دشمنی در معارف و سیره سجادی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث دشمنی است. دشمنی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: دشمنی در قرآن - دشمنی در فقه اسلامی - دشمنی در نهج البلاغه - دشمنی در فقه سیاسی - دشمنی در معارف دعا و زیارات - دشمنی در معارف و سیره سجادی - دشمنی در جامعه‌شناسی اسلامی - دشمن‌ستیزی - دشمنی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

واژه دشمنی به معنای بغض، عداوت، خصومت، کراهت و نفرت، در مقابل مفهوم دوستی است. در قرآن کریم شیطان؛ کافران؛ همسر و فرزند ناصالح و... دشمنان انسان شمرده شده‌اند. امام صادق (ع) با استناد به آیه هفتم سوره حجرات، ایمان را معادل دوستی و دشمنی خوانده است؛ این معنا از آیات سوره حمد نیز استنباط می‌شود.

در منطق اسلام، کینه‌توزی و عدم رعایت اخلاق، حتی نسبت به دشمن، روا نیست. دشمنی، اگر با هدف جلب رضایت و خشنودی خداوند باشد، دارای معیاری دقیق و قواعدی منظم است و نقش مهمی در تکامل و رشد انسان دارد. معیار دشمنی در مدرسه امام سجاد (ع)، جلب خشنودی خداوند و تقرب به اوست. از این رو عرض می‌کند: «اللَّهُمَّ... وَ أَرْشَدْتَهُ‏ لِمُوَالاةِ أَوْلِيَائِكَ‏، وَ مُعَادَاةِ أَعْدَائِكَ»؛ بارالها! ما را از کسانی قرار ده که در ریسمان استوار دوستی تو چنگ زده و... و با دوستانت دوستی و با دشمنانت دشمنی ورزند. و باز در همین دعا: «بار خدایا! تو را سوگند می‌دهم به آن‌که... دوستی‌اش را به دوستی خود قرین ساخته و دشمنی‌اش را دشمنی خود شمرده‌ای، در این روز مرا همانند کسانی که از گناه بیزاری جسته، به تو پناه آورده، توبه کرده و به آمرزش تو پیوسته‌اند، از خلعت عفو برخوردار کن و به رحمت خود بپوشان». آن حضرت در دعای دیگری نیز چنین عرض می‌کند: «بارالها! چنان کن که [فرزندانمان]... دوستدار و نیک‌خواه یاران تو و دشمن دشمان تو باشند». آن حضرت پیامبر اسلام (ص) را شاخص دوستی و دشمنی خدا معرفی کرده و می‌گوید: «بار خدایا! پیامبر (ص) در راه تو با بیگانگان دوستی و با نزدیکان دشمنی ورزید؛ تا حق رسالت تو بگزارد... [ما را نیز از این نعمت بهره‌مند فرما]».

اما حقیقت‌ستیزان، از آن رو که سنت زشت ستم به ائمه را بنا نهادند، پیوسته، در سخن امام، سزاوار لعن و نفرین الهی‌اند: «بار خدایا! دشمنان ایشان [[[اهل‌بیت]] (ع)] را از اولین و آخرین لعنت کن. و هرکس را که به اعمال آنان رضا می‌دهد و اتباع و پیروان ایشان را نیز لعنت کن». یکی از آفت‌های دشمنی، عقده‌ورزی و تجاوز به حریم اخلاق است. از این رو امام زین‌العابدین (ع) به خدا عرض می‌کند: «اللَّهُمَّ... وَ وَفِّقْنَا... وَ أَنْ نُنْصِفَ‏ مَنْ‏ ظَلَمَنَا، وَ أَنْ نُسَالِمَ مَنْ عَادَانَا حَاشَى مَنْ عُودِيَ فِيكَ وَ لَكَ»؛ «بار خدایا! به ما توفیق ده تا با آن‌که در حق ما ستم روا داشته به انصاف رفتار کنیم و با آن‌که با ما دشمنی ورزید دوستی کنیم، ولی هیچ‌گاه با کسانی که به خاطر رضای تو با آنان دشمن شده‌ایم، سخن از دوستی و همدلی نگوییم». دشمنان سرسختی در مسیر زندگی انسان به کمین نشسته‌اند تا او را از مسیر تعالی و قرب خداوند دور کنند یا از سرعت حرکت او بکاهند. سخت‌ترین، بزرگ‌ترین و نزدیک‌ترین دشمن انسان، هوای نفس است و دشمنی با او سرآغاز موفقیت انسان است. خداوند عزیز و پیشوایان دین پیوسته انسان را به مراقبت از نفس فرا خوانده‌اند. در این زمینه امام سجاد (ع) از خدا چنین می‌خواهد: «ای خداوند! هر خصلتی را که خلاص نفس من در آن نیست از من بستان و هر خصلتی را که سبب اصلاح نفس است برای من باقی گذار؛ زیرا اگر تو نفس را در امان خود نداری هلاک‌شونده است». و باز «وَ حُلْ‏ بَيْنِي‏ وَ بَيْنَ عَدُوٍّ يُضِلُّنِي، وَ هَوًى يُوبِقُنِي، وَ مَنْقَصَةٍ تَرْهَقُنِي» «ای خداوند! میان من و دشمنی که گمراهم سازد و هوای نفسی که هلاکم گرداند و... حایل شو».

