برهان علیت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اثبات وجود خدا است. برهان علیت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: برهان علیت در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

یکی از راه‌های اثبات وجود خدا، برهان موسوم به «برهان علّی» است که در آن خدا از راه معلولیت عالم، ثابت می‌شود. امام علی(ع) در تعابیری، به این برهان اشاره کرده‌اند؛ از جمله:

1. هر موجودی غیر از خداوند معلول است؛ «كُلُّ قَائِمٍ فِي سِوَاهُ مَعْلُولٌ‌».
2. هر چیزی به خدا قیام دارد؛ «كُلُّ شَيْ‌ءٍ قَائِمٌ بِهِ‌».
3. هر چیزی خاشع و قائم به خدا است و خدا غنای هر فقیری و عزت هر خواری و قوت هر ضعیفی است؛ «كُلُّ شَيْ‌ءٍ خَاشِعٌ لَهُ وَ كُلُّ شَيْ‌ءٍ قَائِمٌ بِهِ غِنَى كُلِّ فَقِيرٍ وَ عِزُّ كُلِّ ذَلِيلٍ وَ قُوَّةُ كُلِّ ضَعِيفٍ».
4. خدا از هر چیزی بی‌نیاز است و هیچ چیز از او بی‌نیاز نیست؛ «سبحان الغني عن كل شيء ولا شيء من الأشياء يغني عنه».
5. خلق هر چیزی از خدا است؛ «مِنْهُ كَانَ كُلُّ شَيْ‌ءٍ لِلْخَلْقِ‌».
6. هر قوی غیر از خداوند، ضعیف است و هر ضعیفی وابسته به غنی است و فقط خدا بی‌نیاز از هر چیزی است؛ «كُلُّ قَوِيٍ غَيْرَهُ ضَعِيفٌ‌».

از این بیانات نیک برمی‌آید که همه اشیا غیر از خداوند، معلول و در نتیجه قائم به خداوندند. تقریر برهان علی، به اختصار، چنین است:

یک. جهان معلول است؛ دو. هر معلولی نیازمند علت است. بنابراین جهان که معلول است، نیازمند علتی است که آن یا خدا است و یا در نهایت به خدا منتهی می‌شود. از این رو خدا وجود دارد. در واقع امکان ندارد که شیء معلول، علت فاعلی خود نیز باشد؛ زیرا مستلزم آن است که شیء بر خود مقدم شود که امری محال است. همچنین در سلسله علل فاعلی، نمی‌توان تا بی‌نهایت پیش رفت؛ زیرا در سلسله علل فاعلی، علت نخستین، علتِ علت واسطه است و واسطه، علتِ علت اخیر است. فرقی هم نمی‌کند که علت واسطه، واحد باشد، یا متعدد. از آنجا که رفع علت، همان رفع معلول است، اگر علت نخستین در سلسله علل فاعلی نباشد، دیگر علت اخیر و علت واسطه وجود نخواهد داشت. اما در این فرض که سلسله علل فاعلی می‌تواند تا بی‌نهایت پیش رود، در آن صورت، علتِ فاعلی نخستینی در کار نخواهد بود. در نتیجه علل واسطه و معلول اخیر هم نخواهد بود، و همه این فرض‌ها، آشکارا باطل است. بنابراین ضروری است که علت فاعلی اولایی را بپذیریم که همگان آن را خدا می‌نامند.

بنابراین جهان، معلول است و امام علی(ع) نیز فرموده‌اند: هر چیزی غیر از خداوند، معلول است؛ «كُلُّ قَائِمٍ فِي سِوَاهُ مَعْلُولٌ». در کلامی دیگر، قیام همه اشیا را به خداوند، دانسته‌اند؛ «كُلُّ شَيْ‌ءٍ قَائِمٌ بِهِ». نیز نقل کرده‌اند که فرمود: او است که حیات و نور هر موجودی است؛ «هُوَ حَيَاةُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ وَ نُورُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ». امام علی(ع) گاه صفاتی را از خدا سلب می‌کند که معنای آن اتصاف ماسوی الله به آن صفات است و همه آنها از لوازم معلولیت است. صفاتی که در کلام ایشان، از خداوند سلب شده‌اند، عبارتند از:

1. گذر زمان و تغییر: «لَا يُغَيِّرُهُ صُرُوفُ الْأَزْمَانِ‌؛ لَا يُغَيِّرُهُ زَمَانٌ‌؛ لَيْسَ لَهُ وَقْتٌ مَعْدُودٌ وَ لَا أَجَلٌ مَمْدُودٌ؛ لَيْسَ لَهُ حَدٌّ يُنْتَهَى إِلَى حَدِّهِ».
2. تغییر حالت: «لَا يَتَغَيَّرُ بِحَالٍ وَ لَا يَتَبَدَّلُ فِي الْأَحْوَالِ».
3. سکون و حرکت: «لَا تَجْرِي عَلَيْهِ الْحَرَكَةُ وَ السُّكُونُ».
4. شریک پذیری: «لَا لَهُ مِثْلٌ فَيُعْرَفَ بِمِثْلِهِ‌؛ فَلَا شَيْ‌ءَ كَمِثْلِهِ‌».
5. زاد و ولد: «لَمْ يَلِدْ فَيَكُونَ مَوْلُوداً وَ لَمْ يُولَدْ فَيَصِيرَ مَحْدُوداً».
6. افول و زوال: «الَّذِي لَا يَحُولُ وَ لَا يَزُولُ وَ لَا يَجُوزُ عَلَيْهِ الْأُفُولُ».

به حتم موجودی که صفات پیش گفته را دارا باشد، متصف به معلولیت است و ما تمامی موجودات جهان را متصف به این صفات می‌دانیم؛ در نتیجه تمامی آنها معلولند. خداوند از همه این گونه صفات، مبرا است. به گفته حضرت علی(ع) صفات خدا مباین با صفات مخلوقات است؛ «مُبَايِنٌ لِجَمِيعِ مَا أَحْدَثَ فِي الصِّفَاتِ»..

منابع

1. محمدرضایی، محمد، مقاله «برهان‌های اثبات وجود خدا»، دانشنامه امام علی ج۲