تزکیه در جامعه‌شناسی اسلامی

تزکیه نفوس

تزکیه مصدر فعل زکی، یزکی در شکل لازم به معنای تطهیر نفس و پالایش روح از آلودگی‌هاست. تزکیه زدودن صفات رذیله از روح و روان، پاکسازی برنامه‌های حیات انسانی از زشتی‌ها و انحراف‌ها، جداسازی حقوق دیگران از اموال شخصی و پالایش امور صحیح و درست از عوارض باطل و فساد است^[۱].

راغب در گونه‌شناسی تزکیه در قرآن می‌نویسد: ترکیه خود انسان دو گونه است: عملی که کاری پسندیده است^[۲]. و زبانی - خود یا دیگری را پاک توصیف کردن - که مذموم است^[۳]. تزکیه در برخی آیات به صورت متعدی و در کنار تعلیم به عنوان یکی از وظایف پیامبر اکرم (ص) در راستای رسالت الهی به کار رفته است. تزکیه مورد نظر در حوزه ارزش‌های اجتماعی، ناظر به معنای دوم است. علامه طباطبایی در توضیح تزکیه به عنوان بخشی از وظیفه حضرت (ص) می‌نویسد: تزکیه آن جناب مردم را به معنای آن است که ایشان را به نموی صالح رشد دهد، اخلاق فاضله و اعمال صالحه را عادتشان کند، در نتیجه در انسانیت خود به کمال برسند و حالشان در دنیا و آخرت استقامت یابد^[۴]. شهید مطهری درباره ارتباط تقوا و تزکیه می‌نویسد: تقوا و تزکیه موجب پرورش اراده انسان می‌شود و اراده را آماده می‌کند برای به کار بستن؛ یعنی روشن شدن به تنهایی کافی نیست، باید روشن شد و باید اقتدار پیدا کرد برای به کار بستن. تقوا و تزکیه نفس به اراده اخلاقی انسان قدرت و توانایی به کار بستن می‌دهد، و تا حدودی در مکتب‌های غیرمذهبی هم هست، ولی نه به این شکل که در مکتب‌های مذهبی وجود دارد^[۵]؛ از این‌رو، تزکیه در منطق دین همان پرورش و تربیت یعنی شکوفاسازی استعدادهای فطری و قابلیت‌های سرشتی با معیارهای دینی و اخلاق متعالی و تقویت اراده همسو است^[۶].^[۷]

آیات قرآنی مرتبط

تزکیه در کنار تعلیم، رسالت پیامبر اکرم (ص): هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ^[۸].
در آیاتی نیز به اخذ زکات، به عنوان راهی برای تزکیه نفوس مؤمنان از تعلقات مالی^[۹] توصیه شده و به لزوم تطهیر نفس از بخل به عنوان یکی از مصداق‌های تزکیه توجه داده شده است^[۱۰].^[۱۱]

منابع

شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم

پانویس

↑ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۴، ص۳۵۵.
↑ نظیر سوره شمس: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا «بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد» سوره شمس، آیه ۹.
↑ نظیر سوره نجم: فَلَا تُزَكُّوا أَنْفُسَكُمْ «پس خود را به پاکی نستأیید» سوره نجم، آیه ۳۲؛ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۳۳۰.
↑ سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۴۴۷.
↑ مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ص۱۸۴-۱۸۵.
↑ مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ص۵۶-۵۷؛ برای آگاهی بیشتر از اصول، مبانی و مراحل تربیت دینی، ر. ک: خسرو باقری، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، ص۳۷-۱۶۳.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۳۷۲.
↑ «اوست که در میان نانویسندگان (عرب)، پیامبری از خود آنان برانگیخت که بر ایشان آیاتش را می‌خواند و آنها را پاکیزه می‌گرداند و به آنان کتاب (قرآن) و فرزانگی می‌آموزد و به راستی پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» سوره جمعه، آیه ۲.
↑ خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ «از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.
↑ وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ «و (نیز برای) کسانی است که پیش از (آمدن) مهاجران، در خانه (های مدینه) و (پایگاه) ایمان، جای داشته‌اند؛ کسانی را که به سوی آنان هجرت کرده‌اند، دوست می‌دارند و در دل به آنچه به مهاجران داده‌اند، چشمداشتی ندارند و (آنان را) بر خویش برمی‌گزینند هر چند خود نیازمند باشند. و کسانی که از آزمندی جان خویش در امانند، رستگارند» سوره حشر، آیه ۹؛ فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَاسْمَعُوا وَأَطِيعُوا وَأَنْفِقُوا خَيْرًا لِأَنْفُسِكُمْ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ «هر چه می‌توانید از خداوند پروا کنید و سخن نیوش باشید و فرمان برید و (در راه خداوند) هزینه کنید که برای خودتان بهتر است؛ و کسانی که از آزمندی جان خویش در امانند، رستگارند» سوره تغابن، آیه ۱۶.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۳۷۲.

[1] حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۴، ص۳۵۵.

[2] نظیر سوره شمس: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا «بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد» سوره شمس، آیه ۹.

[3] نظیر سوره نجم: فَلَا تُزَكُّوا أَنْفُسَكُمْ «پس خود را به پاکی نستأیید» سوره نجم، آیه ۳۲؛ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۳۳۰.

[4] سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۴۴۷.

[5] مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ص۱۸۴-۱۸۵.

[6] مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ص۵۶-۵۷؛ برای آگاهی بیشتر از اصول، مبانی و مراحل تربیت دینی، ر. ک: خسرو باقری، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، ص۳۷-۱۶۳.

[7] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۳۷۲.

[8] «اوست که در میان نانویسندگان (عرب)، پیامبری از خود آنان برانگیخت که بر ایشان آیاتش را می‌خواند و آنها را پاکیزه می‌گرداند و به آنان کتاب (قرآن) و فرزانگی می‌آموزد و به راستی پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» سوره جمعه، آیه ۲.

[9] خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ «از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.

[10] وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ «و (نیز برای) کسانی است که پیش از (آمدن) مهاجران، در خانه (های مدینه) و (پایگاه) ایمان، جای داشته‌اند؛ کسانی را که به سوی آنان هجرت کرده‌اند، دوست می‌دارند و در دل به آنچه به مهاجران داده‌اند، چشمداشتی ندارند و (آنان را) بر خویش برمی‌گزینند هر چند خود نیازمند باشند. و کسانی که از آزمندی جان خویش در امانند، رستگارند» سوره حشر، آیه ۹؛ فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَاسْمَعُوا وَأَطِيعُوا وَأَنْفِقُوا خَيْرًا لِأَنْفُسِكُمْ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ «هر چه می‌توانید از خداوند پروا کنید و سخن نیوش باشید و فرمان برید و (در راه خداوند) هزینه کنید که برای خودتان بهتر است؛ و کسانی که از آزمندی جان خویش در امانند، رستگارند» سوره تغابن، آیه ۱۶.

[11] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۳۷۲.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]