جهاد اقتصادی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث جهاد اقتصادی است. جهاد اقتصادی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جهاد اقتصادی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردجهاد اقتصادی یا جهاد مالی جهادی است در راستای حمایت از مجاهدان اسلام. یکی از مصادیق جهاد مالی، تلاش در جهت بالابردن قدرت اقتصادی است. میادین جهاد اقتصادی گسترده بوده و به طور کلان شامل سه عرصه تولید، توزیع و مصرف است و قالب آن نیز به صورت فردی و جمعی است.
مقدمه
در قرآن کریم علاوه بر جهاد نظامی، از جهاد مالی نیز یاد شده است که در راستای حمایت از مجاهدان تشریع شده است[۱]. در کنار هم قرار دادن جهاد مالی با جهاد نظامی در مواضع متعدد از اهمیت جهاد مالی در اسلام حکایت دارد[۲]، همچنین آیه ۶۰ سوره انفال که به بالا بردن استعداد و توانایی در مقابل دشمن امر کرده: 
وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ
[۳] یکی از مصادیق آن تلاش در جهت بالابردن قدرت اقتصادی است[۴]. میادین جهاد اقتصادی گسترده بوده و به طور کلان شامل سه عرصه تولید، توزیع و مصرف می‌باشد[۵] و قالب آن نیز به صورت فردی و جمعی است. جهاد اقتصادی از نوع اجتماعی چنان است که افراد جامعه برای ارتقای قدرت اقتصادی و شئونات آن تلاش نمایند. در احادیث نیز، شخصی که در جهت معیشت خانواده خود تلاش می‌کند همانند مجاهد دانسته شده است[۶]؛ چنانکه ائمه (ع) نیز بر تلاش‌های اقتصادی و دوری از تنبلی تأکید فرموده‌اند[۷].
نکته‌ای که باید مورد توجه قرار گیرد این است که هدف و ارزش اصیل در اسلام، نجات انسان است، نه لذت‌طلبی و اهداف صرفاً حیوانی؛ ازاین رو سایر امور و تکالیف اجتماعی مانند استقرار عدالت، ایجاد حکومت حق و... مقدمه تحقق این هدف اصیل است[۸]. طبیعی است که جبهه الهی در راستای تحقق اهداف خود راهی جز جهاد اقتصادی برای تقویت پایه‌های اقتصادی و برداشتن موانع، ندارد. پس سیادت اقتصادی - سیاسی و تحصیل ثروت و عزت که لازمه پیشبرد اهداف جامعه الهی است، جز در گرو مجاهدت و تلاش حاصل نمی‌شود[۹]. انقلاب اسلامی ضمن تأکید بر عار دانستن بیکاری، گناه بزرگ حکام فاسد را بیگانه نگه داشتن مردم از روحیه کار و تلاش و فداکاری دانسته[۱۰] و افتخار بزرگ خود را سعی در احیای این روحیه و تفهیم این مطلب به مردم دانسته که راه پیشرفت از میان مجاهدت‌ها و نترسیدن از مشکلات در راه تعالی و استقلال می‌گذرد[۱۱]. با این مقدمه می‌توان گفت جهاد اقتصادی حرکتی مستمر، همه‌جانبه و هدفدار در جهت عقیم نمودن تلاش‌های دشمنان است[۱۲]. جدای از امور بایسته در جهاد مانند انجام کار برای خدا، جدیت در انجام وظیفه و روحیه خستگی‌ناپذیر داشتن، دو رویکرد در جهاد اقتصادی، بلکه در همه جهادها باید مد نظر باشد:
اول. گفتمان‌سازی برای عمومی‌سازی این جهاد و عمق‌بخشی به آن در میان بدنه جامعه، تا علاوه بر تبیین وظیفه عمومی، برای افراد جامعه مشوق‌های لازم اندیشیده شود و الا بستر لازم برای جهاد اقتصادی مهیا نخواهد گردید. در این زمینه می‌توان به مواردی چند از فعالیت‌هایی که در انقلاب اسلامی صورت گرفته اشاره کرد؛ توصیه أکید به رونق‌بخشی تولید داخل با استفاده از کالاهای ساخت داخل کشور[۱۳]، تأکید بر «رعایت الگوی مصرف»[۱۴] و پرهیز از اسراف و تبذیر در استفاده از منابع و انرژی[۱۵]. از جمله سیاست‌های انقلاب اسلامی در سالیان اخیر، توجه به نهضت تولید علم است که در آن بر تشویق افراد و گروه‌ها بر استفاده بهتر از توان نرم یا سخت‌افزاری با هدف بازدهی اقتصادی و پرکردن خلأها تأکید شده است، که نماد آن سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ بوده است[۱۶].
