تزکیه
این مدخل زیرشاخهٔ بحث فضیلت اخلاقی است. تزکیه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تزکیه در لغت - تزکیه در قرآن - تزکیه در اخلاق اسلامی - تزکیه در فقه سیاسی - تزکیه در جامعه‌شناسی اسلامی - تزکیه در فقه اسلامی - تزکیه در معارف و سیره امام باقر - پرسش مرتبط نداردتزکیه به معنای استوار ساختن و دور کردن شئ از عیب و کاستی، در اصطلاح علم اخلاق عبارت از پاک کردن و پیراستن نفس از نقایص و صفات رذیله و آراستن آن به صفات پسندیده و کمالات نفسانیه است. این واژه در آیات مختلفی به کار رفته است و آثار فراوانی برای آن بیان شده است مانند اینکه هدف بعثت انبیاء، تزکیه انسان‌ها بوده است؛ رستگاری و رسیدن به فلاح اخروی در گرو تزکیه است. شیطان و عصیان و گناه از موانع دستیابی انسان به رشد معنوی و تزکیه نفس دانسته شده است.
معناشناسی
تزکیه در لغت به معنای استوار ساختن و دور کردن شئ از عیب و کاستی[۱] و ایجاد رشد، برکت و طهارت است[۲]. تزکیه در اصطلاح علم اخلاق عبارت از پاک کردن و پیراستن نفس از نقایص و صفات رذیله و آراستن آن به صفات پسندیده و کمالات نفسانیه است[۳]. و برخی برای آن مراحلی برشمرده‌اند؛ از جمله: توبه؛ مشارطه[۴]؛ محاسبه؛ معاتبه و معاقبه[۵].[۶].[۷]
تزکیه در قرآن
تزکیه به معنای پاک کردن یا پاک دانستن نفس از آلودگیها به صورت‌های گوناگون بیش از ۲۰ بار در قرآن به کار رفته و افزون بر آن از واژه‌ها و موضوعات دیگر مرتبط با تزکیه نیز استفاده شده است. در این موارد عمدتاً از مطالبی چون تزکیه هدف از بعثت پیامبران[۸]؛ رستگاری و مخلّد بودن اهل تزکیه در بهشت[۹] و عوامل، موانع، آثار و برکات تزکیه[۱۰] سخن به میان آمده است[۱۱].
اهمیت تزکیه
تزکیه نفس از رذایل اخلاقی و شهوات نفسانی به جهت آثار و فوایدی که برای انسان در پی دارد مورد توجه همه ملت‌ها و ادیان الهی بوده و آنان برای تحصیل این امر از روش‌های گوناگونی بهره می‌جسته‌اند. برهمائیان، پیروان یکی از مذاهب هند قدیم گرچه به توحید و نبوت اعتقادی نداشتند؛ لکن به تزکیه نفس اهتمام می‌ورزیدند[۱۲]. فرقه بودایی، مذهب خود را بر تهذیب نفس و مخالفت با هواها بنا کرده بودند. بودا رئیس این فرقه که از شاهزادگان بود در جوانی مادیات و سلطنت را رها کرده و برای ریاضت و معرفت نفس به جنگل‌ها پناه برد[۱۳]. مانویه، نفس را از عالم نور می‌دانستند که به عالم تاریک بدن هبوط کرده و معتقد بودند که نفس جز با مرگ و خروج آن از بدن یا ریاضت به سعادت نخواهد رسید[۱۴].
صابئیه از دیگر فرقه‌های بت‌پرست و مشرک[۱۵] ـ یا موحد به نظر برخی[۱۶] ـ تطهیر نفس از شهوات و تهذیب اخلاق را بر خود واجب کرده، راه دستیابی به این مرتبه را ریاضت و دوری از شهوات می‌دانستند[۱۷].
