بحث:امر به معروف و نهی از منکر در معارف و سیره علوی

موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

در جامعه اسلامی، نظارت بر رفتارهای اجتماعی و سلوک رهبران سیاسی، برای پاسداری از ارزش‌ها و جلوگیری از هرگونه انحراف از خط مشی اسلام راستین، از جمله مسئولیت‌های مهم مردم است. این امر که در پرتو قیام به فریضه مقدس امر به معروف و نهی از منکر تحقق می‌یابد، ضامن رشد و تعالی جامعه و موجب به دور ماندن زمامداران از هرگونه ظلم و اجحاف و سامان یافتن نظام سیاسی بر اساس خیر و صلاح مردم می‌باشد. در این فصل خواهیم کوشید، ضمن بحث درباره ضرورت و شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر و مصادیق و مراتب آن، با آثار مثبت این فریضه مبارک و عواقب ترک آن آشنا شویم و مسئولیت امت اسلامی را در قبال این مهم بررسی کنیم.

ضرورت امر به معروف و نهی از منکر و شرایط و مصادیق آن

آگاهی از اهمیت و جایگاه رفیع امر به معروف و نهی از منکر در آیین سعادت‌بخش اسلام، امت اسلامی را موظف خواهد کرد با رعایت شرایط وجوب و احراز ویژگی‌های لازم، به نحو مصمم و قاطع در ادای این رسالت خطیر و الهی اقدام کنند. از این رو مطالب این مبحث را درباره اهمیت و شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر و ویژگی‌های آمران و ناهیان و نیز مصادیق و مراتب این فریضه مقدس پی می‌گیریم.

ضرورت و شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر و ویژگی‌های آمران و ناهیان

ضرورت و اهمیت امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر، عامل مهم در حفظ و حراست از ارزش‌ها و موجب دوام و ثبات حکومت صالحان و شایستگان است. در منابع دینی به دلیل تأثیر عمیق و شگرفی که این فریضه در اصلاح و از بین بردن پلیدی‌ها و موانع رشد و ترقی جامعه ایفا می‌کند، جزو شریف‌ترین فرایض و از ضروریات دین معرفی و تحریض و ترغیب فراوانی با تعبیرهای مختلف در خصوص قیام به امر به معروف و نهی از منکر نقل شده است.

قرآن کریم در این مورد می‌فرماید: ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾. در آیه دیگر، از آنها که به این فریضه قیام کنند به عنوان شایسته‌ترین کسان یاد شده است؛ تا آنجا که می‌فرماید: ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ﴾. در فرازی دیگر «امر به معروف و نهی از منکر» به عنوان برجسته‌ترین ویژگی‌های مؤمنان راستین معرفی شده است: ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ﴾.

خداوند متعال در قرآن کریم، قیام به این فریضه را از رسالت‌های مهم مؤمنان بعد از پیروزی و غلبه بر دشمنان شمرده و می‌فرماید: ﴿الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ﴾. رسول خدا(ص) فرمود: خداوند تبارک و تعالی، دشمن مؤمن ضعیفی است که دین ندارد. سؤال شد: مؤمنی که دین ندارد کیست؟ حضرت فرمود: کسی که نهی از منکر نمی‌کند. امیرمؤمنان(ع) در بیان اهمیت و ارزش والای امر به معروف و نهی از منکر می‌فرماید: قوام شریعت وابسته به امر به معروف و نهی از منکر و اقامه حدود الهی است. در فرازی دیگر از بیانات گهربار آن حضرت آمده است: تمام اعمال نیک و حتی جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر همچون قطره‌ای است در مقابل دریای پهناور.