دوم. مسئله دشمن‌شناسی است که به طور کلان باید ملاحظه گردد؛ زیرا شناخت دشمن و استراتژی و تاکتیک‌های وی از أهم راهبردها در فرهنگ جهادی است. در جهاد اقتصادی نیز باید فکر دشمن و روش او شناسایی شود. در باور آیت‌الله خامنه‌ای هدف عمده دشمنان در جنگ اقتصادی، فلج کردن نظام از نظر اقتصادی و ناامید کردن مردم از نظام است تا میان مردم و نظام شکاف ایجاد شود و این شکاف تعمیق گردد[۱۷]. دشمن این هدف را از طریق بازداشتن کشور از پیشرفت شتابنده[۱۸] به واسطه اخلال در اجرای سیاست‌های متضمن پویایی اقتصادی و برنامه‌ریزی برای فشار اقتصادی دنبال کرده است[۱۹] و از حربه‌هایی چون تحریم‌ها، سوء استفاده از وابستگی‌ها، انحصارات بین‌المللی، ایجاد محدودیت‌های دسترسی به دانش و فنون مورد نیاز و ابزارهای ضروری و تمهید جهت گسترش فقر و فساد و ناامیدی هرچه بیشتر، کمک می‌گیرند[۲۰].
بنابراین به مسئولین نظام اسلامی توصیه شده که با حفظ اتحاد و احساس برادری و پرهیز از کارهای صوری و پرداختن به مسائل حاشیه‌ای، بسترهای لازم جهاد اقتصادی را با راهبرد تکیه به نیروی ذاتی و جذب و پرورش نیروی انسانی توانمند برای حرکت جهشی فراهم سازند[۲۱]. این مدل در چهارچوب شناخت نیازهای جامعه از یک سو و شناخت طرح‌ها و توطئه‌های دشمن از سوی دیگر طراحی می‌شود[۲۲] تا با تجهیز به سلاح‌های متناسب، فعالیت آفندی - پدافندی متوازنی با تحرکات دشمن ایجاد شود[۲۳]. رکن اساسی اقتصاد مقاوم بودن آن است، اقتصاد باید بتواند در مقابل توطئه‌های دشمن مقاومت کند؛ در این راستا باید از همه ظرفیت‌های بخش خصوصی استفاده شود. یکی از ارکان چنین اقتصادی تکیه بر مردم است و ارکان دیگر آن عبارت است از حمایت از تولید ملی، مدیریت منابع ارزی و مدیریت مصرف[۲۴].
از جمله اقدامات انقلاب اسلامی در تزریق روحیه جهادی، باید به تأسیس نهادهایی چون جهاد سازندگی، جهاد خودکفایی و... اشاره کرد که با مجموعه کارهای ترویجی در قالب‌های صنعتی، عمرانی و اقتصادی روند استقلال و خودباوری اقتصادی را تسریع کردند. طرح سیاست‌های «اقتصاد مقاومتی» و تأکید آن از سوی آیت‌الله خامنه‌ای[۲۵] صورت تکامل‌یافته جهاد اقتصادی است که حاوی گفتمان انقلاب اسلامی در این عرصه است[۲۶].
