جبت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث جبت است. جبت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جبت در قرآن - جبت در حدیث - جبت در فقه سیاسی - پرسش‌های مرتبط

واژه‌شناسی

برخی واژه‌پژوهان جبت را در اصل همان "جِبْس" (موجود پستی که خیری در آن نیست) دانسته‌اند که در آن حرف سین به حرف تاء تبدیل شده و در این صورت جبت واژه‌ای عربی خواهد بود.

در مقابل، برخی دیگر این واژه را در اصل حبشی دانسته‌اند و برخی با استناد به قواعد آواشناسی زبان عربی بر عربی نبودن آن استدلال کرده‌اند. در کنار دو دیدگاه مزبور، عبری بودن جبت نیز گفته شده که از تأیید چندانی برخوردار نیست.

جبت در قرآن

واژه جبت در قرآن تنها یک بار در آیه ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيبًا مِنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَيَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا هَؤُلَاءِ أَهْدَى مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا سَبِيلًا﴾ به کار رفته است. این آیه درباره گروهی از اهل کتاب است که با وجود نهی از عبادت غیر خدا، در کتاب‌هایشان، به جبت و طاغوت ایمان آورده، کافران را هدایت شده‌تر از مؤمنان معرفی کردند.

در بیان مقصود از جبت در این آیه نظرهای گوناگونی ارائه شده است؛ مانند بت،اسم بتی خاص مانند لات، هرکس که در راه معصیت خداوند از او اطاعت شود، ساحر،سحر، کاهن، ابلیس،شیطان،شرک، سرکرده یهودیان و یکی از عالمان یهود.

در معنایی جامع می‌‌توان گفت مراد از جبت هر معبودی جز خداست و این معنا بیشتر معانی یاد شده را دربر می‌گیرد. با توجه به اینکه در آیه یاد شده ایمان به "طاغوت" نیز در کنار ایمان به "جبت" آمده است، برخی به بیان تفاوت جبت با طاغوت پرداخته و از جمله گفته‌اند: مقصود از جبت، بت‌ها و مقصود از طاغوت کاهنانی است که به دروغ، مطالبی از زبان بت‌ها برای مردم بیان می‌‌کردند یا آنکه جبت، ابلیس است و طاغوت پیروان ابلیس . برخی نیز جبت و طاغوت را به یک معنا دانسته‌اند.

درباره شأن نزول آیه، اقوالی نقل شده است. قول منسوب به بیشتر مفسران آن است که کعب بن اشرف با برخی از یهودیان پس از جنگ اُحد، نزد مشرکان قریش آمدند تا با آنان در برابر پیامبر اکرم (ص) همپیمان شده، پیمان گذشته خویش با پیامبر اکرم (ص) را بشکنند. مشرکان مکه به آنان اعتماد نکرده، از کعب خواستند برای نشان دادن حسن نیت خود، برای دو بت از بت‌های آنان سجده کرده، به آن دو ایمان بیاورد و وی پذیرفت. پس از پیمان بستن آنان نزد کعبه، ابوسفیان از کعب پرسید: آیا ما هدایت شده‌تر و به حق نزدیک‌تر هستیم یا محمد؟ کعب از چگونگی دین دو طرف پرسید و پس از شنیدن پاسخ گفت: به خدا سوگند شما از محمد هدایت شده‌تر هستید.

قرآن کریم پس از ذکر ایمان آوردن برخی از دشمنان اسلام به جبت و طاغوت و داوری نادرست آنان درباره مؤمنان و مشرکان، به نتیجه این اعمال ناپسند اشاره کرده، بیان می‌‌دارد که آنان کسانی هستند که مورد لعنت الهی واقع شده و از رحمت حق محروم‌اند و چنین کسانی هیچ یاوری نخواهند داشت: ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَمَنْ يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِيرًا﴾ در برخی از روایات شیعه، این آیه بر کسانی تطبیق شده است که به مقام اهل بیت (ع) حسد ورزیده، حق آنان را غصب کردند. آنان به حاکمان ستمگر ایمان آورده و آنها را هدایت شده‌تر از آل محمد (ع) دانستند. در روایاتی دیگر نیز عنوان جبت بر حاکمان ستمگر و دشمنان اهل بیت (ع)، اطلاق شده و در روایتی از اهل سنت، اعمال ناپسندی مانند فال بد زدن به پرندگان، از جبت دانسته شده است. در ادعیه نیز از اموری مانند کفر ورزیدن به جبت و لعن آن سخن به میان آمده است..

منابع

• جمالی، احمد، مقاله «جبت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