با اینکه جهاد از مهم‌ترین فرایض دینی و به فرموده امام دری از درهای بهشت است که خداوند آن را به روی دوستان مخصوص‌اش گشوده است و نیز لباس تقوا، زره محکم و سپر مطمئن خداوندی است، در این بیان حضرت امر به معروف و نهی از منکر را والاترین اعمال نیک و حتی برتر از جهاد در راه خدا معرفی کرده است. شاید علت برتری امر به معروف و نهی از منکر بر جهاد - با آن اهمیت فوق‌العاده‌اش - این است که امر به معروف و نهی از منکر، نظارت همگانی بر رفتارهای اجتماعی و عملکرد دولت مردان است که در هر شرایطی و به شیوه‌های مختلف برای اصلاح و گسترش ارزش‌های شناخته شده، اعمال می‌شود و جهاد، مرحله نهایی امر به معروف و نهی از منکر و آخرین ابزار اصلاح و محافظت از ارزش‌ها است که می‌تواند در شرایط خاصی به شکست پلیدی‌ها و اصلاح ناراستی‌ها منجر شود؛ از این رو امر به معروف و نهی از منکر فلسفه و زیر بنای جهاد و مقدم بر آن است. از دیدگاه امیرمؤمنان(ع) نظارت بر دستگاه حاکمه در قالب امر به معروف و نهی از منکر، مهم‌ترین مصداق این فریضه محسوب می‌شود؛ آنجا که می‌فرماید: «وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِكَ كُلِّهِ كَلِمَةُ عَدْلٍ عِنْدَ إِمَامٍ جَائِرٍ»؛ از همه ارزش‌ها بالاتر، سخنی است که برای دفاع از عدالت در برابر پیشوایی ستمگر ابراز می‌شود.

این امر، یعنی برچیدن بساط ظلم و بی‌عدالتی و اعتراض علیه دستگاه گمراه و منحط اموی، اساس انقلاب حسینی را شکل داد که سالار شهیدان در بیان انگیزه نهضت خویش آن را اعلام داشته و فرمود: خروج من بر یزید، از روی خودخواهی و یا خوش‌گذرانی و یا برای فساد و ستمگری نیست، بلکه قیام و نهضت من برای اصلاح امور امت جدم رسول خدا(ص) است. من اراده کرده‌ام که امر به معروف و نهی از منکر نمایم و از سیره جدم و پدرم علی بن ابی‌طالب(ع) پیروی کنم. و این همه، بیانگر رسالت مهمی است که مؤمنان راستین و مصلحان حقیقی در قبال این فریضه الهی بر عهده دارند، تا در همه حال پاسدار حریم عدالت و مدافع عفت و پاکی جامعه و از همه مهمتر ناظری صادق بر عملکرد حاکمان بوده باشند و بدین وسیله جامعه اسلامی را از هر گونه گمراهی و انحراف از طریق خیر و سعادت حفظ و حراست کنند.

شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر به اتفاق فقهای اسلام بر همه مکلفان واجب است؛ به این معنا که امر کردن به هر فعلی که به حکم عقل یا شرع ضروری و واجب است و نیز نهی کردن از آن چه از نظر عقل قبیح یا از روی شرع حرام بوده باشد، بر تمامی مکلفان واجب است و در موارد مستحب، امر کردن و در مکروهات، نهی کردن مستحب می‌باشد. اما این وجوب و استحباب بر اساس شرایط خاصی خواهد بود که بسا عدم آگاهی از آنها نه تنها موجب خیر و صلاح در اقدام به این فریضه نخواهد بود، بلکه مفسده بار نیز خواهد بود. در اینجا، آن شرایط را بر می‌شمریم:

