رؤوف (اسم الهی)
مقدمه
رئوف بر وزن فعول، صیغه مبالغه [۱] از ریشه «ر ـ أ ـ ف» و از اسماء حسنای الهی است. رأفت، شدت رحمت [۲] یا نهایت شدت آن [۳] است، از این رو با رحمت فرق می‌کند. گفته شده: رأفت، مهرورزی شدیدتر،[۴] رقیق‌تر و خاص‌تر از رحمت است؛[۵] نیز رحمت از جهت کمیّت فراتر از رأفت [۶] و رأفت از جهت کیفیت قوی‌تر از رحمت است؛ زیرا رأفت رساندن نعمت است، به صورتی که از هرگونه درد، رنج و کراهت پیراسته و از هر جهت لذتبخش باشد؛[۷] ولی رحمت رساندن نعمت به شکل مطلق و ممکن است بر اثر مصلحتْ همراه کراهت و درد باشد؛ مانند بریدن عضو آسیب دیده که به خیر و صلاح بیمار است؛[۸] نیز گفته شده: رأفت، باطن رحمت است و رحمت زدودن زیان و راندن بدی؛ ولی رأفتْ فزونی رفق و لطف است.[۹] بر این اساس، «رئوف» کسی است که سخت بسیار مهربان است.[۱۰] واژه «رئوف» ۱۱ بار در قرآن به کار رفته:[۱۱] یک مورد درباره پیامبر (ص) (توبه / ۹، ۱۲۸) و ۱۰ بار برای خدا. در ادعیه [۱۲] و روایات [۱۳] نیز از خدا به اسم «رئوف» یاد شده است.
شارحان اسماء الهی در بیان «رئوف بودن» خدا گفته‌اند: او به همه بندگان با دادن توفیق توبه به آنها عطوف و به خصوص اولیاء با نگاه داشتن آنان از گناه و اسباب آن (عصمت) مهربان است؛[۱۴] به لطف خود بخشش می‌کند و به عطف توجه خود، بر بندگان منّت می‌گذارد و عیب‌ها و گناهان آنها را بخشیده و از آنان درمی‌گذرد.[۱۵] در تکالیف بر بندگانش آسان می‌گیرد؛ به ویژه در تکالیفی که به هر علتی خصوصا ضعف یا بیماری گاهی از توان انسان بیرون‌اند و این، کمال مهربانی است؛ احکام و دستورهایی را برای انسان‌ها تشریع و بدین‌سان، راه سعادت را برای آنها بیان می‌کند و آنان را به گمراهی نمی‌اندازد.[۱۶] به برکت اسم رئوف، اهل شفاعت به شفاعت محمّد و آلش (ص) بار می‌یابند [۱۷] و شاید از این روست که برخی رأفت خدا را محمّد (ص) و آل محمّد (ص) دانسته و افزوده‌اند: گرچه همه این دودمان پاکْ مظهریّت این نام خدا را دارند، رأفتْ صفت زبانزد حضرت علی بن موسی الرضا (ع) است.[۱۸] برای اسم «رئوف» خواصی ذکر شده است؛ مانند اینکه ذکر آن نزد ظالم مایه خضوع وی می‌گردد و بسیار گفتن آن ترس را می‌برد.[۱۹] از امام رضا (ع) نقل شده: اگر اسم رئوف را ۱۰ مرتبه بگویند، شفاعت ستمدیده نزد ستمکار پذیرفته می‌شود.[۲۰]
گفتنی است رأفت الهی با رأفت انسان‌ها از دو جهت متفاوت است:
- رأفت انسان‌ها معمولاً همراه رقّت و تأثّر قلبی است؛ ولی در مورد خدا رقّت و تأثّر معنا ندارد، چنان‌که علی (ع) فرمود: « رَءُوفُ اَلرَّحْمَةِ لاَ يُوصَفُ بِالرِّقَّةِ»[۲۱] بلکه رأفت او همان خیر، احسان و نعمتی است که به بنده خود می‌رساند.[۲۲]
- مهربانی خدا همیشگی است؛ برخلاف مهربانیانسان که گاهی رخ می‌دهد[۲۳].[۲۴]
تفاوت اسم رئوف با رحیم
