خلافت الهی در لغت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث خلافت الهی است. خلافت الهی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خلافت الهی در لغت - خلافت الهی در قرآن - خلافت الهی در حدیث - خلافت الهی در معارف مهدویت - خلافت الهی در فقه سیاسی - خلافت الهی در معارف دعا و زیارات - خلافت الهی در معارف و سیره سجادی - خلافت الهی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

خلیفه بر وزن فعیله است و حرف "تا" در آن برای مبالغه و جمع آن خلائف و خلفاء است. خلیفه و خلافت از ریشه خلف (پشت سر) به معنای جانشینی است.

ابن ‌منظور ذیل واژه خلف می‌گوید: "خَلَفَه يَخْلُفُه یعنی جانشین شد. خَلَفَ فلان فلاناً یعنی فلانی جانشین فلانی شد. اسْتَخْلَفَهُ یعنی او را جانشین خود قرار داد. الخَلِيفةُ: الذي يُسْتخْلَفُ ممن قبله، و الجمع خَلَائِف کسی که به جای شخص پیش از خود می‌نشیند و جمع کلمه خلیفه، خلائف است. الخِلَافة به معنای پادشاهی است".

راغب اصفهانی می‌نویسد: خلافت به معنای نیابت و جانشینی از دیگری وضع گردیده است که این جانشینی یا به علت غایب بودن شخص یا مرگ وی و یا ناتوانی او و یا برای احترام و شرافت جانشین است و جمله إستخلف الله عباده في الأرض به معنای اخیر است که خداوند اولیای خویش را در زمین خلافت و نمایندگی می‌دهد.

همچنین در کتاب العین بیان گردیده، خلیفه کسی است که به جای شخص پیش از خودش می‌نشیند و جای او را می‌گیرد. جن ریاست و عمارت دنیا را دارا بود، پس حق تعالی آدم و ذریه‌اش را جانشین وی قرار داد و قول حق تعالی این است که همانا من در زمین خلیفه قرار دادم.

در مجمع البحرین از قول ابن اثیر بیان شده است: خلیفه کسی است که مقام کسی را که رفته برمی‌گزیند و جانشین وی می‌شود و مکان او را پر می‌کند.

در قاموس قرآن نیز آمده است: "خلیفه به معنای نائب و جانشین است".

آیت‌الله جوادی آملی هم در این باره می‌فرمایند: "خلیفه، فعیله به معنای فاعل است نه به معنای مفعول، جانشینی سابق، نه کسی که ملحوق به دیگری است و پس از او بر جای وی می‌نشیند، گرچه برخی چنین پنداری را ارائه کرده‌اند".

در غیاث اللغات خلافت به معنای به جای کسی و بعد از وی بودن، تعبیر شده است.

دهخدا نیز در لغت نامه خود آورده است: "خلافت مصدر "خلف" و به معنای جانشین بیان شده است".

مرحوم طالقانی در کتاب تفسیرش آورده: "خلیفه، از خلف، کسی که جای دیگری بنشیند و قائم مقام او باشد و کار او را سامان بخشد، تاء برای مبالغه است".

در فرهنگ فارسی هم خلیفه دارای معنای متعددی است که از جمله برای خلیفه معانی جانشین، ولی‌عهد، شاه، شاهنشاه و غیره ذکر شده است.

بنابر آنچه تاکنون بیان شد، "خلیفه" یعنی کسی که جای شخص دیگر می‌نشیند و شخص جانشین در حکم کسی است که جانشینی او را بر عهده گرفته است و باید همه شئون و کارهایی که بر عهده یک جانشین است را نیز تقبل نماید.

ریشه معنایی خلیفه

ابن فارس قائل است ماده “خلف” دارای سه اصل است:

1. آمدن چیزی به جای چیز دیگر؛ در این صورت، ماده “خلف” به صورت “خَلَف” خوانده می‌شود. البته در برخی کارها اگر امر دوم که پس از امر اوّل می‌آید، امری نامطلوب باشد، این واژه به صورت “خَلَف” و اگر امری مطلوب باشد به صورت “خلف” خوانده می‌شود، که ترکیب اسمی است؛ چنان‌که در قرآن نیز به همین شکل به کار رفته است: ﴿فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا﴾. همچنین “خلافت” را نیز خلافت گویند، چرا که صاحب مقام خلافت، پس از شخص اول و به جای او می‌آید. به این ترتیب، خلیفه کسی است که به جای کسی می‌آید تا کارهای او را انجام دهد. “خوالف” که به زنان اطلاق می‌شود نیز از همین باب است؛ چرا که آنها قائم مقام مردان در خانه‌اند.
2. نقیض جلو یا پشتِ سر و بعد بودن؛ در این صورت، ماده “خلف” به صورت “خَلف” خوانده می‌شود؛ چنان‌که گفته می‌شود: “هذا خَلفی”. “خِلاف” نیز به همین معناست؛ چنان‌که در قرآن آمده است: ﴿إِذًا لَا يَلْبَثُونَ خِلَافَكَ إِلَّا قَلِيلًا﴾؛ همچنین “خِلفة” نیز از همین باب است؛ چنان‌که در قرآن نیز آمده است: ﴿وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً﴾.
3. تغییر. در این صورت نیز ماده “خلف” به صورت “خَلَف” خوانده می‌شود؛ برای نمونه، هنگامی که گفته می‌شود: “خلف فوه”، به معنای تغییر یافتن بوی دهان است. “خُلف وعده” نیز از همین باب به شمار می‌آید؛ چرا که به معنای تغییر یافتن وعده است. با نگاهی جامع‌تر به معانی سه‌گانه یاد شده، چنان‌که برخی محققان بر آن شده‌اند، می‌توان این سه اصل را نیز به یک اصل برگرداند و آن همان پشت سر بودن، تعقّب و بعدیت است که در زبان فارسی از آن به “جانشینی” تعبیر می‌شود؛ اما این مفهوم، خود، گاه به جهت زمان، گاه به جهت مکان و گاه به جهت کیفیت است. اما خلف به جهت زمان، همان معنای اول و دوم از معانی سه گانه یاد شده را دربرمی گیرد و مفهوم “خلیفه” نیز در همین قسم مندرج می‌شود. معنای سوم، یعنی تغییر، نیز وارد در جهت کیفی مفهوم خلف است. البته با نگاهی دقیق‌تر می‌توان گفت، در هر خلفِ کیفی، به گونه‌ای خلفِ زمانی نیز اشراب شده است؛ بدین معنا که نمی‌توان خلفِ کیفی‌ای را در نظر گرفت که فارغ از زمان و تعدد زمانی واقع شده باشد. از این‌رو، نمی‌توان خلف به جهت کیفیت را در عرض خلف، به جهت زمان و مکان قرار دارد. صرف نظر از این نکته، راجع به مفهوم خلیفه، می‌توان گفت: خلیفه کسی است که به جای کسی و پس از او می‌آید تا قائم مقام او باشد و در نتیجه متصدی کارهای او شود؛ از این‌رو، مردم او را جانشین فرد اوّل می‌دانند. البته، توجه به این نکته لازم است که امر خلافت، آن‌گاه که میان مردم واقع می‌شود، ناگزیر همراه با تعدد، بعدیت و تأخر زمانی است؛ بدین معنا که کسی می‌آید تا جای دیگری را بگیرد و کارهای او را انجام دهد. اما روشن است، آن‌گاه که امر خلافت، راجع به انسان، نسبت به خداوند قدیم و سرمدی به کار می‌رود، چنین تعدد و تأخر زمانی میان خدا و خلیفه او، نباید تصور شود؛ بلکه چنان‌که برخی محققان گفته‌اند، آن چه در اینجا بر آن تأکید می‌شود، تأخر از جهت کیفی است که مشتمل بر بالاترین مقدمات ربانی و روحانی است و مقامی بالاتر از آن تصور نمی‌شود. نکته‌ای که باید مدنظر قرار گیرد، آن است که در منابع لغوی، برای جمع بستن واژه “خلیفه” از دو واژه، یعنی “خلائف” و “خلفا” استفاده شده است. برخی لغویون در این باره، بر این نظر شده‌اند که “خلائف” جمع “خلیفة” و “خلفا” جمع “خلیف” است و “خلیفة” مؤنث واژه “خلیف” است. گفتنی است، در برخی منابع لغوی واژه “خلیفة” به مفهوم “السلطان الاعظم” نیز ترجمه شده است که ممکن است به کاربرد آن در عصر عباسی انصراف داشته باشد. شایان ذکر است که در عصر عباسی از “خلیفة” با عنوان “سلطان بزرگ” یاد می‌کردند.

معنای «خلیفه»

خلیفه هم از ریشه «خلف، یخلف خلافة» به معنای جانشین است. خلیفه باید خلاء حاصل از فقدان مستخلف عنه را پر کند، یعنی باید واجد جمیع حیثیات و خصوصیات وی باشد، و به اصطلاح خلیفه باید به حمل شایع صناعی خلیفه باشد. در غیر این صورت باز خلاء باقی خواهد بود. رسول خدا(ص) به حکم آیۀ شریفۀ ﴿إِنَّكَ مَيِّتٌ وَإِنَّهُمْ مَيِّتُونَ﴾ از دنیا می‌رود؛ از سوی دیگر به حکم آیۀ ﴿إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ﴾دین خداوند باقی است؛ پیامبری هم بعد از خاتم الانبیاء(ص) نخواهد بود ﴿وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾؛ پس به جهت ادامۀ رسالت ایشان باید خلیفه‌ای وجود داشته باشد، و او باید فردی باشد که به جز نبوت تمام خصوصیات و کمالات رسول خدا(ص) را دارا باشد.

منابع

1. زیوری کبیرنیا، فاطمه، بررسی ابعاد خلیفة اللهی انسان
2. فاریاب، محمد حسین، معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان
3. حق‌جو، عبدالله، ولایت در قرآن
4. حسینی میلانی، سید علی، جواهر الکلام فی معرفة الامامة و الامام ج۱