1. علم و آگاهی: آمر یا ناهی، علم داشته باشد به این که آن چه مکلف ترک می‌کند، معروف یا آن چه مرتکب می‌شود، منکر است. بنابراین در امور متشابه که احتمال اختلاف مجتهدان در آن مورد وجود دارد، وجوب امر به معروف و نهی از منکر ساقط خواهد بود.
2. احتمال تأثیر: اگر علم یا اطمینان به عدم تأثیر باشد، امر به معروف و نهی از منکر واجب نخواهد بود.
3. اصرار بر عمل: اگر آثار پشیمانی و توبه در شخصی که معروف را ترک کرده یا منکری از وی صادر شده، مشاهده نشود و او بر گناه و معصیت اصرار داشته باشد. بنابراین اگر گناهکار نادم گشته و معلوم شود که گناه را ترک می‌کند، امر به معروف و نهی از منکر واجب نخواهد بود.
4. عدم وجود مفسده و ضرر در حال و آینده: این شرط در صورتی است که متعلق امر و نهی از اموری نباشد که شارع مقدس به آن اهتمام ویژه‌ای دارد و به هیچ عنوان به وقوع چنین معصیتی راضی نمی‌باشد، مانند اعمالی که به محو آثار اسلام یا نابودی برخی شعائر همانند بیت الله الحرام و نظایر آن یا مثل قتل نفس محترمه منجر می‌شود؛ بلکه در این موارد ضروری است که مؤمنان بکوشند تا با کسب قوا و نیروی بیشتر و وحدت کلمه، به امر به معروف و نهی از منکر پرداخته و مانع وقوع چنین اموری شوند.

ویژگی‌های آمران به معروف و ناهیان از منکر

آمران و ناهیانی که با فراهم آمدن شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر به این فریضه اقدام می‌کنند، لازم است که خود دارای ویژگی‌هایی باشند:

1. شناخت حقیقی معروف و منکر: امیرمؤمنان(ع) از آنهایی که بینش ناصحیحی داشته و معروف و منکر را با استناد به باورهای خلاف واقع خود تصور می‌کنند، گلایه کرده و می‌فرماید: شگفتا! و چرا تعجب نکنم؟ از خطا و اشتباه این گروه‌های پراکنده با این دلایل مختلفی که بر مذهب خود دارند، نه گام در جای گام پیامبری می‌گذارند و نه از عمل وصی او پیروی می‌کنند... به شبهات عمل می‌کنند و در گرداب شهوات غوطه‌ورند، معروف در نظرشان همان است که خود نیک می‌شمارند و منکر و زشتی آن است که خود منکر بشمارند. حضرت در بیانی دیگر از جاهلان گمراهی که معروف را زشت و منکر را نیکو می‌انگارند، چنین شکایت می‌کند: شکایت به خدا می‌برم از گروهی که در جهل و نادانی زندگی می‌کنند و در گمراهی از دنیا می‌روند... در نظر آنان چیزی زشت‌تر از معروف و نیکوتر از منکر، وجود ندارد. بنابراین، آمران به معروف و ناهیان از منکر باید از کسانی باشند که به دور از برداشت‌های شخصی، گروهی و هواهای نفسانی، عارف به حقیقت معروف و آگاه از موارد منکر باشند.
2. هماهنگی حرف و عمل: امیرمؤمنان(ع) در فرازهایی از بیانات‌شان به این ویژگی متذکر می‌شوند: «وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تَنَاهَوْا عَنْهُ فَإِنَّمَا أُمِرْتُمْ بِالنَّهْيِ بَعْدَ التَّنَاهِي»؛ مردم را از منکر بازدارید و خود هم مرتکب نشوید؛ زیرا موظف هستید اول خود مرتکب گناه نشوید، آن گاه مردم را از آن نهی نمایید. «لَعَنَ اللَّهُ الْآمِرِينَ بِالْمَعْرُوفِ التَّارِكِينَ لَهُ وَ النَّاهِينَ عَنِ الْمُنْكَرِ الْعَامِلِينَ بِهِ‌»؛ نفرین خدا بر آنان که امر به معروف می‌کنند و خود آن را ترک می‌نمایند و نهی از منکر می‌کنند و خود مرتکب آن می‌شوند. «لَا تَكُنْ مِمَّنْ... يَنْهَى وَ لَا يَنْتَهِي وَ يَأْمُرُ بِمَا لَا يَأْتِي‌»؛ از کسانی مباش که... دیگران را از کار بد نهی می‌کند، اما خود نهی نمی‌پذیرد. به دیگران امر می‌کند، اما خود عمل نمی‌کند. حضرت این ویژگی را از خصوصیات خویش دانسته و بیان فرمود: ای مردم، به خدا سوگند! من شما را به هیچ طاعتی وادار نمی‌کنم، مگر این که پیش از شما خودم به آن عمل می‌کنم و شما را از معصیتی نهی نمی‌کنم، مگر این که خودم پیش از شما از آن کناره‌گیری می‌نمایم.؛
3. صبر و بردباری: کسانی که به گناه و معصیت مبادرت می‌کنند اغلب تحت تأثیر خواهش‌های نفسانی قرار گرفته و طالب خوشی‌های ظاهری و لذت‌های دروغین معاصی‌اند و ممکن است افرادی را که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند، آزار برسانند. از این رو شایسته است آمران به معروف و ناهیان از منکر در برابر توهین‌ها و آزار‌های آنان صبر و بردباری پیشه کنند. حضرت لقمان(ع) در توصیه‌های حکیمانه‌اش به فرزند خویش فرمود: ﴿يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ﴾. کسی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کند تا ارزش‌ها و رفتارهای متعالی پابرجا مانده و زشتی‌ها و پلیدی‌ها برچیده شود، باید در این اقدام عبادی‌اش خلوص نیت داشته باشد و آن را و فقط برای خدا انجام دهد؛ همان طور که امیرمؤمنان(ع) فرمود: آن کس که اخلاص در عمل دارد، به اهداف و آرزوهای خود رسید.
4. رفتار عادلانه: پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: امر به معروف و نهی از منکر نکند مگر کسی که سه خصلت در او باشد: در امر و نهی خود طریق مدارا پیشه کند و به عدالت رفتار نماید و به آن چه امر و نهی می‌کند دانا باشد.
5. تأثیرناپذیری از جوسازی ملامت‌گران: امیرمؤمنان(ع) در وصایای خود به فرزندش امام مجتبی(ع) سفارش می‌کند که مبادا تحت تأثیر سرزنش‌ها و ملامت‌ها از امر به معروف و نهی از منکر خودداری کنی: فرزندم امر به معروف کن تا خود اهل معروف باشی، بادست و زبانت منکرات را انکار نما و از کسی که عمل بد انجام می‌دهد، به سختی دوری گزین و در راه خدا تا سر حدّ توان تلاش کن و مبادا که در این راه به هیچ رو از جوسازی ملامت‌گران تأثیر پذیری... در تمام کارها خویشتن را به خدا بسپار که خود را به پناهگاهی مطمئن و نیرومند سپرده‌ای.