گرچه برخی واژه‌پژوهان، رأفت را به رحمت معنا کرده،[۲۵] درنتیجه میان «رئوف» و «رحیم» ـ که در بیشتر کاربردهای قرآنیِ «رئوف» در پی آن واژه «رحیم» آمده است ـ نباید فرقی باشد. بسیاری بین آن دو فرق گذاشته و گفته‌اند: گستره رأفت الهی، همه آفریده‌ها در دنیا و بعضی از آنها را در آخرت در برمی‌گیرد، در حالی که رحمتِ رحیمی خدا تنها شامل مؤمنان در دنیا و آخرت است؛[۲۶] نیز تأکید کرده‌اند: رأفت، مهربانی و رحمت ویژه در مرحله پیشگیری و مقام رفعِ بلاها و مصیبت‌هاست؛ به این معنا که خدا از رسیدن بدی و مصیبت به بنده جلوگیری می‌کند؛ اما اسم رحیم در مرحله درمان و پس از رسیدن درد و بلاست که خدا با الطاف خویش آن را رفع می‌کند.[۲۷] برخی معتقدند رحمت در جایی کاربرد دارد که رحمت شده در کمال نیازمندی و ناتوانی باشد؛ ولی رأفت در جایی است که فاعل آن، در کمال شفقت و مهربانی و نیکوکاری است؛ نیز خاستگاه رأفت را عطوفت و مهربانی شدیدی می‌دانند که در فاعل آن وجود دارد؛ همچنین ایشان معتقدند هر کجا در قرآن، «رئوف و رحیم» کنار یکدیگر به کار رفته‌اند، «رئوف» بر «رحیم» پیشی گرفته است؛ زیرا تأثیر کمال فاعل (رئوف) در ایجاد فعل، قوی‌تر از نیازمندی قابل (فرد مورد رحمت) است.[۲۸] به باور برخی «رئوف» صفت ذات و «رحیم» صفت فعل خدا و در واقع، رحمت، تجلّی و ظهور رأفت است، از همین رو در آیات قرآن، «رئوف» بر «رحیم» مقدَّم شده است.[۲۹] در سخنی دیگر گفته شده: از آنجا که رأفت به معنای محبت در زمینه رفع ضررها و رحمت به معنای محبت برای جلب منافع است، بیشتر رأفت پیش از رحمت ذکر می‌شود.[۳۰].[۳۱]
جلوه‌های رأفت الهی
قرآن کریم جلوه‌هایی از رأفت خدا به بندگانش را نمایانده است:
- آفریدن چارپایانی برای تأمین مصالح و منافع انسان‌ها و حمل بارهایی که جز با مشقّت نمی‌توانند آنها را به مقصد برسانند:
وَالْأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ
[۳۲]، وَلَكُمْ فِيهَا جَمَالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَحِينَ تَسْرَحُونَ[۳۳]، وَتَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَى بَلَدٍ لَمْ تَكُونُوا بَالِغِيهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ[۳۴] - تسخیر موجودات زمینی، رام کردن کشتی‌ها در دریا برای انسان‌ها و نگاه داشتن آسمان‌ها مبادا بر زمین فرو افتند: أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ وَالْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَيُمْسِكُ السَّمَاءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ[۳۵]
- تباه نساختن ایمان و اعمال مؤمنان، چنان که پس از تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه، برخی مسلمانان نگران شدند که با دگرگونی قبله شاید اعمال و عبادات گذشته‌شان باطل و تباه شده باشد [۳۶] و قرآن برای زدودن این دغدغه می‌فرماید: خدا بر آن نبود که ایمان شما را تباه گرداند؛ زیرا خدا مهربان‌تر از آن است که اطاعت و عبادت بندگان خود را بی‌پاداش گذارد، یا آنها را به سبب رها کردن آنچه واجب نکرده، باز خواست کند: وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ[۳۷].[۳۸]
