اطاعت خدا

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
این مدخل زیرشاخهٔ بحث اطاعت است. اطاعت خدا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اطاعت خدا در قرآن - اطاعت خدا در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

اطاعت از خدا به معنای فرمانبرداری از پروردگار عالم که به حکم عقل و با دلایل قرآنی و دلایل روایی ثابت می‌شود. در قرآن کریم، اطاعت از پیامبر و اولوالامر هم ردیف با اطاعت از خدا آمده است.

معناشناسی

«اطاعت» به‌معنای فرمان‌بردن[۱] همراه با خضوع و رغبت[۲] و اختیار است[۳]. به همین جهت گفته شده اطاعت یعنی انجام کاری بدون اجبار، موافق اراده و خواست شخص دیگری که مقام بالاتری دارد[۴].[۵] و اطاعت از خداوند به همین معناست.

حق اطاعت خدا

یکی از مظاهر و شؤون توحید در ربوبیت، توحید در حق اطاعت است؛ زیرا خداوند به دلیل این که آفریدگار و پروردگار جهان است، مالک حقیقی می‌باشد و همه موجودات مملوک و مسخر او هستند، در نتیجه او از حق اطاعت بالذات برخوردار است و حق اطاعت دیگران، تابع مشیت و اذن الهی است: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ﴾[۶].[۷]

اقسام اطاعت از خدا

در یک تقسیم، اطاعت از خداوند به دو صورت است:

  1. اطاعت تکوینی: فرمانبرداری همه موجودات اعم از جاندار و بی‌جان، عاقل و غیر عاقل از روی میل و رغبت از خداوند، چنانچه در قرآن می‌فرماید: ﴿وَ لَهُ أَسْلَمَ مَن فىِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعًا وَ كَرْهًا﴾[۸].
  2. اطاعت تشریعی: فرمانبرداری ارادی از حکم و قانون شخصی که برخوردار از حق تشریع باشد که بالاصاله خداوند چنین حقی دارد که علاوه بر حکم عقل در قرآن هم بر آن تأکید شده است: ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ﴾[۹].[۱۰]

در تقسیم دیگر، اطاعت به اطاعت حقیقی و اطاعت حکمی تقسیم شده است: اطاعت حقیقی، اطاعت در مقابل امری است که صدور آن از خداوند ثابت شده است، ولی اطاعت حکمی، انجام کاری است که به جهت احتمال صدور امر صورت گرفته است[۱۱].[۱۲]

ادله لزوم اطاعت از خداوند

نخست: حکم عقل: اطاعت از خداوند به حکم عقل واجب است، برای توضیح این مطلب سه بیان مطرح شده است:

  1. خداوند خالق و مالک همه موجودات از جمله انسان است و به همین دلیل حق امر و نهی و اطاعت شدن بر مخلوق خود دارد.
  2. از آنجا که خداوند رازق و منعِم است و شکرِ هر منعمی واجب است، شکر نعمتی که متناسب با رزق و آفرینش است اطاعت از خداوند است.

بر این اساس نزد فقها و اصولیون مشهور است که حاکم به وجوب اطاعت از خداوند، عقل است و اگر در قرآن و روایات امر به اطاعت از خداوند شده است ارشاد و تأکید حکم عقل است[۱۳].[۱۴]

دوم: دلیل قرآنی: در آیات بسیاری از قرآن به اطاعت از خداوند توصیه شده است از جمله: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ﴾[۱۵].[۱۶]

قلمرو اطاعت از خدا

بر اساس نگرش توحیدی، حق اطاعت بالأصاله، ویژه خداوند متعال است،[۱۷] از این رو قلمرو اطاعت از خداوند هیچ محدودیتی ندارد[۱۸] و اطاعت از حکم و فرمان غیر خداوند، هم اگر به فرمان و اذن الهی نباشد، به شرک منتهی می‌شود[۱۹]. ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ﴾ اقرار به توحید و انجام فرائض الهی در حلام و حرام و احکام است[۲۰]. به عبارت دیگر اطاعت از خدا یعنی پیروی از احکامی که به عنوان وحی بر قلب پیامبر نازل شده و مورد حکم و خطاب تمام مؤمنین هستند و اطاعت از پیامبر خدا که توضیح و تفسیر وحی الهی است نیز به امر الهی است.

