که در آنها خداوند افراد بسیاری را از آتش می‌رهاند و آن روز، روز عید امّت من است پس در این شب و روز زیاد صدقه بدهید».در روایتی از امام صادق (ع) آمده است که پاداش صدقه در شب و روز جمعه هزار برابر دیگر روزهای هفته است. از آن حضرت نیز آمده است که در ماه مبارک رمضان زیاد انفاق کنید زیرا انفاق در این ماه پاداشی عظیم و اجری بزرگ دارد. در نقلی دیگر از امام رضا (ع) سفارش به صدقه صبحگاهان شده است و این امر را سبب دفع بلا دانسته است: «بَاكِرُوا بِالصَّدَقَةِ فَمَنْ بَاكَرَ بِهَا لَمْ يَتَخَطَّاهُ الْبَلَاء». از دیگر آداب انفاق آن است که شخص صدقه را به دست خود یا فرزندش داده تا آن را به دست خود در راه خدا انفاق نماید. از امام صادق (ع) نیز ضمن اشاره به این مضمون آمده است که دادن صدقه با دست خود به فقیران، انسان را از مرگ سوء باز داشته و هفتاد نوع بلا و هفتاد شیطان را از انسان دفع می‌کند. برخی افضل‌بودن این نوع صدقه را به جهت مشقّت بیشتر آن برای انفاق‌کنندگان دانسته و گفته‌اند بر اساس برخی روایت‌ها، رعایت این امر در مورد افراد مریض تأکید بیشتری می‌شود. سفارش شده که انفاق‌کنندگان از نیازمندان طلب نمایند تا برای آنان دعا نمایند. در روایتی از امام رضا (ع) آمده است که هیچ‌گاه دعای کسی را کوچک مشمارید؛ زیرا گاه دعای یهودی و نصرانی درباره شما مستجاب می‌شود در حالی‌که در مورد خودشان مستجاب نمی‌گردد و از امام صادق (ع) نیز در تبیین بیشتر این عمل آمده است که هنگام انفاق به نیازمندان دعا برای خودتان را به آنان تلقین نمایید؛ زیرا دعای آن، گاه درباره خود مستجاب نمی‌گردد اما درباره دیگران مستجاب می‌گردد. برخی از فقهیان علت این درخواست را آن دانسته‌اند که ممکن است در میان نیازمندان افراد مستجاب‌الدعوه وجود داشته باشند. پسندیده است که در کارهای نیک و معروف مانند انفاق تعجیل کرده و کار خود را نیز کوچک بشمارد. از امام رضا (ع) نقل شده که فرمود کار نیک کامل نمی‌گردد مگر اینکه انسان در آن تعجیل نموده و آن را کوچک شمارد زیرا وقتی انسان در این کارها عجله نماید کار آسان می‌گردد و هنگامی‌که آن را کوچک بشمارد آن را (در پیشگاه خداوند و مردم) عظیم خواهد کرد. این مضمون در روایتی از امیرمؤمنان و امام صادق (ع) نیز آمده است و نیز در روایتی از امام رضا (ع) آمده است که هرگاه برادری دینی از تو حاجتی طلب نماید قبل از آنکه بی‌نیاز گردد به انجام آن مبادرت نما.

علل و موانع متعددی وجود دارد که سبب می‌گردد انسان‌ها از انفاق در راه خدا امتناع نمایند که برخی از این موانع در احادیث امام رضا (ع) أمده است. عدم اعتقاد به جایگزین‌شدن اموال انفاق‌شده از سوی خداوند از جمله موانع انفاق در راه خداست. در حدیثی از امام رضا (ع) به نقل از رسول خدا (ص) آمده است آنان که یقین به جایگزینی انفاق‌های خود از سوی خداوند دارند، نفس آنان نسبت به انفاق در راه خدا سخاوت دارند و در نقل دیگر از آن حضرت به نقل از امام علی (ع) می‌فرماید: آنان که یقین به جایگزینی انفاق‌های خود دارند در عطا و بخشش دارای جود و کرم‌اند «مَنْ‏ أَيْقَنَ‏ بِالْخَلَفِ‏ جَادَ بِالْعَطِيَّةِ» این مضمون در احادیثی دیگر از جمله روایتی از امام صادق (ع) نیز آمده است. برخی گفته‌اند: مراد از «مَنْ‏ أَيْقَنَ‏ بِالْخَلَفِ‏» در این روایت‌ها یقین به سخن خداوند است که در آیات و روایت‌های متعدد وعده داده است که هرکس در راه خداوند انفاق کند خداوند عوض آن را در دنیا و آخرت به او عطا می‌کند؛ مانند آیه قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَهُ وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ؛ و مفهوم این روایت‌ها آن است که افرادی که اعتقاد و یقین به خدا و قیامت یا وعده‌های الهی ندارند از انفاق اموال خود در راه خدا امتناع می‌ورزند. مانع دیگر انفاق در راه خدا صفت بخل است که در وجود برخی افراد قرار دارد. امام رضا (ع) علت کار غلامانی را که مانع خروج امام جواد (ع) از درِ بزرگ منزل می‌شدند تا با فقیران و نیازمندان روبه رو نگردد، بخل آنان برشمرد: «فَإِنَّمَا ذَلِكَ مِنْ بُخْلٍ مِنْهُمْ لِئَلَّا يَنَالَ‏ مِنْكَ‏ أَحَدٌ خَيْراً» همچنین در نقل دیگری از آن حضرت بخل شدید یکی از عوامل جمع‌شدن مال و مانعی برای انفاق در راه خدا دانسته شده است. مانع دیگر انفاق در راه خدا، ترس از فقر و نداری است که در حقیقت ریشه در اعتقاد ضعیف افراد نسبت به رسیدن رزق انسان از سوی خداوند دارد. امام رضا (ع) خطاب به فرزندش امام جواد (ع) وی را به انفاق در راه خدا ترغیب و از خوف ابتلا به تنگدستی و فقر برحذر می‌دارد. امام صادق (ع) نیز به این مضمون اشاره و بهشت را برای کسی که انفاق نماید و از فقر ترسی نداشته تضمین فرموده است. در بیان دیگر، امام رضا (ع) آرزوهای طولانی در دنیا، حرص، قطع رحم با خویشاوندان و ترجیح دنیا بر آخرت را از دیگر عوامل جمع مال و موانعی برای انفاق بر شمرده است

منابع

1. سرآبادانی، رضایی، مقاله «اقتصاد»، دانشنامه امام رضا ج۲
2. رضوی، سید عباس، مقاله «انفاق»، دانشنامه امام رضا ج۲