رکوع در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث رکوع است. رکوع از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: رکوع در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

بدون تردید رکوع پیش از اسلام سابقه داشته و یکی از حالات کرنش در برابر پروردگار بوده است: ﴿يَا مَرْيَمُ اقْنُتِي لِرَبِّكِ وَاسْجُدِي وَارْكَعِي مَعَ الرَّاكِعِينَ﴾ جدای از نماز این عمل انجام می‌شده: ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ﴾و از آیات بسیار استفاده می‌شود که پیامبران پیشین از این صورت خضوعی برای عبادت استفاده می‌کرده‌اند. ﴿وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَنْ لَا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾ این هیئت عبادی در نماز تعبیه شده، و به اصطلاح فقها از ارکان نماز شده است. اما جایگاه آن جدا از نماز یکی از اوصاف پیروان پیامبر شناخته شده است. ﴿التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾ بنابراین طبیعی است که پیش از تنظیم نهایی نماز از آنها خواسته می‌شده که رکوع بجای آورند: ﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ ارْكَعُوا لَا يَرْكَعُونَ﴾ و پیامبر به این وصف مهم کرنش - که بسا انسان‌ها برای غیر خدا بکار می‌گیرند - شناخته شود.

1. ﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا﴾.
2. ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾.

نکات

در دو آیه فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. رکوع پیامبر و پیروان آن حضرت زمینه ساز جلب رضایت الهی و معرفی پیروان محمد با وصف رکوع کنندگان، در تورات وانجیل: ﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ﴾.... ﴿تَرَاهُمْ رُكَّعًا﴾... ﴿يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا﴾.... ﴿ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ﴾.
2. پرداخت زکات در حال رکوع به دست علی (ع) نشانه بیان شده خداوند برای مسلمانان صدر اسلام، به جهت تعین فرد شایسته ولایت برآنان بعد از پیامبر: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾». (مجمع البیان، ج ۳، ص ۳۲۵).