منابع
پانویس
- ↑
لَا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيمًا
«مؤمنان جهادگریز که آسیب دیده نباشند با جهادگران در راه خداوند به جان و مال، برابر نیستند، خداوند جهادگران به جان و مال را بر جهادگریزان به پایگاهی (والا) برتری بخشیده و به همگان وعده نیکو داده است و خداوند جهادگران را بر جهادگریزان به پاداشی سترگ، برتری بخشیده است» سوره نساء، آیه ۹۵؛ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا وَإِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ «کسانی که ایمان آورده و هجرت گزیده‌اند و در راه خداوند با مال و جانشان جهاد کرده‌اند و کسانی که (به آنان) پناه داده و یاری رسانده‌اند دوستان یکدیگرند و کسانی که ایمان آورده و هجرت نکرده‌اند شما را با آنان هیچ پیوندی نیست تا آنکه هجرت گزینند و اگر از شما در دین یاری بجویند باید یاری کنید مگر در برابر گروهی که میان شما و آنان پیمانی است و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره انفال، آیه ۷۲؛ الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ «آنان که ایمان آورده‌اند و هجرت کرده‌اند و در راه خداوند با مال و جان خود، جهاد ورزیده‌اند، نزد خداوند بلند پایگاه‌ترند و آنانند که رستگارند» سوره توبه، آیه ۲۰؛ ل ا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ أَنْ يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ «آنان که به خداوند و روز بازپسین ایمان دارند برای جهاد با مال و جانشان از تو اجازه نمی‌گیرند و خداوند به (حال) پرهیزگاران داناست» سوره توبه، آیه ۴۴؛ فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللَّهِ وَكَرِهُوا أَنْ يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَقَالُوا لَا تَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ «بازماندگان (از جهاد در جنگ تبوک)، از خانه‌نشینی خویش در مخالفت با پیامبر شادمانی کردند و خوش نداشتند که با جان و مالشان در راه خداوند جهاد کنند و گفتند: در این گرما رهسپار نشوید؛ بگو: آتش دوزخ گرم‌تر است اگر در می‌یافتند» سوره توبه، آیه ۸۱؛ لَكِنِ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ وَأُولَئِكَ لَهُمُ الْخَيْرَاتُ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ «اما پیامبر و کسانی که با وی ایمان آورده‌اند با مال و جان جهاد کرده‌اند و آنانند که نیکی‌ها از آن آنهاست و آنانند که رستگارند» سوره توبه، آیه ۸۸؛ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولَئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ «تنها مؤمنانند که به خداوند و پیامبرش ایمان آورده‌اند سپس تردید نورزیده‌اند و با دارایی‌ها و جان‌هایشان در راه خداوند جهاد کرده‌اند، آنانند که راستگویند» سوره حجرات، آیه ۱۵.
- ↑ احمدی، مهدی، «تبیین سیستمی رهنمودهای مقام معظم رهبری در خصوص جهاد اقتصادی»، مطالعات راهبردی بسیج (فصلنامه)، تهران، پژوهشکده مطالعات و تحقیقات بسیج، ش۵۵، ۱۳۹۱ش، ص۴۴.
- ↑ «و آنچه در توان دارید از نیرو و اسبان آماده در برابر آنان فراهم سازید» سوره انفال، آیه ۶۰.
- ↑ احمدی، مهدی، «تبیین سیستمی رهنمودهای مقام معظم رهبری در خصوص جهاد اقتصادی»، مطالعات راهبردی بسیج (فصلنامه)، تهران، پژوهشکده مطالعات و تحقیقات بسیج، ش۵۵، ۱۳۹۱ش، ص۴۸.
- ↑ مهدی‌پور، محمود، «به سوی جهاد اقتصادی»، فرهنگ کوثر (فصلنامه)، قم، مؤسسه زائر، ش۸۵، ۱۳۹۰ش، ص۸.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۵، ص۸۸.
- ↑ صدوق، محمد بن علی، کتاب من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۱۵۷.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۱۰/۹/۱۳۸۹.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۱۸/۱۱/۱۳۷۰.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۲۹/۵/۱۳۷۶.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۲۹/۵/۱۳۷۶.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۲۶/۵/۱۳۹۰.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۷/۲/۱۳۹۰.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۱/۱/۱۳۸۸.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۱/۱/۱۳۷۵.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۱/۱/۱۳۹۰؛ ۲۰/۷/۱۳۹۰؛ همو، مکتوبات، ۱۲/۸/۱۳۸۲.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۸/۳/۱۳۹۰.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۱/۱/۱۳۹۰.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۳۰/۱۱/۱۳۸۵.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۲۶/۵/۱۳۹۰.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۱/۱/۱۳۹۰؛ ۸/۱/۱۳۹۰.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۲۱/۷/۱۳۹۰.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۲۶/۵/۱۳۹۰.
- ↑ ر. ک: آیت‌الله خامنه‌ای، ۱/۱/۱۳۹۲.
- ↑ آیت الله خامنه‌ای، ۲۲/۷/۱۳۹۴؛ ۲۴/۱/۱۳۹۵.
- ↑ ادرکنی، محمد جواد، مقاله «جهاد»، مقالاتی از اندیشه‌نامه انقلاب اسلامی ص ۴۲۷.