اطاعت از پیامبر و اولی الامر

مقاله‌های اصلی: اطاعت از پیامبر و اطاعت اولی الامر

اگر ثابت شود که پیامبری از جانب خدا آمده و هر آنچه می‌گوید به صورت مستقیم یا غیر مستقیم از جانب خداوند است، عقل به همان ملاکی که حکم به لزوم اطاعت از خداوند می‌کرد، اطاعت از پیامبر را هم لازم می‌داند[۲۱].

در آیات فراوانی اطاعت از پیامبر اسلام (ص) در ردیف اطاعت از خدا، مطرح شده است؛ مانند: ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ﴾[۲۲]، ﴿يَأَيهَّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ﴾[۲۳]. با توجه به اینکه اطاعت از پیامبر (ص) به دستور خدا واجب شده، اطاعت از وی اطاعت از خدا محسوب می‌شود[۲۴]. در شانزده آیه، اطاعت از خدا و رسول بدون تکرار کلمه «أطیعوا» آمده است که دلالت بر ملازمه بین اطاعت خدا و پیغمبر دارد، یعنی هیچ یک بدون دیگری فایده ندارد[۲۵]، زیرا در قرآن می‌فرماید: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ﴾[۲۶] و در آیه دیگر ﴿وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾[۲۷] تصریح شده همۀ آنچه به وسیله رسول خدا بیان شده به امر الهی است و باید بر اساس آن عمل کرد. همچنین بر اساس آیۀ ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾[۲۸]، اطاعت از اولی الأمر، عین اطاعت از رسول خداست و در نتیجه همانند اطاعت از خداوند است[۲۹].

حکم اطاعت از غیر خدا

در آیات قرآن از نافرمانی خدا و رسول نهی شده، چنانچه ملاک حقیقی ایمان اطاعت از خدا و رسول است نه صرف اقرار به یگانگی خداوند و رسالت پیامبر و ملاک حقیقی کفر نیز نافرمانی از خدا و رسول اوست: ﴿تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُهِينٌ﴾[۳۰]. اطاعت از غیر خدا و رسول در قرآن از مصادیق شرک به حساب آمده است: ﴿وَلَا تَأْكُلُوا مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَائِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ﴾[۳۱] اطاعت اولیای شیاطین که همان کافران و مشرکانند، شرک به خدا به شمار آمده و مورد نهی و منع الهی قرار گرفته است[۳۲].

آثار و نتایج اطاعت از خدا

اطاعت از خدا و رسول، آثار و برکاتی را در پی دارد که به چند نمونه اشاره می‌شود:

  1. بهره‌مندی از رحمت الهی: ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾[۳۳]، براساس این آیه اطاعت از خداوند موجب شمول رحمت الهی برای انسان می‌شود.
  2. ورود به بهشت: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ﴾[۳۴]. ورود اهل طاعت به بهشت طبق قاعده عقلی وجوب وفا به وعده است که ترک آن ظلم محسوب می‌شود[۳۵].
  3. قرار گرفتن در کنار کسانی که به آنها نعمت داده شده است: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾[۳۶]، اشاره آیه به این است که در صورت اطاعت خداوند انسان همنشین کسانی قرار خواهد گرفت که خداوند به آنها نعمت عطا کرده است مانند پیامبران، صدیقین، شهدا و انسان‌های صالح.
  4. پاداش نیکو و عدم کاستی در آن: ﴿وَإِنْ تُطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَا يَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمَالِكُمْ شَيْئًا﴾[۳۷].[۳۸] اطاعت از خداوند موجب رسیدن به پاداشی است که هیچ کم و کاستی در آن وجود ندارد.
  5. رسیدن به فوز بزرگ: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِيمًا﴾[۳۹]. هرکس از خدا و فرستاده‌اش در آنچه که بدان امر یا از آن نهی کرده‌اند، اطاعت کند، به رستگاری بزرگ می‌رسد.
  6. برخی با تمسک به آیات ۶۶ سوره مائده، ۹۶ سوره اعراف و ۵۲ سوره نور، وسعت روزی و گشایش درهای خیر را هم از آثار اطاعت دانسته‌اند[۴۰].