خم شدن به قصد عبادت در نماز

رکوع از ماده «ر ـ ک ـ ع» در لغت به معنای خضوع، تواضع، پایین آوردن سر و خم شدن است. در اصطلاح، خم شدن به قصد عبادت و از اجزای نمازهای واجب و مستحب است. برخی رکوع را خضوع متوسط ـ در برابر سجده که خضوع کامل است ـ دانسته و آن را به سه قسم معنوی تنها، ظاهری تنها یا معنوی و ظاهری قسمت کرده‌اند. رَکعة، صیغه مرّة و در اصل به معنای یک رکوع است؛ ولی بر رکوع همراه قیام و سجده (یک رکعت از نماز) اطلاق می‌شود؛ زیرا رکوع به تنهایی در میان عبادات هیچ مصداق خارجی ندارد؛ به خلاف قیام و سجده. در عرفان برای رکوع اسراری یاد شده و رکوع اولیای کامل الهی، رسیدن به مقام توحید اسماء و تمام کردن قوس عبودیت و فانی کردن آن در نور عظمت ربوبیت دانسته شده است. رکوع، از جهت حکم تکلیفی، به واجب، مستحب و حرام قسمت می‌شود. رکوع واجب، از اجزای نماز واجب و رکوع مستحب از اجزای نماز مستحب ـ البته با ترک رکوع، نماز باطل می‌شود ـ و رکوع حرام، رکوع برای غیرخداست. به نظر همه فقهای شیعه و سنی، رکوع در نماز برای کسی که بر انجام دادن آن توانا باشد واجب است و جز نماز آیات، در دیگر نمازها در هر رکعت یک رکوع واجب است. به اعتقاد فقیهان امامیه و برخی از فقیهان اهل‌سنت، در رکوع نماز ۵ چیز واجب است: خم شدن به نیت رکوع تا اندازه‌ای که دست‌ها به زانوها برسند؛ ذکر رکوع؛ طمأنینه در حال ذکر؛ سر بلند کردن از رکوع و ایستادن؛ طمأنینه در زمان ایستادن. ظاهرا رکن با جزء یکم تحقق می‌یابد و دیگر اجزا رکن نیستند. برخی از فقیهان اهل سنت، طمأنینه در رکوع و سر برداشتن از رکوع را واجب ندانسته‌اند. رکوع، مستحبات و مکروهاتی نیز دارد: صاف نگه داشتن پشت، کشیدن گردن، فاصله انداختن میان انگشتان دست، نگاه کردن میان دو قدم، تکرار ذکر رکوع به اندازه ۳، ۵ یا ۷ بار و صلوات فرستادن پس از ذکر یا پیش از آن از مستحبات رکوع‌اند. پایین انداختن سر یا بالا بردن آن، به گونه‌ای که موازی پشت نباشد، چسباندن دو دست به پهلو، چسباندن کف دو دست به یکدیگر و قرار دادن آنها میان دو زانو و خواندن قرآن از مکروهات رکوع به شمار می‌روند. مشتقات واژه «رکوع» ۱۳ بار در قرآن به کار رفته‌اند که تنها در آیه ﴿قَالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِكَ إِلَىٰ نِعَاجِهِۦ وَإِنَّ كَثِيرًۭا مِّنَ ٱلْخُلَطَآءِ لَيَبْغِى بَعْضُهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ إِلَّا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ وَعَمِلُوا۟ ٱلصَّـٰلِحَـٰتِ وَقَلِيلٌۭ مَّا هُمْ وَظَنَّ دَاوُۥدُ أَنَّمَا فَتَنَّـٰهُ فَٱسْتَغْفَرَ رَبَّهُۥ وَخَرَّ رَاكِعًۭا وَأَنَابَ﴾ آن را سجده دانسته‌اند؛ زیرا در هر دو انحنا و تواضع وجود دارد، از این‌رو مجازا به جای آن به کار رفته است. در موارد دیگر به معنای رکوع در نماز یا کنایه از نماز است. در آیاتی نیز سجده به رکوع تفسیر شده است؛ مانند آیه ۵۸ بقره. بعضی از مفسران در تفسیر واژه‌های دیگری نیز از رکوع سخن به میان آورده‌اند؛ از جمله برخی «وَتْر» را که خدا به آن سوگند یاد کردهرکوع دانسته و بعضی یکی از مصادیق قنوت را طول دادن رکوع به شمار آورده و برخی نیز یکی از مقوّمات «اقامه نماز» را کامل بودن رکوع آن دانسته‌اند. رکوع، جزئی از نماز و از عبادت‌هایی است که پیشینه‌ای دیرینه در ادیان آسمانی دارد: خدا به ابراهیم و اسماعیل(ع) دستور داد کعبه را برای طواف کنندگان و معتکفان و نمازگزارانی که کنار کعبه در رکوع و سجودند، آماده کنند: ﴿وَإِذْ جَعَلْنَا ٱلْبَيْتَ مَثَابَةًۭ لِّلنَّاسِ وَأَمْنًۭا وَٱتَّخِذُوا۟ مِن مَّقَامِ إِبْرَٰهِـۧمَ مُصَلًّۭى وَعَهِدْنَآ إِلَىٰٓ إِبْرَٰهِـۧمَ وَإِسْمَـٰعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيْتِىَ لِلطَّآئِفِينَ وَٱلْعَـٰكِفِينَ وَٱلرُّكَّعِ ٱلسُّجُودِ﴾ بر اساس آیاتی، از بنی‌اسرائیل خواسته شد که با حالت سجده از باب حطّه وارد شوند که مفسران سجده را در این آیات، رکوع دانسته‌اند: ﴿وَٱدْخُلُوا۟ ٱلْبَابَ سُجَّدًۭا وَقُولُوا۟ حِطَّةٌۭ...