اهل کتاب یعنی یهود، نصارا و مجوس نیز به تزکیه نفس اهتمام فراوانی می‌ورزیدند و در کتب آنان دستورات فراوانی برای اصلاح نفس و تهذیب آن از شهوات وجود دارد، چنان که قرآن‌کریم در آیاتی به برخی اعمال نصارا برای تهذیب نفس همچون ترک دنیا و انتخاب رهبانیت[۱۸].[۱۹] و برخی اعمال متعبدان یهود چون تلاوت آیات خدا در حال سجده[۲۰]، گوشه‌گیری از مردم برای عبادت و خودسازی[۲۱]، ترک دنیا و انتخاب رهبانیت[۲۲] اشاره کرده است. اسلام نیز برای تزکیه نفس و تطهیر پیروان خود از آلودگیهای کفر و گناه و اخلاق ناپسند اهمیت فراوانی قائل شده که این اهتمام را از موارد ذیل می‌توان استفاده کرد:
- تزکیه هدف بعثت انبیا (ع): قرآن در آیاتی یکی از عمده‌ترین اهداف انبیا (ع) را تزکیه نفس و پاک کردن بشر از آلودگیها دانسته است؛ از جمله در آیه ۱۵۱ سوره بقره خطاب به مسلمانان می‌گوید: ما به سوی شما پیامبری فرستادیم تا با تلاوت آیات الهی شما را از آلودگیها پاک سازد[۲۳]
- رستگاری در گرو تزکیه: رسیدن به فلاح اخروی از بالاترین اهداف مؤمنان است که قرآن راه دستیابی به آن را مبارزه با هواهای نفسانی و تزکیه ذکر کرده است: ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا﴾[۲۴]؛ همچنین قرآن در آیاتی دیگر مؤمنانی را رستگار دانسته است که در جهت تزکیه نفس می‌کوشند[۲۵].
- تقدم تزکیه بر تعلیم و تعلم: قرآن در ۴ آیه تزکیه را با تعلیم و تعلم در کنار یکدیگر آورده که در سه آیه تزکیه را مقدم داشته[۲۶] و در یک آیه تعلیم مقدم شده است[۲۷].
- سوگندهای متعدد بر رستگاری اهل تزکیه: خداوند در سوره شمس به خورشید و ماه و شب و آسمان و بناکننده آن و زمین و گستراننده آن و نفس انسان و مرتب کننده آن سوگند یاد کرده است که تزکیه کنندۀ نفس رستگار خواهد شد[۲۸] سوگندهای یاد شده نشان آن است که مسئله اصلی بشر همین تزکیه نفس است که در صورت وجود آن انسان اهل سعادت و گرنه اهل شقاوت و بدبختی خواهد‌بود[۲۹].[۳۰]
اسباب تزکیه
عوامل و اسباب متعددی در درون یا برون آدمی وجود دارد که هریک به نوعی در تزکیه نفس نقش دارد. این عوامل عبارت‌اند از:
- خداوند: منشأ همه امور خیر خداوند است و تا اراده او به چیزی تعلّق نگیرد تحقق آن از سوی بشر امکان‌پذیر نیست، بر این اساس انسان در همه امور از جمله تزکیه نفس نیازمند عنایت الهی و توفیق اوست و اگر فضل و رحمت خدا نباشد هیچ انسانی به تزکیه خود قادر نخواهد بود[۳۱].
- رهبران الهی: پیامبران، امامان و اولیای خاص الهی ـ که بر فطرت پاک آفریده شده و به طور موهبتی و غیر اکتسابی از آلودگیهای شرک و گناه و صفات ناپسند منزه‌اند[۳۲] به عنوان واسطه فیض الهی و مربّی انسان‌ها از عوامل عمده تزکیه انسان‌ها به شمار می‌روند که با تلاوت آیات قرآن و بیان احکام الهی و فضایل اخلاقی انسان‌ها را از آلودگی شرک و گناه و اخلاق رذیله پاک می‌کنند[۳۳].
- پای‌بندی به ایمان و عمل صالح: هرچند خداوند با فرستادن پیامبران و توفیق و عنایت خویش زمینه تزکیه انسان‌ها را فراهم می‌کند؛ ولی این خود افراد هستند که با پذیرش آگاهانه و آزادانه دعوت انبیا و پای‌بندی به دستورات و مقررات الهی، خویش را از برکات بعثت پیامبران برخوردار ساخته، پاکی و تزکیه را برای خود رقم می‌زنند، از این‌رو قرآن‌کریم در آیات ۷۵ ـ ۷۶ سوره طه از یک سو بهشت و درجات عالی آن را برای مؤمنان و صالحان ثابت می‌کند و از سوی دیگر همه آنها را جزای اهل تزکیه می‌داند[۳۴] و این بدان معناست که تزکیه بدون ایمان و عمل صالح به دست نمی‌آید[۳۵].
