علم خداوند و پیامبر و مؤمنان به اعمال مردم چگونه است؟ (پرسش)
| علم خداوند و پیامبر و مؤمنان به اعمال مردم چگونه است؟ | |
|---|---|
 | |
| موضوع اصلی | بانک جامع پرسش و پاسخ علم معصوم |
| مدخل اصلی | ؟؟ |
| تعداد پاسخ | ۱ پاسخ |
علم خداوند و پیامبر و مؤمنان به اعمال مردم چگونه است؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث علم معصوم است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی علم معصوم مراجعه شود.
پاسخ نخست
حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید علی هاشمی در کتاب «ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی» در این‌باره گفته است:
«در خصوص علم خداوند متعال، می‌توان به همین اجمال بسنده کرد که علم الهی فرازمانی و فرامکانی است. او خالق و رب موجودات است و آنان در تمام هستی خود به او وابسته‌اند. بنابراین آن ذات متعال به تمام هستی آنان آگاهی کامل دارد. چنین علمی، حضوری، کامل و خطاناپذیر است. این مسئله روشن است؛ اما علم رسول خدا (ص) و مؤمنان چگونه است؟ از آنجا که رسول اعظم (ص) با عالم غیب مرتبط است و به آن حضرت وحی می‌شود، آگاهی ایشان به کردار مردم در دنیا از طریق وحی، خلاف انتظار نیست. آنچه تأمل و دقت بیشتری می‌طلبد، علم مؤمنان بر اعمال دیگران است. بنابراین در ادامه به بررسی ماهیت علم مؤمنان یادشده می‌پردازیم.
برخی گفته‌اند: این علم، علمی عادی است که به مشاهده آثار و نتایج اعمال دیگران توسط مسلمانان اشاره دارد[۱]. برخی نیز این علم را با واسطه و از طریق خبر‌های پیامبر اکرم (ص) دانسته‌اند؛ یعنی خداوند به پیامبرش از اعمال برخی افراد خبر می‌دادند و آن حضرت، آن اخبار را به مؤمنان بازگو می‌کردند[۲].
اما تفسیر نخست، یعنی مشاهده آثار اعمال، نه خود اعمال، پذیرفتنی نیست؛ زیرا اولا اگر این آگاهی، علمی عادی بود و از مشاهده نتایج و آثار اعمال افراد در اجتماع به دست می‌آمد، دیگر اختصاصی به خدا، پیامبر و مؤمنان نداشت. بسیاری از افراد هر اجتماعی - حتی کفار - برخی آثار کارهای یکدیگر را می‌بینند؛ در حالی که به نظر می‌آید آیه کریمه در مقام بیان آگاهی خاصی است و بدین وسیله به مردم بیدار باش می‌دهد[۳]؛ ثانیا این دو آیه کریمه، درباره رؤیت اعمال سخن می‌گویند؛ نه رؤیت آثار اعمال: ﴿فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ﴾. مجاز دانستن این تعبیر، خلاف ظاهر و نیاز مند قرینه است[۴]؛ ثالثا افراد هر اجتماع، تمام کارهای دیگران را نمی‌بینند؛ در حالی که در دو آیه یاد شده به طور مطلق گفته شده است که هر کاری انجام دهید، خداوند، پیامبرش و مؤمنان آن را می‌بینند. این مطلب، ظهور در آن دارد که مؤمنان یادشده، همه کارهای مردم را می‌بینند؛ نه برخی از آنها را.
تفسیر دوم نیز پذیرفتنی نیست؛ زیرا در آیه نخست، ابتدا آگاهی وحیانی پیامبر (ص) مطرح شده و سپس از رؤیت خداوند و پیامبرش سخن به میان آمده است: ﴿قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبَارِكُمْ وَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ...﴾. بنابر این میان دیدن اعمال و دیگر آگاهی‌های وحیانی پیامبر (ص) تفاوت وجود دارد. در نتیجه نمی‌توان این مشاهده را همان آگاهی وحیانی پیامبر اکرم (ص) دانست؛ زیرا چنین تکراری، با فصاحت قرآن کریم سازگار نیست.
به نظر می‌رسد این آگاهی از اعمال، نوعی مشاهده است. قابل توجه است که در این دو آیه شریفه، از این آگاهی به دیدن (رؤیت) تعبیر شده است. این کلمه اگر چه به نظر می‌رسد ابتدا در خصوص دیدن امور محسوس به کار می‌رفته، اما به مرور به امور غیر محسوس نیز توسعه یافته و شامل دیدن قلبی (شهود)، باور عقلی و مانند آن شده است[۵]. البته رؤیت در این دو آیه، به معنای علم نیز نیست؛ زیرا حتی کسانی که معتقدند رؤیت گاهی به معنای علم به کار می‌رود، آن را به صورتی مشروط می‌دانند که متعدی به دو مفعول باشد؛ مانند: رأیت زید عالما[۶]؛ در حالی که در دو آیه مورد بررسی، این کلمه به یک مفعول، متعدی است. بنابر این تعبیر دیدن در این دو آیه، در نوعی شهود، ظهور دارد[۷]. روایات متعددی که از عرضه اعمال به ائمه معصومین (ع) خبر می‌دهند، می‌توانند مؤید همین برداشت باشند[۸].
گذشته از روایاتی که مؤمنان را بر ائمه اطهار (ع) تطبیق می‌کنند، این آیه از وجود عده‌ای آگاه به این امور در میان امت پیامبر خدا (ص) خبر می‌دهد که می‌تواند استبعادی را که در خصوص علم ائمه (ع) به اعمال دیگران به ذهن می‌رسد، برطرف سازد.»[۹]
منبع‌شناسی جامع علم معصوم
پانویس
- ↑ ر.ک: محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج۱، ص۱۴۲؛ اسماعیل حقی بروسوی، تفسیر روح البیان، ج۳، ص۵۰۱.
- ↑ ر.ک: سیدمحمود آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج۶، ص۱۶.
- ↑ ر.ک: سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۳۷۸.
- ↑ ر.ک: ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۸، ص۱۲۷.
- ↑ ر.ک: حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات، تحقیق صفوان عدنان داوودی، ص۳۷۳؛ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۴، ص۸.
- ↑ ر.ک: محمد بن مکرم ابن منظور، لسان العرب، ج۱۴، ص۲۹۱؛ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، ص۳۷۳؛ و…
- ↑ ر.ک: سیدمحمدحسین حسینی همدانی، انوار درخشان، ج۸ ص۱۰۸؛ سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۳۷۹؛ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۸ ص۱۲۸؛ یعقوب جعفری، کوثر، ج۴، ص۵۷۲.
- ↑ ر.ک: محمد بن حسن صفار، بصائر الدرجات، ص۴۲۴؛ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، باب عرض الأعمال، ص۵۴۳.
- ↑ هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی ص ۷۱.