- مخلصانی که برای جلب رضای خدا از جان خود گذشته و از دین او دفاع می‌کنند: وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ[۳۹] نمونه برجسته‌اش حضرت علی (ع) است که در لیلة المبیت برای کسب خشنودی خدا در بستر پیامبر (ص) آرمید، تا جان رسول خدا (ص) درامان بماند؛ چنین افراد مؤثّری در جامعه از جلوه‌های رأفت الهی برای مردم‌اند.[۴۰]
- برحذر داشتن مؤمنان از نافرمانی خدا: يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ[۴۱] در این آیه خدا از سر مهربانی و رأفت به بندگانش هشدار داده و اعلام خطر می‌کند مبادا پیامدهای خطرناک گناهان و نافرمانی‌ها دامنگیرشان شود.[۴۲] برخی آیه یاد شده را به گونه دیگری تفسیر کرده و گفته‌اند: خدا از روی رأفت و مهربانی، بندگانش را از نزدیک شدن به مرتبه ذات خود که همان هویّت غیبیّه است، برحذر داشته، تا آنان عمر خود را در چیزی تباه نکنند که تحصیل آن شدنی نیست.[۴۳]
- توفیق و پذیرش توبه گروهی از مهاجران و انصار که در جنگ تبوک دچار سستی و تردید شده بودند: لَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ فِي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ مَا كَادَ يَزِيغُ قُلُوبُ فَرِيقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَءُوفٌ رَحِيمٌ[۴۴].[۴۵]
- تدریجی و هشدار دهنده نهادن عذاب و عقاب، برای بازماندن راه بازگشت: أَوْ يَأْخُذَهُمْ عَلَى تَخَوُّفٍ فَإِنَّ رَبَّكُمْ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ[۴۶].[۴۷]
- فرستادن قرآن کریم برای بیرون آوردن انسان‌ها از تاریکی‌های نادانی و گمراهی به سوی نور هدایت و سعادت: هُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ عَلَى عَبْدِهِ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَإِنَّ اللَّهَ بِكُمْ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ[۴۸].[۴۹].[۵۰]
منابع
پانویس
- ↑ کشف‌الاسرار، ج۱، ص۳۹۴؛ کشف‌المعنی، ص۱۶۷.
- ↑ الصحاح، ج ۴، ص۱۳۶۲، «رأف».
- ↑ لسان العرب، ج ۵، ص۸۲، «رأف»؛ موسوعة له الاسماء الحسنی، ج ۱، ص۳۹۷.
- ↑ لسان العرب، ج ۵، ص۸۲؛ معجم الفروق اللغویه، ص۲۴۶ - ۲۴۷؛ الصحاح، ج۴، ص۱۳۶۲، «رأف».
- ↑ لسان العرب، ج ۵، ص۸۲؛ معجم الفروق اللغویه، ص۲۴۶، «رأف».
- ↑ التحقیق، ج ۴، ص۱۰، «رأف».
- ↑ الاسنی، ج ۱، ص۷۴.
- ↑ معجم الفروق اللغویه، ص۲۴۶-۲۴۷؛ لسان العرب، ج ۵، ص۸۲.
- ↑ شرح اسماء الله الحسنی، البرنسی، ص۱۱۶.
- ↑ لغت نامه، ج ۷، ص۱۰۴۴۷، «رأف».
- ↑ المعجم الاحصائی، ج ۲، ص۷۶۸.
- ↑ صحیفه سجادیه، دعای ۶، ۲۵.
- ↑ الکافی، ج ۲، ص۵۶۱؛ ج ۵، ص۱۵۷.
- ↑ موسوعة له الاسماء الحسنی، ج ۱، ص۳۹۷.
- ↑ کشف المعنی، ص۱۶۷.
- ↑ رحمة من الرحمن، ج ۱، ص۲۱۶.
- ↑ بحر الغرائب، ص۱۲۶.
- ↑ اسماء الحسنی، ص۶۶.
- ↑ خواص الاسماء الحسنی، ص۲۱۵.
- ↑ بحرالغرائب، ص۱۲۶-۱۲۷.
- ↑ الامالی، ص۴۲۳.
- ↑ بحار الانوار، ج ۳، ص۱۹۶.
- ↑ کشف الاسرار، ج ۱، ص۳۹۶.
- ↑ عزیزی علویجه، مصطفی، مقاله «رئوف»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۴، ص ۲۲۴- ۲۲۶
- ↑ العین، ج ۱، ص۶۳۷؛ مفردات، ص۳۷۳؛ اساس البلاغه، ص۲۱۳، «رأف».