موانع تزکیه
موانع دستیابی انسان به رشد معنوی و تزکیه نفس فراوان است که برخی از آنها عبارت‌اند از:
- شیطان: از آنجا که شیطان دشمن انسان است[۳۶] و سوگند یاد کرده تا همه انسان‌ها را گمراه کند[۳۷] وی یکی از عوامل اصلی آلوده شدن انسان‌ها به گناه و مانع عمده تحصیل تزکیه به شمار می‌رود، بر همین اساس قرآن مؤمنان را از پیروی او برحذر داشته، می‌گوید اگر لطف خدا نبود ـ با توجه به دام‌ها و وسوسه‌های شیطان[۳۸] ـ هیچ‌کس قادر به تزکیه خود نبود[۳۹].
- عصیان و گناه: نافرمانی خداوند و ارتکاب برخی گناهان از دیگر اموری است که قرآن در آیاتی آن را مانع تطهیر قلوب مؤمنان برمی‌شمارد، چنان که در آیه ۱۷۴ سوره بقره و آیه ۷۷ سوره آل عمران به برخی از این گناهان از جمله پیمان شکنی یهود و کتمان حقایق به قصد رسیدن به مال دنیا اشاره کرده و آن را مانع تزکیه آنان دانسته است. مراد از عدم تزکیه این افراد آن است که خداوند آنان را از آلودگی گناهشان به وسیله آمرزش پاک نمی‌کند[۴۰] یا مراد این است که خداوند این افراد را در جایگاه پاکان قرار نمی‌دهد[۴۱].
آثار تزکیه
تزکیه و تطهیر نفس از آلودگیها آثار و فواید فراوانی برای فرد و جامعه دارد که در درجه اوّل این فواید به خود تزکیه کننده باز می‌گردند: ﴿وَمَن تَزَكَّى فَإِنَّمَا يَتَزَكَّى لِنَفْسِهِ ﴾[۴۲] برخی از این فواید عبارت‌اند از:
- فلاح و رستگاری: تزکیه نفس موجب رستگار شدن فرد در دنیا و آخرت است: ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا﴾[۴۳] و نیز ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّى ﴾[۴۴].
- نجات از آتش جهنم: پرهیزگارانی که با دادن اموال خود در راه خدا نفس خویش را از آلودگیها پاک می‌کنند از آتش جهنم نجات خواهند یافت: ﴿وَسَيُجَنَّبُهَا الأَتْقَى الَّذِي يُؤْتِي مَالَهُ يَتَزَكَّى ﴾[۴۵].
- برخورداری از درجات بالای بهشت: پاداش مؤمنانی که قلوب خود را از آلودگیها تزکیه کرده، اعمال صالح انجام دهند درجات بالای بهشت و زندگی دائمی در آن است[۴۶].[۴۷]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ ترتیب‌العین، ص۳۴۸، «زکو».
- ↑ مقاییس‌اللغه، ج۳، ص۱۷، «زکی»؛ النهایه، ج۲، ص۱۰۷؛ لسان العرب، ج۶، ص۶۴، «زکا».
- ↑ جامع‌السعادات، ج۱، ص۴۰۰؛ معراج‌السعاده، ص۷۵ ـ ۷۸.
- ↑ شرط کردن با خود مبنی بر بازنگشتن به گناه.
- ↑ عتاب و عقاب کردن نفس در صورت گناه.
- ↑ ریاض‌السالکین، ج۳، ص۱۵۲؛ اخلاق در قرآن، ج۱، ص۲۱۷.
- ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، مقاله «تزکیه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۷، ص۴۹۷ ـ ۵۰۴؛ کوشا، محمد علی، تزکیه - کوشا (مقاله)، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص۴۳۳-۴۳۵.
- ↑ سوره بقره، آیه۱۲۹.
