تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس (کتاب)

تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس
زبان	عربی
نویسنده	ابن عباس
به کوشش	مجد الدین ابو طاهر محمد بن یعقوب فیروزآبادى
ناشر	انتشارات دار الكتب العلمية
محل نشر	بیروت، لبنان
سال نشر	۱۴۱۲ق، ۱۳۷۰ش ش
تعداد صفحه	۶۶۴

تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس کتابی است به زبان عربی که مشتمل بر تأویل و تفسیر قرآن کریم می‌‏باشد. این کتاب اثر ابن عباس است و انتشارات دار الكتب العلمية انتشار آن را به عهده داشته‌ است.

دربارهٔ کتاب

اختلافی نیست که این تفسیر را ابن عباس تألیف نکرده است. آن را به لغت‌دان معروف محمد بن یعقوب فیروزآبادی مؤلّف کتاب القاموس المحیط‍ نسبت داده‌اند؛ ولی در آغاز آن با سندی به صورت ذیل تأویلی را برای حروف ﴿بِسْمِ﴾ و معنایی را برای کلمات ﴿اللَّهِ﴾، ﴿الرَّحْمَنِ﴾ و ﴿الرَّحِيمِ﴾ از ابن عباس نقل نموده‌اند؛ سپس با تعبیر «و باسناده عن ابن عباس» تفسیری مختصر برای کلمات سوره حمد به صورت مزجی بیان و در پایان آن کلمه «آمین» را ذکر و معنا کرده‌اند .

در ابتدای سوره بقره با سندی که اندکی با سند آغاز تفسیر متفاوت است، به نقل از ابن عباس به تفسیر سورۀ بقره پرداخته‌اند و تفسیر سوره آل عمران را با تعبیر «و باسناده عن ابن عباس» آغاز نموده‌اند، و در ابتدای تفسیر هر سوره‌ای نیز این تعبیر را به کار برده‌اند؛ بنابراین، می‌توان گفت تمام مطالب این تفسیر از ابن عباس نقل شده است، هرچند صحّت این نقل نامعلوم است؛ زیرا سند آن معتبر و قابل اعتماد نیست.

با دقت در مطالب این کتاب به‌دست می‌آید که مؤلف آن شخصی سنّی مذهب بوده است؛ زیرا آیات کریمه را به شیوه اهل تسنّن و مطابق با عقاید، اخبار و احکام فقهی آنان تفسیر کرده است؛ برای مثال، در تفسیر سوره حمد، ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ را مستقل و جدا از سوره حمد تفسیر کرده و در پایان تفسیر سوره، کلمه «آمین» را ذکر و معنی کرده است. و این با پندار اهل تسنّن که ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ را جزء سوره نمی‌دانند و بعد از سوره حمد آمین گفتن را مطلوب می‌دانند، مطابقت دارد.

همچنین در ذیل آیه شریف ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ﴾ که به اتفاق شیعه و گروهی از اهل تسنّن دربارۀ ایثار و فداکاری حضرت علی (ع) نسبت به رسول خدا (ص) در لیلة المبیت نازل شده، نوشته است: "نزلت فی صهییب بن سنان و اصحابه اشتری نفسه بماله من اهل مکّة"؛ «درباره صهیب بن سنان که با مالش، جانش را از اهل مکه خرید و اصحاب او نازل شده است». بر این اساس در تفسیر آیه، کلمه ﴿يَشْرِي﴾ را به﴿يَشْرِي﴾ معنا نموده و کلمۀ «بماله» را در معنای آیه اضافه و از نزول آن دربارۀ حضرت علی (ع) به کلی سکوت کرده است. در آیۀ کریمه ﴿...وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ﴾ را استیناف دانسته و راسخان در علم را به کسانی که به علم تورات رسیده‌اند (عبد الله بن سلام و اصحاب او)، معنا کرده است، و حال آن‌که در روایات بسیاری راسخان در علم به نبی اکرم (ص) و اوصیای گرانقدر او تفسیر شده است و معنایی را که وی برای راسخان در علم ذکر کرده، با اطلاق کلمۀ «العلم» منافات دارد.

