علوم قرآنی در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث علوم قرآنی است. علوم قرآنی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: علوم قرآنی در قرآن - علوم قرآنی در علوم قرآنی - علوم قرآنی در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

علوم قرآنی، بحث‌های مقدماتی برای شناخت قرآن و پی بردن به شئون مختلف آن است. در علوم قرآنی، مباحثی چون: وحی و نزول قرآن، مدت و ترتیب نزول، اسباب نزول، جمع و تألیف قرآن، کاتبان وحی، یکسان کردن مصحف‌ها، پیدایش قرائات و منشأ اختلاف در قرائت قرآن، حجیت و عدم تحریف قرآن، مسئله نسخ در قرآن، پیدایش متشابهات در قرآن، محکم و متشابه، اعجاز قرآن، ترجمه و تفسیر قرآن، رسم الخط قرآن، اسلوب و سبک قرآن، عام و خاص در قرآن، مطلق و مقید در قرآن، مجمل و مبین در قرآن، نظم و ترتیب آیات و سوره‌ها در قرآن، مکی و مدنی بودن آیات و سوره‌ها، تاریخ قرآن، قاریان سبعة و عشره، نخستین آیات و آخرین آیات مورد بحث قرار می‌گیرد.

بحث در علوم قرآنی، در واقع بحث از مقدمات شناخت قرآن است که ضرورت آن امری روشن و بدیهی است؛ زیرا تا مسائل فوق الذکر در علوم قرآنی روشن نشود و وحی بودن آن اثبات نگردد که این کتاب، کتابی الهی و آسمانی است، پی‌جویی محتوای آن، چندان سودی ندارد. بحث درباره قرآن و شناخت مسائل آن، از همان دوران نخست مطرح بوده و همواره در طول تاریخ اسلام، بزرگان و دانشمندانی در این باره به بحث و گفتگو پرداخته‌اند. بر اساس مدارک موجود، اولین کسی که درباره علوم قرآن به بحث و گفتگو پرداخته امام علی(ع) است که در خطبه‌های نهج البلاغه به شماری از عناوین علوم قرآنی اشاره فرمود و شناخت آنها را لازم و ضروری دانسته است.

پس از آن حضرت، ابوالأسود دوئلی، کتابی در فنّ قرائت قرآن در روستای «واسط» نگاشت که شامل انواع قرائت‌های مختلف آن دوره می‌باشد. سپس حسن بصری، کتابی در عدد آیات قرآن نوشت و در زمان‌های بعد عبدالله بن عامر یحصبی، رساله‌ای در اختلاف مصاحف عثمانی و رساله دیگری در وقف و وصل در قرآن نوشت. شیبة بن نصاح مدنی، کتاب «الوقوف» را نوشت. ابان بن تغلب، کتاب قرائات را نوشت. محمد بن سائب کلبی، اول کسی است که در «احکام القرآن» کتاب نوشت. مقاتل بن سلیمان، نخستین کسی است که درباره «آیات متشابهات» کتاب نوشت. ابوعمرو علاء بن زبان تمیمی، کتاب «وقف و ابتدا» و «قرائات» را نوشت و همین طور ده‌ها نویسنده نامدار رساله‌هایی در موضوعات علوم قرآنی نوشته‌اند که نام آثار آنان در کتاب علوم قرآنی از جمله در «التمهید فی علوم القرآن» آیت اللّه محمد هادی معرفت به تفصیل بیان شده است.

در میان کتاب‌های علوم قرآنی چند اثر مهم وجود دارد که به عنوان مآخذ و منابع این فنّ شناخته می‌شوند:

1. البرهان فی علوم القرآن تألیف بدرالدین محمد بن عبد الله بن بهادر زرکشی از دانشمندان برجسته قرن هشتم در مصر است. وی علوم قرآنی را تا ۴۷ موضوع نام برده و درباره هر یک، نکات مفیدی را بیان داشته است.
2. الاتقان فی علوم القرآن تألیف سیوطی. او در این کتاب بالغ بر ۲۰۲ موضوع از مباحث علوم قرآنی را از منابع پیش از خود گردآوری نموده است.
3. مناهل العرفان فی علوم القرآن نوشته محمد عبدالعظیم زرقانی از کتاب‌های ارزشمند در عصر اخیر است که آن را برای تدریس در دانشگاه الازهر مصر به رشته تحریر در آورده است.
4. مقدمه تفسیر آلاء الرحمن از علامه محمد جواد بلاغی که تحقیقی‌ترین اثر در رشته علوم قرانی محسوب می‌شود.
5. البیان فی تفسیر القرآن نوشته سید ابوالقاسم خوئی که در نوع خود کم‌نظیر است.
6. التمهید فی علوم القرآن از آیت اللّه محمد هادی معرفت در شش جلد که کامل‌ترین و دقیق‌ترین کتاب در مباحث علوم قرآنی به شمار می‌رود. در جلد اول این اثر، مسائل مربوط به وحی، نزول قرآن، اسباب نزول، جمع و تألیف قرآن و در جلد دوم آن: قرائت و قراء و ناسخ و منسوخ بحث شده و در جلد سوم مباحث محکم و متشابه با دسته‌بندی آیات، مورد بحث قرار گرفته است. در جلد چهارم مباحث مربوط به اعجاز قرآن و در جلد پنجم اعجاز بیانی قرآن و در جلد ششم اعجاز علمی و تشریعی قرآن بحث گردیده است و در مجلد جداگانه دیگری جدای از مجلدات فوق، به ردّ شبهات مربوط به قرآن پرداخته شده است. و همچنین کتاب دیگری با عنوان «صیانة القرآن من التحریف» در رد نظریه کسانی که شیعه را از قائلین به تحریف می‌دانند بحث کرده و در کتاب دیگری به نام «التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب» درباره تفسیر و مفسران از آغاز تاکنون بحث مستوفایی نموده است. مؤسسه فرهنگی التمهید در قم، مجموعه آثار علوم قرآنی آیت اللّه معرفت را با عنوان «الموسوعة القرآنیة» در چندین مجلد منتشر نموده است.

نتیجه این که «علوم قرآنی» بر مجموعه‌ای از دانش‌های مرتبط با قرآن دلالت دارد و مراد از آن هر علمی است که مستند به قرآن گردد و یا در فهم آن مفید افتد. از جمله این علوم عبارتند از: تفسیر، قرائات، رسم الخط، اعجاز قرآن، اسباب نزول، ناسخ و منسوخ، اِعراب قرآن، غریب قرآن و علوم دین و لغت و غیره. قرآن کتاب هدایت و معجزه است و برای همین دو منظور نازل شده است. بنابراین، همه علومی که از حیث قرآن بودن و یا هدایت و اعجاز آن به قرآن مرتبط باشند، جزو علوم قرآن به شمار میروند و این امر در علوم دینی و عربی آشکار است.

فرق میان «علوم قرآنی» و «معارف قرآنی» این است که علوم قرآنی بحثی بیرونی است و به درون و محتوای قرآن از جنبه تفسیری کاری ندارد، اما معارف قرآنی کاملاً با مطالب درونی قرآن و محتوای آن سر و کار داشته و یک نوع تفسیر موضوعی به شمار می‌رود. «معارف قرآنی» یا «تفسیر موضوعی» مسائل مطرح شده در قرآن را از حیث محتوایی بررسی می‌کند، در حالی که «علوم قرآنی» بحث‌های مقدماتی برای شناخت قرآن و پی بردن به شؤون مختلف آن است.

منابع

1. کوشا، محمد علی، مقاله «علوم قرآنی» دانشنامه معاصر قرآن کریم