- ↑ سوره طه، آیه۷۶؛ سوره اعلی، آیه۱۴.
- ↑ سوره توبه، آیه۱۰۳؛ سوره بقره، آیه۱۷۴؛ سوره طه، آیه ۷۵- ۷۶.
- ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، مقاله «تزکیه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۷، ص۴۹۷ - ۵۰۴.
- ↑ المیزان، ج۶، ص۱۸۲ ـ ۱۸۳.
- ↑ همان، ص۱۸۳ ـ ۱۸۴؛ تاریخ جامع ادیان، ص۱۸۰.
- ↑ المیزان، ج۶، ص۱۸۴.
- ↑ جامع‌البیان، ج۱۷، ص۱۶۹؛ تفسیر قرطبی، ج۱۲، ص۱۶.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۱، ص۲۵۹؛ المنیر، ج۱، ص۱۷۷ ـ ۱۷۹.
- ↑ المیزان، ج۶، ص۱۸۴؛ الملل والنحل، ج۲، ص۳۱.
- ↑ سوره مائده، آیه۸۲؛ سوره حدید، آیه۲۷.
- ↑ المیزان، ج۶، ص۱۸۴ ـ ۱۸۵.
- ↑ سوره آل عمران، آیه۱۱۳.
- ↑ سوره مریم، آیه۱۶.
- ↑ سوره مائده، آیه۸۲.
- ↑ نیز ر.ک: سوره آل عمران، آیه ۱۶۴؛ سوره بقره، آیه ۱۲۹؛ سوره نازعات، آیه ۱۷ - ۱۸.
- ↑ بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد؛ سوره شمس، آیه۹.
- ↑ سوره مؤمنون، آیه ۱- ۴.
- ↑ سوره بقره، آیه۱۵۱؛ سوره آل عمران، آیه ۱۶۴؛ سوره جمعه، آیه۲.
- ↑ سوره بقره، آیه۱۲۹.
- ↑ سوره شمس، آیه ۱- ۹.
- ↑ نمونه، ج۲۷، ص۴۷ ـ ۴۸.
- ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، مقاله «تزکیه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۷، ص ۴۹۷ - ۵۰۴؛ کوشا، محمد علی، تزکیه - کوشا (مقاله)، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص۴۳۳-۴۳۵.
- ↑ سوره نور، آیه۲۱.
- ↑ مواهب الرحمن، ج۸، ص۲۷۶.
- ↑ التحریر والتنویر، ج۱، ص۱۹۴؛ تفسیر مراغی، ج۱۱، ص۱۶ ـ ۱۷.
- ↑ سوره طه، آیه ۷۵- ۷۶.
- ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، مقاله «تزکیه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۷، ص ۴۹۷ - ۵۰۴؛ کوشا، محمد علی، تزکیه - کوشا (مقاله)، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص۴۳۳-۴۳۵.
- ↑ سوره فاطر، آیه۶.
- ↑ سوره حجر، آیه۳۹ ـ ۴۰.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۷، ص۲۱۰.
- ↑ سوره نور، آیه۲۱.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۲، ص۷۷۹؛ التفسیر الکبیر، ج۸، ص۱۱۲.
- ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، مقاله «تزکیه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۷، ص ۴۹۷ - ۵۰۴.
- ↑ هر کس پاکیزگی پیشه کند به سود خویش کرده است؛ سوره فاطر، آیه۱۸.
- ↑ بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد؛ سوره شمس، آیه ۹.
- ↑ بی‌گمان آنکه پاکیزه زیست رستگار شد؛ سوره اعلی، آیه۱۴.
- ↑ همان کس که داراییش را می‌بخشد تا خود پاک و پیراسته شود، و از هیچ کس نزد او نعمتی نیست که باید پاداش داده شود؛ سوره لیل، آیه ۱۷ - ۱۸.
- ↑ سوره طه، آیه ۷۵- ۷۶.
- ↑ صادقی فدکی، سید جعفر، مقاله «تزکیه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۷، ص ۴۹۷ - ۵۰۴؛ کوشا، محمد علی، تزکیه - کوشا (مقاله)، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص۴۳۳-۴۳۵.