در مقابل، پیامدهای سوء اطاعت نکردن از خدا و رسول و نافرمانی امر و نهی الهی، گریبان‌گیر فرد و جامعه عصیان‌گر می‌شود. وظیفه پیامبر (ص) تنها رساندن پیام الهی است[۴۱]: ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَإِنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾[۴۲] و این انسان است که با عصیان فرمان خدا و رسول، گرفتار گمراهی آشکار خواهد شد[۴۳]: ﴿وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا﴾[۴۴].[۴۵]

جستارهای وابسته

منابع

  1. اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام ج۱
  2. ربانی گلپایگانی، علی، توحید افعالی، دانشنامه کلام اسلامی ج۳
  3. جعفرپیشه فرد، مصطفی، اطاعت، دائرة المعارف قرآن کریم ج۳
  4. علی شیخ‌الاسلامی، سوسن آل رسول و نادره حیدری اصفهانی، اطاعت از خاتم پیامبران در قرآن کریم، فصلنامه مطالعات قرآنی

پانویس

  1. ↑ مقاییس‌اللغه، ج۳، ص۴۳۱؛ المصباح، ج۲، ص۳۸۰؛ مفردات الفاظ قرآن کریم واژه «طوع».
  2. ↑ مفردات، ص‌۵۲۹؛ التحقیق، ج‌۷، ص‌۱۳۸.
  3. ↑ ر.ک: علی شیخ‌الاسلامی، سوسن آل رسول و نادره حیدری اصفهانی، اطاعت از خاتم پیامبران در قرآن کریم، فصلنامه مطالعات قرآنی، ص ۵۲۷؛ جعفرپیشه فرد، مصطفی، اطاعت، دائرة المعارف قرآن کریم ج۳، ص ۵۲۷.
  4. ↑ رسائل سید مرتضی (مجموعه دوم) ۲۷۵ ـ ۲۷۶ رساله حدود و حقائق.
  5. ↑ انصاری شوشتری، محمد علی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، ج۴، ص ۱۱.
  6. ↑ «و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.
  7. ↑ ربانی گلپایگانی، علی، مقاله «توحید افعالی»، دانشنامه کلام اسلامی، ج۳، ص۶۰.
  8. ↑ «آيا جز دين خداوند را باز مى‏ جويند با آنكه آنان كه در آسمان‏ها و زمينند خواه ‏ناخواه گردن نهاده فرمان اويند و به سوى او بازگردانده مى ‏شوند»؛ سوره آل عمران، آیه ۸۳.
  9. ↑ «بگو از خداوند و پیامبر فرمان برید» سوره آل‌عمران، آیات ۳۲ و ۱۳۲؛ سوره نساء، آیه ۵۹؛ سوره مائده آیه ۹۲.
  10. ↑ ر.ک: جعفرپیشه فرد، مصطفی، اطاعت، دائرة المعارف قرآن کریم ج۳، ۵۲۸ ـ ۵۳۰.
  11. ↑ فرائد الأصول، ج۲، ص۱۵۶ و نهایة الأفکار ج۲ ص۲۸۰.
  12. ↑ انصاری شوشتری، محمد علی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، ج۴، ص۱۲.
  13. ↑ فرائد الأصول، ج۱، ص۴۶۶.
  14. ↑ انصاری شوشتری، محمد علی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، ج۴، ص۱۲.
  15. ↑ «ای مؤمنان! از خداوند فرمانبرداری کنید و از پیامبر فرمان برید و کردارهایتان را تباه نگردانید» سوره محمد، آیه ۳۳.
  16. ↑ انصاری شوشتری، محمد علی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، ج۴، ص ۱۲؛ اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام ج۱.
