علم معصوم به بداء

این مدخل زیرشاخهٔ بحث علم معصوم است. مدخل مرتبط ندارد پرسش‌های مرتبط با این مدخل را ببینید

مقدمه

آیا علم به بداء علم غیب است و معصوم از آن آگاهی دارد؟

(پرسمان علم معصوم)

قرآن و روایات، پیش‌گویی‌های چندی از انبیا و اولیا را نقل می‌کند که در آنها بداء صورت گرفته و تحقق پیدا نکرده‌اند. لازمه تحقق بداء در این پیش‌گویی‌ها، تکذیب پیامبران و یا امامان است و چه بسا، این مسأله باعث بی‌اعتمادی به آنها شود؛ زیرا هنگامی که برخی از پیش‌گویی‌‌های آنها متحقق نشد، این گمان در ذهن برخی پدید می‌آید که سخنان دیگر آنها نیز از این قبیل است. بنابراین این اخبار غیبی نیز تأمل‌برانگیز شده است. اینک به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

1. حضرت یونس، از هدایت قومش ناامید گشت، آنها را نفرین کرد و با بروز نشانه‌های عذاب -که سه روز بیشتر به وقوع آن نمانده بود- آنها را ترک کرد. آن مردم، دست به دعا و تضرع برداشته و جداً خدا را از سر اخلاص خواندند و از گناهان خویش توبه کردند. در این هنگام بود که نشانه‌های عذاب از آنها برطرف شد و آرامش به سوی آنها بازگشت. حضرت یونس از تضرّع دعا و ایمان قومش در آن هنگام آگاه نبود و تصور می‌کرد که عذاب، قومش را فرا می‌گیرد، ولی بداء حاصل شد و عذاب بر آنان وارد نشد: ﴿فَلَوْلاَ كَانَتْ قَرْيَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَهَا إِيمَانُهَا إِلاَّ قَوْمَ يُونُسَ لَمَّا آمَنُواْ كَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْيِ فِي الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَمَتَّعْنَاهُمْ إِلَى حِينٍ﴾.
2. داستان رؤیای حضرت ابراهیم که در عالم رؤیا چندین بار مشاهده نمود که فرزندش اسماعیل را قربانی می‌کند و از این خواب دریافت که او مأموریت یافته که فرزندش را قربانی کند. موضوع را با اسماعیل در میان گذاشت. اسماعیل در پاسخ گفت: پدرجان! آنچه فرمانت داده‌اند، انجام بده که به زودی مرا به خواست خداوند، از شکیبایان خواهی یافت. هنگامی که ابراهیم(ع) مشغول ذبح شد، کارد بر گلوی اسماعیل اثر نکرد و خداوند گوسفندی از بهشت به عوض اسماعیل، عنایت فرمود تا آن ذبح شود. هرچند که ابراهیم به تکلیف خود عمل کرد، ولی پیش‌گویی او تحقق نیافت و ذبح صورت نگرفت و ابراهیم از این تغییر، بی‌خبر بود.
3. حضرت موسی، به قومش خبر داد که به مدت سی روز به میقات می‌رود و هارون را به جانشینی خود برگزید. ولی بر اساس آیات قرآن، این میقات چهل روز به طول انجامید و در همان ده روز پایانی، ماجرای گوساله‎پرستی بنی اسرائیل واقع شد. حضرت موسی(ع) از این تقدیر دوّم آگاهی نداشت و به قوم خود همان تقدیر اول را اطلاع داده بود.
4. بر اساس روایتی از امام صادق(ع)، حضرت عیسی از کشته شدن نوعروسی بر اثر نیش مار خبر داده بود، ولی این پیش‌گویی به جهت صدقه‌ای که آن نوعروس داده بود، به وقوع نپیوست.

برخی، این اخبار غیبی معدود را چنین توجیه کرده‌اند که علم انبیا در مورد این اخبار، علم به مقتضی و علم ناقصه بوده است، نه به علت تامه؛ و یا به تعبیری مصدر علوم آنان، لوح محو و اثبات بوده است، نه لوح محفوظ. بنابراین، هنگامی که این اخبار غیبی، تحقق پیدا نکردند، در آنها بداء حاصل شده است؛ یعنی از جانب خدا، آنچه بر آنان مخفی بود، آشکار شده است، همان‌گونه که قرآن می‌فرماید: ﴿الْقِيَامَةِ وَبَدَا لَهُم مِّنَ اللَّهِ مَا لَمْ يَكُونُوا يَحْتَسِبُونَ﴾.

اما برخی دیگر در مورد بی‌اعتمادی مردم به اخبار پیامبران، مطرح کرده‌اند که خبردادن پیامبران و اولیا دوگونه است:

1. اخباری که در باب صفات خدا، کیفیت حضر و نشر در قیامت، نظام نبوت، اخبار انبیای گذشته بر این که پیامبری بعد از آنها می‌آید و نظام ولایت جانشینی آنها و... می‌باشد، دگرگونی در این اخبار به هیچ وجه جایز نیست، چون آنها اساس و ارکان دین هستند.
2. اخباری که از آینده خبر می‌دهند: این پیش‌گویی‌ها ممکن است با تغییر شرایط و مصالح به وقوع نپیوندد، مگر این که این پیش‌گویی‌ها همراه قراینی باشد که بر حتمیت و وقوع قطعی آنها دلالت بکند.

همچنین علامه مجلسی می‌گوید: قراین و شواهد، دلالت بر راستگویی انبیا و اولیای الهی دارد. مثلاً عیسی با حواریون نزد نوعروس رفت و مار بزرگی که در بستر او بود، به آنها نشان داد. و یا این که قوم حضرت یونس، مقدمات عذاب را با چشم خود دیدند و یا در داستان حضرت ابراهیم خداوند به جای اسماعیل ذبح عظیمی را فدیه کرد.

منابع

1. محمد محمدرضایی، بداء از منظر آیت‌الله معرفت