جبت در قرآن
این مدخل زیرشاخهٔ بحث جبت است. جبت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جبت در قرآن - جبت در حدیث - جبت در فقه سیاسی - پرسش‌های مرتبطواژهشناسی
برخی واژه‌پژوهان جبت را در اصل همان "جِبْس" (موجود پستی که خیری در آن نیست) دانسته‌اند که در آن حرف سین به حرف تاء تبدیل شده[۱] و در این صورت جبت واژه‌ای عربی خواهد بود.[۲]
در مقابل، برخی دیگر این واژه را در اصل حبشی دانسته‌اند [۳] و برخی با استناد به قواعد آواشناسی زبان عربی بر عربی نبودن آن استدلال کرده‌اند.[۴] در کنار دو دیدگاه مزبور، عبری بودن جبت نیز گفته شده [۵] که از تأیید چندانی برخوردار نیست.[۶]
جبت در قرآن
واژه جبت در قرآن تنها یک بار در آیه 
أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيبًا مِنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَيَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا هَؤُلَاءِ أَهْدَى مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا سَبِيلًا
[۷] به کار رفته است. این آیه درباره گروهی از اهل کتاب است که با وجود نهی از عبادت غیر خدا، در کتاب‌هایشان،[۸] به جبت و طاغوت ایمان آورده، کافران را هدایت شده‌تر از مؤمنان معرفی کردند.
در بیان مقصود از جبت در این آیه نظرهای گوناگونی ارائه شده است؛ مانند بت،[۹]اسم بتی خاص [۱۰] مانند لات،[۱۱] هرکس که در راه معصیت خداوند از او اطاعت شود،[۱۲] ساحر،[۱۳]سحر،[۱۴] کاهن،[۱۵] ابلیس،[۱۶]شیطان،[۱۷]شرک،[۱۸] سرکرده یهودیان [۱۹] و یکی از عالمان یهود.[۲۰]
در معنایی جامع می‌‌توان گفت مراد از جبت هر معبودی جز خداست [۲۱] و این معنا بیشتر معانی یاد شده را دربر می‌گیرد.[۲۲] با توجه به اینکه در آیه یاد شده ایمان به "طاغوت" نیز در کنار ایمان به "جبت" آمده است، برخی به بیان تفاوت جبت با طاغوت پرداخته و از جمله گفته‌اند: مقصود از جبت، بت‌ها و مقصود از طاغوت کاهنانی است که به دروغ، مطالبی از زبان بت‌ها برای مردم بیان می‌‌کردند [۲۳] یا آنکه جبت، ابلیس است و طاغوت پیروان ابلیس [۲۴]. برخی نیز جبت و طاغوت را به یک معنا دانسته‌اند.[۲۵]
درباره شأن نزول آیه، اقوالی نقل شده است.[۲۶] قول منسوب به بیشتر مفسران آن است که کعب بن اشرف با برخی از یهودیان پس از جنگ اُحد، نزد مشرکان قریش آمدند تا با آنان در برابر پیامبر اکرم (ص) همپیمان شده، پیمان گذشته خویش با پیامبر اکرم (ص) را بشکنند. مشرکان مکه به آنان اعتماد نکرده، از کعب خواستند برای نشان دادن حسن نیت خود، برای دو بت از بت‌های آنان سجده کرده، به آن دو ایمان بیاورد و وی پذیرفت. پس از پیمان بستن آنان نزد کعبه، ابوسفیان از کعب پرسید: آیا ما هدایت شده‌تر و به حق نزدیک‌تر هستیم یا محمد؟ کعب از چگونگی دین دو طرف پرسید و پس از شنیدن پاسخ گفت: به خدا سوگند شما از محمد هدایت شده‌تر هستید.[۲۷]
قرآن کریم پس از ذکر ایمان آوردن برخی از دشمنان اسلام به جبت و طاغوت و داوری نادرست آنان درباره مؤمنان و مشرکان، به نتیجه این اعمال ناپسند اشاره کرده، بیان می‌‌دارد که آنان کسانی هستند که مورد لعنت الهی واقع شده و از رحمت حق محروم‌اند و چنین کسانی هیچ یاوری نخواهند داشت: أُولَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَمَنْ يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِيرًا[۲۸] در برخی از روایات شیعه، این آیه بر کسانی تطبیق شده است که به مقام اهل بیت (ع) حسد ورزیده، حق آنان را غصب کردند.[۲۹] آنان به حاکمان ستمگر ایمان آورده و آنها را هدایت شده‌تر از آل محمد (ع) دانستند.[۳۰] در روایاتی دیگر نیز عنوان جبت بر حاکمان ستمگر و دشمنان اهل بیت (ع)، اطلاق شده [۳۱] و در روایتی از اهل سنت، اعمال ناپسندی مانند فال بد زدن به پرندگان، از جبت دانسته شده است.[۳۲] در ادعیه نیز از اموری مانند کفر ورزیدن به جبت [۳۳] و لعن آن [۳۴]سخن به میان آمده است.[۳۵].
منابع
پانویس
- ↑ مفردات، ص۸۵؛ تاج العروس، ج۱، ص۵۳۵، «جبت».
