دشمنی در جامعه‌شناسی اسلامی

پرهیز از عداوت و دشمنی

عداوت در اصل از ماده عدو به معنی تجاوز می‌آید و بغضاء از ماده بغض به معنی تنفر از چیزی است و ممکن است فرق این دو کلمه این باشد که بغض بیشتر جنبه قلبی دارد و عداوت جنبه عملی یا دست‌کم اعم از عملی و قلبی است^[۱]. بغض و بغضاء، صفتی نفسانی در مقابل محبت و دوستی است که در صورت تشدید، در قالب عداوت و تعدی مجسیم می‌شود^[۲]. از دید راغب، اصل “مخاصمة” این است که طرفین دعوا با یکدیگر گلاویز شوند، و هر کدام از طرفین، گوشه بار، کیسه و متاع دیگری را بگیرد و بکشد^[۳]. واژه قرآنی دیگر دال بر عداوت و دشمنی، شَنَآنُ^[۴] است که به معنی بغض همراه با کراهت و فاصله‌گزینی به کار رفته و در صورت شدت‌یابی به “عداوت” تبدیل می‌شود^[۵]. واژه مَقْت^[۶] نیز به معنای بغض شدید است که در شکل افراطی به صورت دشمنی و تعدی در خارج نمایان می‌شود^[۷].

توصیه مؤکد قرآن این است که مؤمنان نباید در مقام دشمنی و کینه‌ورزی پیشگام باشند. دشمنی در جامعه، هر قدر اندک، مانع همبستگی، و بهره‌گیری مناسب از سرمایه‌های متقابل و نیز، باعث هرز امکانات در مسیرهای انحرافی و تحمیل هزینه‌های زیاد بر جامعه می‌شود. بر این اساس، دشمنی مؤمنان با یکدیگر، بدون توجیه کافی، به طریق اولی ممنوع خواهد بود. البته مؤمنان نمی‌توانند با کسانی که به دشمنی و کینه‌ورزی با آنها سبقت جسته‌اند و بر عمل خویش اصرار می‌ورزند، و گاه در این باره از هیچ اقدامی فروگذار نمی‌کنند، از در دوستی و تسامح در آیند. کینه‌ورزی و دشمنی به عنوان یک عمل اصالتاً شیطانی، مانع رشد و تعالی جامعه است و مؤمنان باید از ظهور آن جلوگیری و در صورت وقوع، برای علاج آن اقدام کنند. اختلاف طبقاتی و برخورداری بی‌حدوحساب عده‌ای و محرومیت توجیه‌ناپذیر عده‌ای^[۸] و وسوسه‌های شیطانی و توطئه‌های دشمنان از زمینه‌های مؤثر دشمنی و تفرقه است^[۹].^[۱۰]

آیات قرآنی مرتبط

ایجاد دشمنی و کینه‌ورزی میان انسان‌ها از جمله اقدام‌های شیطان: إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ...^[۱۱].
دشمنی با مؤمنان، یهودیان و مشرکان کافران عنود: لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَدَاوَةً لِلَّذِينَ آمَنُوا الْيَهُودَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا...^[۱۲].
لزوم دوری مؤمنان از نزدیکان ستیزه‌گر: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ وَأَوْلَادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ...^[۱۳].^[۱۴]

منابع

شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم

پانویس

↑ ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۴، ص۳۱۹.
↑ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القران، ج۱، ص۳۳۱.
↑ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۲۸۴.
↑ «دشمنی» سوره مائده، آیه ۲.
↑ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۶، ص۱۵۱.
↑ وَلَا تَنْكِحُوا مَا نَكَحَ آبَاؤُكُمْ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَمَقْتًا وَسَاءَ سَبِيلًا «و با زنانی که پدرانتان به نکاح آورده‌اند، ازدواج نکنید که کاری زشت و ناخوشایند و بیراه است؛ مگر آنچه از پیش (در زمان جاهلیت) روی داده است» سوره نساء، آیه ۲۲.
↑ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۱۱، ص۱۵۱.
↑ سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۱۵۷.
↑ ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۳، ص۲۳؛ برای آگاهی بیشتر از گونه‌شناسی دشمنان خودی و بیگانه و آثار آن، ر. ک: مرتضی مطهری، آشنایی با قرآن، ج۷، ص۱۷۷.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۴۵۷.
↑ «شیطان، تنها بر آن است تا با شراب و قمار میان شما دشمنی و کینه افکند» سوره مائده، آیه ۹۱.
↑ «بی‌گمان یهودیان و مشرکان را دشمن‌ترین مردم به مؤمنان می‌یابی» سوره مائده، آیه ۸۲.
↑ «ای مؤمنان! برخی از همسران و فرزندانتان دشمن شمایند پس، از آنان دوری گزینید و اگر درگذرید و ببخشایید و چشم بپوشید بی‌گمان خداوند (نیز) آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره تغابن، آیه ۱۴.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۴۵۷.

[1] ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۴، ص۳۱۹.

[2] حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القران، ج۱، ص۳۳۱.

[3] حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۲۸۴.

[4] «دشمنی» سوره مائده، آیه ۲.

[5] حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۶، ص۱۵۱.

[6] وَلَا تَنْكِحُوا مَا نَكَحَ آبَاؤُكُمْ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَمَقْتًا وَسَاءَ سَبِيلًا «و با زنانی که پدرانتان به نکاح آورده‌اند، ازدواج نکنید که کاری زشت و ناخوشایند و بیراه است؛ مگر آنچه از پیش (در زمان جاهلیت) روی داده است» سوره نساء، آیه ۲۲.

[7] حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۱۱، ص۱۵۱.

[8] سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۱۵۷.

[9] ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۳، ص۲۳؛ برای آگاهی بیشتر از گونه‌شناسی دشمنان خودی و بیگانه و آثار آن، ر. ک: مرتضی مطهری، آشنایی با قرآن، ج۷، ص۱۷۷.

[10] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۴۵۷.

[11] «شیطان، تنها بر آن است تا با شراب و قمار میان شما دشمنی و کینه افکند» سوره مائده، آیه ۹۱.

[12] «بی‌گمان یهودیان و مشرکان را دشمن‌ترین مردم به مؤمنان می‌یابی» سوره مائده، آیه ۸۲.

[13] «ای مؤمنان! برخی از همسران و فرزندانتان دشمن شمایند پس، از آنان دوری گزینید و اگر درگذرید و ببخشایید و چشم بپوشید بی‌گمان خداوند (نیز) آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره تغابن، آیه ۱۴.

[14] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۴۵۷.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]