ضروری مذهب

ضروری مذهب از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ضروری مذهب در فقه اسلامی - ضروری مذهب در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط

معناشناسی

ضروری، گاهی به معنای بدیهی و گاهی به معنای لازم به‌کار می‌رود و به عبارتی دیگر: هر آنچه چاره‌ای از آن نیست (اضطرار). ضروری به معنای نخست، مقابل نظری در کلمات فقها با اضافه به دین و مذهب به کار رفته است.

مراد از ضروری دین آن بخش از آموزه‌های دینی - اعم از اصول و فروع - است که ثبوت آن در دین مسلم و بدیهی است و نیازی به استدلال ندارد و هر مسلمانی - اعم از خواص و عوام - آن را می‌داند، مانند معاد، وجوب نماز، روزه و حج.

مراد از ضروری مذهب اصول و فروع بدیهی و مسلم شیعه دوازده امامی است، از قبیل امامت امامان معصوم (ع)، مشروعیت متعه (ازدواج موقت) و حرمت قیاس. از احکام آن در باب‌های طهارت، شهادات و حدود سخن گفته‌اند.

در تعریفی دیگر ضروری مذهب، یعنی آنچه به تواتر برای گروندگان به آن مذهب، نقل و یا اثبات شده است و پیروان مذهب، تردید در آن را روا نمی‌بینند و هیچ مخالفت و انکاری را نسبت به آن برنمی تابند. برای مثال مسلمانان هیچ گاه نمی‌پذیرند پیامبر بزرگ اسلام، مرتکب گناهی گردد و شیعه به هیچ روی، نسبت دادن کار ناشایست را به ائمه معصوم خود و پیامبران برنمی تابند؛ اگرچه در تعریف و تعیین گستره و مصداق‌های ضروری دین و مذهب، اختلاف‌هایی به چشم می‌‌آید و از این رو، مشکلی مانند معیار عقل را در پیش رو دارد، امّا به هر حال، می‌‌توان آن را محکی برای نقد روایت دانست. امامان ما در بحث عصمت انبیا، به ردّ اخباری پرداخته‌اند که پیامبران را مانند افراد عادی، دارای گناه و خطا می‌‌دانند. امام رضا (ع) در نقد گمان نادرست عالمان معاصرش درباره ازدواج حضرت داوود (ع) با بیوه اوریا، عصمت پیامبران را گوشزد می‌‌کند و سپس حقیقت ماجرا را بیان می‌‌دارد. گمان نادرست عالمان معاصر داوود (ع) چنین بوده است که ایشان هنگام خواندن نماز پرنده زیبایی را می‌‌بیند. نمازش را قطع می‌‌کند و در تعقیب آن، چشمش به همسر اوریا می‌‌افتد و از این رو اوریا را به جبهه جنگ می‌‌فرستد تا کشته شود و داوود بتواند با همسرش ازدواج کند. امام رضا (ع) پس از ردّ این خبر بیان می‌‌دارد که در دوران حضرت داوود با همسر شهید ازدواج نمی‌کردند و آنان تا پایان عمر بدون شوهر می‌‌ماندند. خداوند به داوود فرمان داد این عادت ناپسند را بشکند. این داستان، مشابه ازدواج پیامبر اسلام با زینب، همسر پسرخوانده‌اش زید بن حارثه است. روایت دیگری که پیش دانسته‌های ضروری ما مانع پذیرش و اعتبار آن می‌‌گردد، حدیث «رفع تکلیف از شیعه» به طور کلی یا در شب و روز خاصّی است که با ضروری دین، یعنی مکلّف بودن همه آدمیانِ بالغ و عاقل، در تضادّ است و نیز با روایات متعدّدی که شیعیان را به عمل و طاعت فرا می‌‌خوانَد و از پیروی غالیان و اکتفا نمودن به شیعه پنداشتن خود و داشتن ولایت، بازمی دارد. احادیث «رفع قلم و تکلیف» اگر هم به معنای رفع تکلیف باشد، منحصر به دیوانگان، کودکان، غافلان و افرادی از این قبیل است که در علم فقه و اصول مورد بحث قرار گرفته و تعدّی از آن به دیگران و زمان‌های خاص مانند روزهایی از ربیع الاول، نیازمند دلیل معتبر است.

منکر ضروری مذهب

منکر ضروری مذهب، مانند منکر امامت امامان معصوم (ع)، یا غیر شیعه دوازده امامی است و یا شیعه است. در فرض نخست در اینکه انکار آن موجب کفر و ارتداد وی می‌شود یا نه، اختلاف است. قول نخست به مشهور قدما نسبت داده شده است و قول دوم را به مشهور ـ مطلقا اعم از قدما و متأخران ـ نسبت داده‌اند.

در فرض دوم (منکر، شیعه باشد) به تصریح برخی انکار ضروری مذهب - همچون متعه یا وجود امام زمان (ع) - موجب ارتداد و کفر می‌شود.

منابع

1. هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت
2. مسعودی، عبدالهادی، در پرتو حدیث

جستارهای وابسته

• ضروری دین