﴾ برپایه آیه‌ای مریم(س) فرمان یافت که همراه دیگر رکوع‌کنندگان رکوع کند: ﴿يَـٰمَرْيَمُ ٱقْنُتِى لِرَبِّكِ وَٱسْجُدِى وَٱرْكَعِى مَعَ ٱلرَّٰكِعِينَ﴾ برخی گفته‌اند: مقدّم شدن سجده بر رکوع، از آن جهت است که در شریعت زمان مریم سجده پیش از رکوع بوده؛ ولی به دیده برخی در همه شرایع، رکوع پیش از سجود بوده است و واو عاطفه برای بیان ترتیب نیست. اوصاف یاران پیامبر اکرم(ص) و از جمله رکوع آنان، نیز پیش از قرآن در تورات یا تورات و انجیل ذکر شده بود: ﴿...ذَٰلِكَ مَثَلُهُمْ فِى ٱلتَّوْرَىٰةِ وَمَثَلُهُمْ فِى ٱلْإِنجِيلِ...﴾ در دین اسلام، رکوع از ارکان نماز است و ترک عمدی یا سهوی آن باطل کننده نماز. برخی از فقها و مفسران بر وجوب آن، به ظاهر آیاتی استدلال کرده‌اند که به رکوع فرمان می‌دهند؛ مانند ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ آیات و روایات متعددی بر اهمیت و ارزش والای رکوع تأکید دارند، چنان‌که حدیثی رکوع را یک سوم نماز دانسته است . برخی گفته‌اند: مسلمانان، نخست بی‌رکوع و سجود نماز می‌گزاردند، تا اینکه با نزول آیاتی مانند ۴۳ بقره و ۷۷ حجّمأمور شدند نمازهای خود را با رکوع و سجود به جا آورند. از ویژگی‌های مؤمنانی که خدا جان‌های آنان را خریده است، رکوع آنان در نماز است: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ ٱشْتَرَىٰ مِنَ ٱلْمُؤْمِنِينَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَٰلَهُم بِأَنَّ لَهُمُ ٱلْجَنَّةَ يُقَـٰتِلُونَ فِى سَبِيلِ ٱللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّۭا فِى ٱلتَّوْرَىٰةِ وَٱلْإِنجِيلِ وَٱلْقُرْءَانِ وَمَنْ أَوْفَىٰ بِعَهْدِهِۦ مِنَ ٱللَّهِ فَٱسْتَبْشِرُوا۟ بِبَيْعِكُمُ ٱلَّذِى بَايَعْتُم بِهِۦ وَذَٰلِكَ هُوَ ٱلْفَوْزُ ٱلْعَظِيمُ * ٱلتَّـٰٓئِبُونَ ٱلْعَـٰبِدُونَ ٱلْحَـٰمِدُونَ ٱلسَّـٰٓئِحُونَ ٱلرَّٰكِعُونَ ٱلسَّـٰجِدُونَ ٱلْـَٔامِرُونَ بِٱلْمَعْرُوفِ وَٱلنَّاهُونَ عَنِ ٱلْمُنكَرِ وَٱلْحَـٰفِظُونَ لِحُدُودِ ٱللَّهِ وَبَشِّرِ ٱلْمُؤْمِنِينَ﴾. و قرآن رکوع پیامبر(ص) و همراهانش در نماز را می‌ستاید: ﴿مُّحَمَّدٌۭ رَّسُولُ ٱللَّهِ وَٱلَّذِينَ مَعَهُۥٓ أَشِدَّآءُ عَلَى ٱلْكُفَّارِ رُحَمَآءُ بَيْنَهُمْ تَرَىٰهُمْ رُكَّعًۭا سُجَّدًۭا يَبْتَغُونَ فَضْلًۭا مِّنَ ٱللَّهِ وَرِضْوَٰنًۭا سِيمَاهُمْ فِى وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ ٱلسُّجُودِ ذَٰلِكَ مَثَلُهُمْ فِى ٱلتَّوْرَىٰةِ وَمَثَلُهُمْ فِى ٱلْإِنجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْـَٔهُۥ فَـَٔازَرَهُۥ فَٱسْتَغْلَظَ فَٱسْتَوَىٰ عَلَىٰ سُوقِهِۦ يُعْجِبُ ٱلزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ ٱلْكُفَّارَ وَعَدَ ٱللَّهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ وَعَمِلُوا۟ ٱلصَّـٰلِحَـٰتِ مِنْهُم مَّغْفِرَةًۭ وَأَجْرًا عَظِيمًۢا﴾.. از سوی دیگر، خدا کافران را بر اثر انجام ندادن رکوع سرزنش می‌کند: ﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ ٱرْكَعُوا۟ لَا يَرْكَعُونَ﴾ گفته شده: این آیه در شأن ثقیف نازل شده است، زمانی که پیامبر(ص) آنان را به نماز دعوت کرد و آنان خودداری کرده و خم‌شدن (به حالت رکوع) را در شأن خود ندیدند؛ آن‌گاه پیامبر(ص) فرمود: دینی که در آن رکوع نباشد، خیری در آن نیست. برخی گفته‌اند: در زمان جاهلیت برای بت‌ها سجده می‌کردند؛ ولی رکوع نمی‌کردند و رکوع از نشانه‌های نماز مسلمانان شد. به گفته برخی، از تعبیر آیه فهمیده می‌شود که کافران نیز چون مسلمانان به فروع مأمور هستند. بسیاری از مفسران، رکوع در آیات مورد بحث را به یکی از دوجهت، کنایه از نماز دانسته‌اند: یا براثر اهمیت آن؛ یا از آنجا که نخستین حالتی است که هیئت نمازگزار را نشان می‌دهد. برخی دیگر در سبب آن گفته‌اند که رکوع و سجود، اشرف ارکان نماز و نزدیک‌ترین حالات نمازگزار به خدا هستند.