- ↑ واژه‌های دخیل، ص ۱۶۵، «جبت».
- ↑ واژه‌های دخیل، ص ۱۶۵ - ۱۶۶.
- ↑ الصحاح، ج ۱، ص ۲۴۵؛ لسان العرب، ج ۲، ص ۲۱، «جبت».
- ↑ التحقیق، ج ۲، ص ۴۴، «جبت».
- ↑ واژه‌های دخیل، ص ۱۶۶.
- ↑ «آیا به کسانی که بهره‌ای (اندک) از کتاب آسمانی داده شده است ننگریسته‌ای (که چگونه) به «جبت» و «طاغوت» ایمان دارند و درباره کافران می‌گویند که اینان رهیافته‌تر از مؤمنانند؟!» سوره نساء، آیه ۵۱.
- ↑ المیزان، ج۴، ص۳۷۵؛ راهنما، ج۳، ص۳۴۴-۳۴۵.
- ↑ المیزان، ج۴، ص۳۷۵؛ راهنما، ج۳، ص۳۴۴-۳۴۵.
- ↑ زادالمسیر، ج ۲، ص ۱۳۸؛ کنزالدقائق، ج ۲، ص ۴۷۸؛ الصافی، ج ۱، ص ۴۵۹.
- ↑ تاج العروس، ج ۱۰، ص ۲۲۵، «جبت».
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص ۲۴۹؛ فتح القدیر، ج ۱، ص ۴۷۷.
- ↑ جامع البیان، ج ۵، ص ۱۸۳؛ التبیان، ج ۳، ص ۲۲۴؛ الدرالمنثور، ج ۲، ص ۱۷۲.
- ↑ جامع البیان، ج ۵، ص ۱۸۲؛ معانی القرآن، ج ۲، ۱۱۰؛ زادالمسیر، ج ۲، ص ۱۳۸.
- ↑ غریب القرآن، ص ۱۳۰؛ زادالمسیر، ج ۲، ص ۱۳۸؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۱، ص ۵۲۵.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص ۲۴۹؛ فتح القدیر، ج ۱، ص ۴۷۷؛ مجمع البیان، ج ۳، ص ۱۰۶.
- ↑ جامع البیان، ج ۵، ص ۱۸۴؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص ۲۴۸؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۱، ص ۵۲۵.
- ↑ تفسیر ابن کثیر، ج ۱، ص ۵۲۵.
- ↑ لسان العرب، ج ۲، ص ۲۱؛ ج ۱۵، ص ۹، «طغی».
- ↑ جامع البیان، ج ۵، ص ۱۸۴ - ۱۸۵؛ التبیان، ج ۳، ص ۲۲۴؛ زادالمسیر، ج ۲، ص ۱۳۸.
- ↑ مفردات، ص ۸۵؛ غریب القرآن، ص ۱۳۰؛ الصافی، ج ۱، ص ۴۵۹.
- ↑ جامع البیان، ج ۵، ص ۱۸۵؛ معانی القرآن، ج ۲، ص ۱۱۰ - ۱۱۱؛ الفروق اللغویه، ص ۱۵۴.
- ↑ ر. ک: الفروق اللغویه، ص ۱۵۴؛ جامع البیان، ج ۵، ص ۱۸۳؛ التبیان، ج ۳، ص ۲۲۳.
- ↑ الفروق اللغویه، ص ۱۵۴؛ مجمع البیان، ج ۳، ص ۱۰۶؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص ۲۴۹.
- ↑ الفروق اللغویه، ص ۱۵۴؛ معانی القرآن، ج ۱، ص ۲۷۱؛ ج ۲، ص ۱۱۰؛ مجمع البیان، ج ۳، ص ۱۰۶.
- ↑ زادالمسیر، ج ۲، ص ۱۳۸.
- ↑ مجمع البیان، ج ۳، ص ۱۰۵ - ۱۰۶؛ اسباب النزول، ص ۱۰۳ - ۱۰۴.
- ↑ «آنانند که خداوند لعنتشان کرده است و برای هر کس که خداوند او را لعنت کند هرگز یاوری نخواهی یافت» سوره نساء، آیه ۵۲.
- ↑ تفسیر قمی، ج ۱، ص ۱۴۰؛ الصافی، ج ۱، ص ۴۵۹؛ نورالثقلین، ج ۱، ص ۴۸۹.
- ↑ تفسیر العیاشی، ج ۱، ص ۲۴۶؛ الصافی، ج ۱، ص ۴۵۹.
- ↑ الکافی، ج ۱، ص ۴۲۹؛ بحارالانوار، ج ۳۱، ص ۱۲۳، ۶۲۹.
- ↑ صحیح ابن حبان، ج ۱۳، ص ۵۰۲؛ الفائق، ج ۲، ص ۳۱۲؛ فیض القدیر، ج ۴، ص ۵۱۹.
- ↑ مصباح المتهجد، ص ۱۹۸؛ عده الداعی، ص ۱۱۸؛ کنزالعمال، ج ۵، ص ۱۷۶.
- ↑ بحارالانوار، ج ۹۸، ص ۱۴۹.
- ↑ جمالی، احمد، مقاله «جبت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹، ج۹.