در معنای جمله ﴿لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ﴾ در آیۀ ﴿لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ﴾ برخلاف اطلاق آن گفته است: «در دنیا دیده‌ها او را درک نمی‌کنند و خلق، آنچه را او می‌بیند، نمی‌بینند و دیده‌ها در مورد خدای متعال در آخرت نسبت به کیفیت و در دنیا نسبت به رؤیت (کوتاه و ناتوان) است». در معنای ﴿إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ﴾ گفته است: «به صورت پروردگارشان می‌نگرند و از آن منع نمی‌شوند».

این معنا طبق عقیده اشاعره است که خدا را در آخرت قابل رؤیت می‌دانند. در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾، ﴿مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ﴾ را به سبّ معبودهای مشرکان، عیب دین آنان، جنگیدن با آنان و دعوت به اسلام تفسیر کرده است.

در آیه ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾ «یوم» را به روز حجّ و اکمال دین را به تبیین شرایع دین از قبیل حلال و حرام و امر و نهی تفسیر کرده است.

در آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾، ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا﴾ را به ابو بکر و اصحاب او و ﴿وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ را به خواندن نمازهای پنج‌گانه در جماعت با پیامبر معنا کرده است. در جمله ﴿وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ﴾ در مسح سر گفته است: "كيف شئتم" یعنی هرگونه که بخواهید مسح کنید، ولی در مسح پا گفته است "فوق الخفين" یعنی از روی کفش مسح کنید. بعد گفته است: اگر ﴿أَرْجُلَكُمْ﴾ را به نصب لام قرائت کنی، به شستن برمی‌گردد ؛یعنی پاها را باید شست.

معلوم است که همۀ این تفسیرها طبق ذهنیت یک شخصیت سنّی مذهب و برخلاف مقتضای لفظ‍ آیات می‌باشد و باتوجه به اینکه در برخی کتب تفسیر خلاف این‌گونه معانی و تفسیرها از ابن عباس نقل شده است، اگر به نادرستی استناد این تفسیر به ابن عباس قطع حاصل نشود، دست‌کم احتمال افترای آن به وی تقویت می‌شود؛ برای مثال، طبرسی در مجمع البیان در ذیل آیه ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ﴾ فرموده است: سدّی از ابن عباس روایت کرده که این آیۀ درباره علی بن ابی طالب (ع) - هنگامی که پیامبر، از خطر مشرکان به غار گریخت و علی (ع) در بستر حضرت خوابید - نازل شده است. این با آنچه در تفسیر تنویر المقباس در ذیل این آیه شریفه آمده، کاملا مخالف است.

همچنین طبرسی در تفسیر جمله ﴿وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ﴾ فرموده است: در نظم آن دو قول است: یکی اینکه «راسخون» با واو بر «الله» عطف شده... و این قول ابن عباس و... است. این نیز با آنچه در تنویر المقباس آمده مخالف است؛ زیرا در آنجا واو ﴿وَالرَّاسِخُونَ﴾ استنیاف گرفته شده است. در ذیل آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ آنچه در این تفسیر آمده با سبب نزولی که برای این آیه در مجمع البیان از ابن عباس نقل شده، ناسازگار است. بنابراین، استناد مطالب این تفسیر به ابن عباس افزون بر اینکه سند معتبری ندارد، در مواردی معارض نیز دارد؛ در نتیجه نمی‌توان تمام مطالب این تفسیر را آرای تفسیری ابن عباس دانست.

فهرست کتاب

در این مورد اطلاعاتی در دست نیست.

دربارهٔ پدیدآورنده

در این مورد اطلاعاتی در دست نیست.

دریافت متن

• دریافت متن دیجیتال کتاب از کتابخانه مدرسه فقاهت
• دریافت متن PDF کتاب از مکتبة نور
• دریافت متن دیجیتال کتاب از الموسوعة القرآنیة
• دریافت متن PDF کتاب از وبگاه کتاب بدیا
• دریافت متن دیجیتال کتاب از المکتبة الشیعیة