مصادیق و مراتب امر به معروف و نهی از منکر

به طور کلی افرادی که در جامعه بر خلاف احکام و دستورهای شرع مقدس عمل کرده و به گناه و رفتارهای ناپسند مبادرت می‌نمایند، می‌توان به دو گروه تقسیم کرد: گروهی که به علت جهالت و ناآگاهی از دستورهای شرع، به گناه و معصیت دچار شده‌اند و ممکن است برای این افراد شرایط یاد‌گیری احکام اسلام فراهم نشده و نتوانسته‌اند از احکام اسلامی و طریق عمل به آن احکام آگاهی یابند و جاهل قاصر می‌باشند، یا کسانی که خود کوتاهی کرده و به آموختن مسائل شرعی تن نداده‌اند و به عبارتی دیگر جاهل مقصر می‌باشند، یا افرادی که به خیال خود، صحیح عمل کرده و راه اطاعت پیش گرفته‌اند، در حالی که اشتباه یادگرفته و اعمالشان منطبق با موازین شرعی نیست، در مورد هر یک از این افراد باید به شیوه‌ای خاص احکام و دستورهای شرعی و اخلاقی را آموزش داد، به گونه‌ای که مشتاقانه به یادگیری صحیح احکام و تکالیف شرعی خود روی آورده و از ترک معروف‌ها یا ارتکاب منکر‌ها دوری کنند؛ همان‌گونه که امام صادق(ع) فرمود: گاهی مؤمنی، امر به معروف و نهی از منکر می‌شود و او پندپذیر شده و قبول می‌کند و گاهی این فریضه درباره جاهلی صورت می‌گیرد و او می‌آموزد.