یکی دیگر از دشمنان انسان، شیطان است که برای گمراهی بشر از هر گونه ابزاری استفاده می‌کند و این یکی از راه‌های نفوذ او به درون انسان و برانگیختن هوای نفس اوست. لحظه‌ای غفلت از شیطان، انسان را به هجران از خداوند و غربت از توحید می‌کشاند. امام در دعاهای خود مکرر به این موضوع اشاره دارد و به درگاه خدا التجا می‌کند:

1. «بار خدایا! بر محمد و خاندان او درود بفرست و ما را از الحاد در توحید... و فریفته شدن به دشمنت، آن شیطان رجیم، محافظت فرما».
2. «ای خداوند! هرگونه آرزو و گمان و حسد را، که اهریمن در دل من افکند، به ذکر عظمت و تفکر در قدرت و تدبیر خویش، ضدّ او بدل نمای».
3. «بار خدایا، ما را در شمار دشمنان شیطان قرار ده... و چنان کن که چون آهنگ فریبمان کند، فرمانش اطاعت نکنیم و چون ما را به اطاعت از خود بخواند، اجابتش نکنیم».
4. «ای خداوند، مرا و نسل مرا از شیطان رجیم در پناه خود دار،... ای خداوندِ ما! اگر مکرش را از ما باز نگردانی، گمراهمان کند و اگر ما را از تبهکاری‌هایش در امان نداری، پای ثبات ما بلغزاند. بار خدایا، به قدرت خویش مقهورش کن که بر ما سلطه نیابد».
5. «بار خدایا، دیده شیطان را از دیدن من نابینا، گوشش را ناشنوا و زبانش را لال کن و بر قلب او قفل بر نه... و مرا از عداوت، بندها، دام‌ها، پیادگان و سواران او در امان دار».
6. «بار خدایا! بر محمد و خاندانش درود فرست و کینه‌توزی دشمنان مرا به محبت، حسد حسودان مرا به مودت، بدگمانی صالحان را در حق من به اعتماد، دشمنی نزدیکان را به دوستی و کژتابی خویشاوندان را به نیک‌خواهی... بدل بفرمای».
7. «بارخدایا! بر محمد و خاندانش درود بفرست و به نیروی خود آن را که بر من ستم می‌کند یا دشمنی می‌ورزد فرو گیر و به قدرت خود از تیزی سطوتش بکاه».
8. «بار خدایا! مرا در برابر آنکه بر من ستم می‌کند، تنی توانا ده و... مرا بر کسی که با من دشمنی می‌ورزد، پیروزی ده».
9. «بارالها! چنان کن که در هر حالت... در حراست تو، مستور از چشم بدخواهان و دور از تطاول دشمنان باشم».
10. «بار خدایا! آنان (مرزداران) را به نصرت خویش قوت بخش و به شکیبایی مدد نمای و روش دفع مکر دشمن را به ایشان بیاموز».
11. «ای خداوند، هرگاه با دشمن تو و دشمن خود مصاف در پیوندد، شمار هماوردان در چشمش اندک آور و هیبت دشمنان را در دلش، کوچک بنمای»..

منابع

1. شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «دشمنی»، دانشنامه صحیفه سجادیه