- ↑ جامع البیان، ج ۲، ص۲۷.
- ↑ موسوعة اسماء الله الحسنی، ج ۲، ص۱۰۵۸.
- ↑ شرح اسماء اللّه الحسنی، رازی، ص۳۲۷.
- ↑ التحقیق، ج ۴، ص۱۰، «رأف».
- ↑ خواص و مفاهیم اسماء الله الحسنی، ص۱۵۷.
- ↑ عزیزی علویجه، مصطفی، مقاله «رئوف»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۴، ص ۲۲۶
- ↑ «و چارپایان را آفرید که در (پوست) آنان برای شما گرما و سودهایی (دیگر) است و از آنها می‌خورید» سوره نحل، آیه ۵.
- ↑ «و شامگاهان که (آنها را) به آغل باز می‌گردانید و پگاهان که به چراگاه می‌برید برای شما در آنها زیبایی (نهفته) است» سوره نحل، آیه ۶.
- ↑ «و بارهایتان را تا شهری می‌برند که جز با دشواری جانکاه بدان نمی‌رسیدید؛ بی‌گمان پروردگارتان مهربانی بخشاینده است» سوره نحل، آیه ۷.
- ↑ «آیا ندیده‌ای که خداوند آنچه را در زمین است و (نیز) کشتی‌ها را که در دریا به فرمان وی روانند، برای شما رام کرده است و آسمان را از فرو افتادن روی زمین- جز به اذن وی- باز می‌دارد؟ بی‌گمان خداوند با مردم، مهربانی است بخشاینده» سوره حج، آیه ۶۵.
- ↑ نمونه، ج ۱، ص۴۸۵.
- ↑ «و بدین گونه شما را امّتی میانه کرده‌ایم تا گواه بر مردم باشید و پیامبر بر شما گواه باشد؛ و قبله‌ای که بر سوی آن بودی بر نگرداندیم مگر بدین روی که معلوم داریم چه کسی از پیامبر پیروی می‌کند و چه کسی واپس می‌گراید، و بی‌گمان آن جز بر آنان که خداوند رهنمونشان شد، گران بود و خداوند بر آن نیست که ایمانتان را تباه گرداند که خداوند با مردم، به راستی مهربانی است بخشاینده» سوره بقره، آیه ۱۴۳.
- ↑ جامع البیان، ج ۲، ص۲۷.
- ↑ «و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره بقره، آیه ۲۰۷.
- ↑ المیزان، ج ۲، ص۹۸.
- ↑ «روزی که هر کس هر کار نیکی انجام داده است پیش رو می‌یابد و هر کار زشتی کرده است آرزو دارد کاش میان او و آن (کار زشت) فاصله‌ای دور می‌بود و خداوند شما را از خویش پروا می‌دهد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره آل عمران، آیه ۳۰.
- ↑ مجمع البیان، ج۳، ص۷۳۲؛ المیزان، ج۳، ص۱۵۷.
- ↑ شرح فصوص الحکم، ص۱۷.
- ↑ «خداوند بر پیامبر و مهاجران و انصاری که از او هنگام دشواری پیروی کردند- پس از آنکه نزدیک بود دل گروهی از ایشان بگردد- بخشایش آورد سپس توبه آنان را پذیرفت که او نسبت به آنها مهربانی بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۱۱۷.
- ↑ جامع البیان، ج ۷، ص۷۴؛ نمونه، ج ۸، ص۱۷۱.
- ↑ «یا آنان را در حال ترسیدن فرو گیرد؟ پس بی‌گمان پروردگارتان مهربانی بخشاینده است» سوره نحل، آیه ۴۷.
- ↑ المیزان، ج ۳، ص۱۵۷.
- ↑ «اوست که بر بنده خویش آیاتی روشن فرو می‌فرستد تا شما را به سوی روشنایی، از تیرگی‌ها در آورد و بی‌گمان خداوند به شما مهربانی بخشاینده است» سوره حدید، آیه ۹.
- ↑ المیزان، ج ۱۹، ص۱۵۲.
- ↑ عزیزی علویجه، مصطفی، مقاله «رئوف»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۴، ص ۲۲۶- ۲۲۸