گروه دوم، کسانی‌اند که از روی علم و آگاهی و به طور عمدی مرتکب گناه می‌شوند که این فرض دو حالت دارد: یک بار چنین است که فرد به تنهایی و در خلوت گناهی را از روی آگاهی و به طور عمدی مرتکب می‌شود و از این که دیگران متوجه عمل او شوند احساس شرم و خجالت می‌کند. در امر به معروف و نهی از منکر، چنین افرادی را نباید در نزد دیگران سرزنش و سرّ او را فاش کرد، بلکه باید به صورت کلی‌گویی و با موعظه - به نحوی که گمان کند کسی از سِرّش اطلاع نیافته است - او را آگاه و متنبه ساخت، اما چنان چه شخصی از روی علم و آگاهی و به طور عمدی معصیت کند و نه تنها از فهم دیگران ابایی نداشته باشد، بلکه به فسق و گناه نیز تجاهر کرده و به هیچ نحو احساس شرمساری نکند، در مورد چنین افرادی باید مراتب امر به معروف و نهی از منکر اعمال شود در این جا مراتب امر به معروف و نهی از منکر را برمی‌شمریم:

1. ابراز انزجار و انکار قلبی: در این روش، با اخم و درهم کشیدن چهره یا روی گرداندن از او و ترک مراوده می‌توان کار او را تقبیح کرد.
2. امر و نهی زبانی: اگر مرتبه قبلی کارساز نشد، نوبت به این مرحله می‌رسد که نخست با گفتار نرم و وعظ و ارشاد است و چنان‌چه که اگر مفید نباشد لازم است او را با لحنی تحکم‌آمیز، امر و نهی کرد.
3. اقدام عملی: اگر لازمه این مرحله، جرح و یا قتل باشد فقط اذن امام معصوم و در دوران غیبت با اجازه فقیه جامع شرایط جایز خواهد بود.

براساس چنین برنامه دقیق و منطبق با روح و روان آدمی، به طور قطع امر به معروف و نهی از منکر کارساز خواهد بود و باعث تثبیت ارزش‌های اصیل اسلام و زدوده شدن غبار پلیدی‌ها و زشتی‌ها از چهره جامعه خواهد شد.

در فرمایشی از امیرمؤمنان(ع) درباره مراتب امر به معروف و نهی از منکر خطاب به مؤمنان راستین آمده است: ای مؤمنان! هرکس ظلم و ستمی را مشاهده کند و یا از کار زشتی که مردم را به سوی آن می‌خوانند، اطلاع یابد، اگر تنها به قلبش آن را انکار کند، سلامت را اختیار کرده است و گناهی بر او نیست [به شرط آنکه بیشتر از آن را نتواند] و آن کس که به زبان و بیان به مبارزه برخیزد، پاداش الهی خواهد داشت و مقامش برتر از گروه نخست است و آن کس که با شمشیر برای بزرگ داشت نام خدا و سرنگونی ظالمان به مبارزه برخیزد، او به راه هدایت، راه یافته و بر جاده حقیقی گام گذارده و نور یقین در قلبش تابیده است. در این بیان، امام علی(ع) ضمن اشاره به درجات ثواب و ارزشمندی آمران به معروف و ناهیان از منکر متذکر می‌شود که مرتبه والای این فریضه همانا جهاد با دشمنان خدا و ظالمانی است که با رفتارهای غیر انسانی و خلاف شرع خود باعث انحراف جامعه و ترویج منکرات می‌شوند.