برخی، تعبیر از رکعات نماز به واژه رکوع را از آن رو دانسته‌اند که رکوع، رکن اعظم نماز است و شکل نمازگزار با آن فهمیده می‌شود. در آیاتی مشتقات واژه رکوع به صورت جمع به کار رفته و به نماز جماعت تفسیر شده‌اند؛ مانند آیه ﴿يَـٰمَرْيَمُ ٱقْنُتِى لِرَبِّكِ وَٱسْجُدِى وَٱرْكَعِى مَعَ ٱلرَّٰكِعِينَ﴾ که ارشاد به نماز جماعت دانسته شده؛ حتی برخی از این تعبیر برداشت کرده‌اند که اگر کسی به رکوع امام جماعت رسید، یک رکعت از نماز جماعت را درک کرده است. فقها نیز با استناد به روایاتی به این حکم فتوا داده‌اند. در آیه ﴿وَأَقِيمُوا۟ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتُوا۟ ٱلزَّكَوٰةَ وَٱرْكَعُوا۟ مَعَ ٱلرَّٰكِعِينَ﴾ نیز که به بنی‌اسرائیل فرمان داده می‌شود همراه دیگر رکوع کنندگان رکوع کنند، احتمال داده‌اند که ﴿وَٱرْكَعُوا۟ مَعَ ٱلرَّٰكِعِينَ﴾ امر به نماز جماعت یا تشویق به آن باشد. گفته شده است: بسیاری از علما با این آیه بر وجوب نماز جماعت استدلال کرده‌اند؛ ولی به استناد روایات می‌توان گفت که آیه بر راجح بودن نماز جماعت، واجب باشد یا مستحب، دلالت می‌کند. برخی تعبیر از نماز به رکوع را در آیه یاد شده از این‌رو دانسته‌اند که نماز یهودیان رکوع نداشت و فرمان به رکوع در حقیقت دستور به اسلام و نماز گزاردن همراه دیگر مسلمانان است. با نزول آیه ﴿فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ﴾ رسول خدا(ص) فرمود: آن را در رکوع خود قرار دهید و بدین‌سان، تسبیح «سُبْحانَ رَبِّی العَظِیمِ» ذکر رکوع شد. سیره عملی اهل‌بیت(ع) نیز ذکر تسبیح «سُبْحانَ رَبِّی العَظِیمِ وَبِحَمْدِهِ» در رکوع بوده است. فقها درباره وجوب ذکر تسبیح یا کفایت اذکار دیگر، اختلاف دارند. برپایه روایات فراوانی از شیعه و اهل سنت، رکوع در آیه ۵۵ مائده: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ ٱللَّهُ وَرَسُولُهُۥ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ ٱلَّذِينَ يُقِيمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَيُؤْتُونَ ٱلزَّكَوٰةَ وَهُمْ رَٰكِعُونَ﴾رکوع اصطلاحی (رکوع نماز) است و آیه در شأن علیّ بن‌ابی‌طالب(ع) فرود آمده که در رکوع نماز، انگشتر خود را به سائل فقیر داد، بنابراین، آیه یاد شده، پس از خدا و پیامبرش، امام علی(ع) را ولیّ مؤمنان می‌شناساند. به گفته برخی، امّت اسلامی بر شأن نزول یاد شده اجماع دارند.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱
2. مهدیان‌فر، رضا، مقاله «رکوع»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۴