پیامبر اکرم(ص) در خصوص ارزش امر و نهی پیشوای ستمگر چنین می‌فرماید: سرور شهیدان، حمزة بن عبدالمطلب و نیز مردی است که در برابر پیشوای ستمگر برخیزد و او را امر و نهی کند و آن پیشوا او را بکشد. از امام باقر(ع) در این مورد چنین نقل شده است که فرمود: هر کس نزد پیشوای ستمگر برود و او را به تقوای الهی فرمان دهد و موعظه‌اش کند و از عذاب و خشم خداوند بترساند، برایش اجر جن و انس و همانند اعمال آنها باشد. همه این موارد، بیانگر اهمیت نظارت بر دستگاه حاکم و جلوگیری از انحراف آن، از طریق امر به معروف و نهی از منکر می‌باشد؛ چراکه هرگونه انحراف در دستگاه حاکم، جامعه را به انحراف و اعمال منکر سوق خواهد داد و تلاش برای اصلاح آن باعث اصلاح همه جامعه و نجات آن از گمراهی و فساد خواهد شد.

برکات امر به معروف و نهی از منکر و عواقب ترک آن

همان‌گونه که اشاره کردیم، امر به معروف و نهی از منکر مایه قوام و ثبات ارزش‌های متعالی و عامل حفظ و حراست از الگوهای الهی و انسانی در جامعه می‌باشد که هرگونه سستی یا غفلت از آن باعث فروپاشی ارزش‌های اصیل و نامشخص گردیدن معیارهای راستین حق و باطل خواهد شد و چه بسا منکری که معروف و پسندیده و معروفی که منکر و ناپسند انگاشته خواهد شد. نتیجه چنین روندی ناپایداری ارزش‌مداران و اصلاح‌گران راستین و شکست حکومت‌های محمدی(ص) و علوی(ع) و نفوذ اشرار خودمحور بر مسندهای قدرت و حاکمیت و تسلط آنان بر شئون جامعه خواهد بود. در این مبحث، تلاش می‌شود برکات و آثار سودمند امر به معروف و نهی از منکر و نیز عواقب ترک آن را با بهره‌گیری از فرمایشات معصومین(ع)، به ویژه امام علی(ع) بررسی کنیم.

برکات امر به معروف و نهی از منکر

پیشوایان معصوم(ع) جهت ترغیب و تشویق مردم به امر به معروف و نهی از منکر، آثار پر برکت و منافع بی‌پایان این فریضه را در بیان‌های گهربار خود بیان داشته‌اند. برخی از این آثار به شرح زیر است:

1. برپایی واجبات: از آنجا که مهم‌ترین اعمال معروف و شایسته، عمل به تکالیف و وظایف محوله از جانب شارع مقدس بوده و زیان‌بارترین منکر بی‌اعتنایی به وظایف شرعی است؛ لذا از آثار و برکاتی که بر امر به معروف و نهی از منکر مترتب خواهد شد، برپایی واجبات دینی در تمام شئون جامعه می‌باشد که متضمن خیر و صلاح انسان‌ها در همه حال است. («بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ‌»).
2. امنیت اجتماعی و اعتقادی: در پرتو این فریضه، افکار منحرف و گمراه‌کننده از باورهای حقیقی و راستین مشخص می‌شود و با روی آوردن مردم به عقاید و سلوک شایسته، رفتارهایی که در جامعه از جانب افراد شرور و فاسد اشاعه می‌شود، بی‌طرفدار خواهد ماند و در نتیجه، امنیت اجتماعی و اعتقادی بر جای جای جامعه اسلامی سایه‌گستر خواهد شد («تَأْمَنُ الْمَذَاهِبُ‌»).
3. حلال شدن درآمدها: سلامت اقتصاد، از جمله ره‌آورد با برکت این فریضه است؛ زیرا وقتی در پرتو آن خلاف‌ها و فعالیت‌های ناسالم اقتصادی مورد نهی و نکوهش همگان قرار گیرد، کسی سراغ کارهایی نظیر احتکار، گران‌فروشی، رباخواری و بسیاری از منکرات دیگر نخواهد رفت و افراد خواهند کوشید که معاش خود را از طریق حلال تأمین کنند که نتیجه چنین روندی، بهبود اوضاع اقتصادی و حصول خودکفایی و استقلال در این زمینه خواهد شد («تَحِلُّ الْمَكَاسِبُ»).
4. ردّ مظالم: در پرتو اقدام همگانی به امر به معروف و نهی از منکر، شخص ظالم و ستمگر منفور و رسوا شده و مجازات تعدی به حقوق دیگران به سرعت انجام خواهد یافت و آن‌چه به ظلم و ستم از کسی گرفته شده باشد، به صاحبش مسترد خواهد شد («تُرَدُّ الْمَظَالِمُ»).
5. آبادی زمین: به‌طور حتم، رواج اطاعت از فرمان‌های الهی و رونق بندگی شایسته به درگاه ربوبی خداوند در پرتو امر به معروف و نهی از منکر، مایه نزول برکات الهی بر سرزمین اسلامی و آبادی آن خواهد شد. همچنین در پرتو این فریضه مقدس، مردم هرگونه اعمالی را که باعث ویرانی و تخریب می‌گردد، منکر و زشت تلقی کرده، در آبادانی و طراوت کشور خویش خواهند کوشید («تُعْمَرُ الْأَرْضُ»).
6. انتقام از دشمنان: دشمنان اسلام که در همه حال درصدد تضعیف جامعه اسلامی و سلطه بر آن و تاراج ثروت‌های مسلمانان می‌باشند، در تلاش‌اند با طرح نقشه‌های مختلف، اعتقادها و باورهای اسلامی را در جامعه کم‌رنگ‌تر سازند و به جای آن، افکار و اعتقادهای باطلی را که در راستای منافع استکباری و استثماری آنان است، در جامعه ترویج دهند و بدین‌وسیله عمده‌ترین مانع را - که همانا ایدئولوژی و تفکر عقلانی اسلام است - از سر راه برداشته و با هجمه‌های فرهنگی و عقیدتی به اسارت و بندگی مسلمانان دست یازند؛ اما عزم ملی در شناخت حقیقت اسلام و پایبندی همگان به احکام و دستورهای حیات‌بخش آن، در پرتو امر به معروف و نهی از منکر، عامل مهمی است که می‌تواند مسلمانان را در برابر دشمنان، متحد و یگانه ساخته و آنان را در استیفای حقوق‌شان و حفظ و حراست از آن، قوی و نیرومند نماید («يُنْتَصَفُ مِنَ الْأَعْدَاءِ»).
7. اصلاح امور: رونق عادات و رفتارهای شایسته و پرهیز همگان از سلوک ناپسند و الگوهای نامطلوب در پرتو امر به معروف و نهی از منکر، نویدبخش مدینه فاضله‌ای خواهد بود که در آن همه امور در جهت فلاح و رستگاری انسان‌ها بوده باشد و عاقبتی توأم با خیر و سعادت برای جامعه انسانی به ارمغان آورد («يَسْتَقِيمُ الْأَمْرُ»).
8. دلگرمی مؤمنان و خواری دشمنان: امیرمؤمنان(ع) می‌فرماید: «فَمَنْ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ شَدَّ ظُهُورَ الْمُؤْمِنِينَ وَ مَنْ نَهَى عَنِ الْمُنْكَرِ أَرْغَمَ أُنُوفَ الْمُنَافِقِينَ‌]»؛ آن کس که امر به معروف کند، پشت مؤمنان را محکم کرده و کسی که نهی از منکر نماید، بینی منافقان را به خاک مالیده است. آن‌چه بیان شد، گوشه‌ای از ثمره‌ها و برکت‌های سودمند امر به معروف و نهی از منکر بر جامعه اسلامی می‌باشد که شایسته است مؤمنان با اهتمام به این فریضه مبارک، موجبات برکات و منافع پرارج آن را فراهم آورده و در شکل‌گیری جامعه ارزشی و متعالی همت گمارند.

عواقب ترک امر به معروف و نهی از منکر

با بهره‌گیری از سخن معصومان(ع) می‌توان عواقب ترک امر به معروف و نهی از منکر را چنین برشمرد:

1. لعن و نفرین خداوند: امیرمؤمنان(ع) می‌فرماید: خداوند سبحان، مردم قرون گذشته که سرگذشت‌شان را فرا روی دارید، تنها از آن روی لعنت فرستاد که امر به معروف و نهی از منکر را ترک کردند. خداوند افراد نادان و سبک‌سرشان را به سبب ارتکاب گناهان و افراد عاقل و خویشتن‌دارشان را برای جلوگیری نکردن لعنت فرستاد.
2. تسلط اشرار: امیرمؤمنان(ع) در آخرین لحظه‌های عمر شریف‌شان به فرزندان بزرگوار خود توصیه فرمود: امر به معروف و نهی از منکر را رها مکنید که در این صورت، بدانِ شما، زمام امورتان را به دست می‌گیرند و آن‌گاه هر چه دعا کنید، مستجاب نخواهد شد.
3. عدم نصرت الهی: رسول اکرم(ص) فرمود: ای مردم! خداوند به شما می‌فرماید: به خوبی فراخوانید و از زشتی باز دارید، پیش از آنکه دعا کنید و دعایتان را مستجاب نکنم و از من بخواهید و به شما ندهم و از من یاری و نصرت‌طلبید و یاری‌تان نرسانم.
4. سلب برکات: پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود: مردم تا زمانی که به خوبی فرمان دهند و از زشت‌کاری باز دارند و در کارهای نیک هم یاری کنند، در خیر و خوبی خواهند بود؛ اما هرگاه چنین نکنند، برکت‌ها از آنان گرفته شود و عده‌ای بر عده دیگر سلطه پیدا کنند و نه در زمین یاوری داشته باشند و نه در آسمان.
5. نزول عذاب و کیفر الهی: از رسول اکرم(ص) روایت شده است که فرمود: هرگاه مردم، ستمگر را ببینند و دستش را نگیرند [و او را از کارش باز ندارند] زود باشد که خداوند کیفر خود را شامل همگان کند. امام زین العابدین(ع) می‌فرماید: گناهانی که سبب فرود آمدن بلا و مصیبت بر مردم می‌شود، عبارت است از: به فریاد ستمدیده و دل‌سوخته نرسیدن و به یاری مظلوم نشتافتن و پایمال ساختن و تضییع نمودن امر به معروف و نهی از منکر.
6. دشمنی و عداوت دل‌ها به هم: حضرت رسول اکرم(ص) می‌فرماید: به خدا سوگند! که یا به خوبی فرمان می‌دهید و از زشتی باز می‌دارید و جلو ستمگر را می‌گیرید و او را با زور هم که شده به راه حق می‌کشانید و با خداوند دل‌هایتان را نسبت به هم دشمن می‌گرداند و آن‌گاه هم چنان که عالمان یهود و نصارا را مورد لعن قرار داد و از رحمت خویش دور کرد، شما را نیز از رحمتش دور می‌سازد.
7. بی‌بهره ماندن از آثار ذکر: پیامبر اکرم(ص) فرمود: کلمه ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ﴾ پیوسته برای گوینده آن سودمند است و عذاب و خشم خداوند را از آنها دور می‌سازد، به شرط این که حق آن را سبک نشمارند. عرض کردند: ای رسول خدا(ص) سبک شمردن حق آن چیست؟! فرمودند: به این که عمل به معاصی آشکار شود و کسی اعتراض نکند و درصدد تغییرش بر نیاید. از مطالب فوق چنین برمی‌آید که خیر و سعادت امت اسلامی و نیز امنیت و پیشرفت مادی و معنوی آنان، در گرو نظارت همگانی و اقدام به این فریضه الهی می‌باشد و هرگونه بی‌توجهی و غفلت از این مسئولیت، منشأ زیان‌بارترین ناکامی‌ها و شکست‌ها خواهد بود. بنابراین بر آگاهان و فرهیختگان جامعه شایسته است که امت اسلامی را هر چه بیشتر به این مسئولیت و شرایط و مراحل آن مطلع سازند و زمینه اجرای امر به معروف و نهی از منکر را خصوصاً در قبال والیان امر بیش از پیش فراهم سازند.

منابع

1. کریمی والا، محمد رضا، وظایف متقابل مردم و حکومت در حاکمیت علوی