  17. ↑ ر.ک: جعفرپیشه فرد، مصطفی، اطاعت، دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ ص ۵۳۰.
  18. ↑ انصاری شوشتری، محمد علی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، ج۴، ص ۱۲.
  19. ↑ ر.ک: جعفرپیشه فرد، مصطفی، اطاعت، دائرة المعارف قرآن کریم ج۳، ص۵۳۰.
  20. ↑ ر.ک: علی شیخ‌الاسلامی، سوسن آل رسول و نادره حیدری اصفهانی، اطاعت از خاتم پیامبران در قرآن کریم، فصلنامه مطالعات قرآنی، ج ۳، ص ۱۶۹۰.
  21. ↑ انصاری شوشتری، محمد علی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، ج۴، ص ۱۲.
  22. ↑ «بگو از خداوند و پیامبر فرمان برید» سوره آل عمران، آیه ۳۲.
  23. ↑ «اى مؤمنان، از خداوند فرمان بريد و از پيامبر»؛ سوره نساء، آیه ۵۹.
  24. ↑ جامع‌البیان، مج، ۴، ج‌۵، ص‌۲۴۲.
  25. ↑ ر.ک: حیدری اصفهانی، نادره، شیخ‌الاسلامی، علی، مقالۀ اطاعت از خاتم پیامبران در قرآن کریم، فصلنامه مطالعات قرآنی، ص ۲۴۲.
  26. ↑ «هر که از پیامبر فرمانبرداری کند بی‌گمان از خداوند فرمان برده است» سوره نساء، آیه ۸۰.
  27. ↑ «آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید» سوره حشر، آیه ۷.
  28. ↑ «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.
  29. ↑ ر.ک: اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام ج۱.
  30. ↑ «اینها حدود خداوند است و آنان که از خداوند و رسول او فرمانبرداری کنند، (خداوند) آنها را به بوستان‌هایی درمی‌آورد که از بن آنها جویبارها روان است؛ در آنها جاودانند و این است رستگاری سترگ. و هر کس با خداوند و فرستاده او نافرمانی ورزد و از حدود او فراتر رود (خداوند) او را در آتشی در می‌آورد (که) جاودانه در آن است و او را عذابی خوارساز (در پیش) خواهد بود» سوره نساء، آیه ۱۳ ـ ۱۴
  31. ↑ «و از چیزی که (در ذبح) نام خداوند بر آن برده نشده است نخورید؛ و آن به راستی نافرمانی (از خداوند) است و شیطان‌ها بی‌گمان در یاران خویش می‌دمند که با شما چالش ورزند و اگر از آنان فرمانبرداری کنید به یقین مشرک خواهید بود» سوره انعام، آیه ۱۲۱.
  32. ↑ ر.ک: اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام ج۱.
  33. ↑ «و از خداوند و فرستاده (او) پیروی کنید باشد که بر شما بخشایش آورند» سوره آل عمران، آیه ۱۳۲.
  34. ↑ «آنان که از خداوند و رسول او فرمانبرداری کنند، (خداوند) آنها را به بوستان‌هایی درمی‌آورد که از بن آنها جویبارها روان است» سوره نساء، آیه ۱۳.
  35. ↑ المیزان، ج‌۱۱، ص‌۳۵.
  36. ↑ «و آنان که از خداوند و پیامبر فرمان برند با کسانی که خداوند به آنان نعمت داده است از پیامبران و راستکرداران و شهیدان و شایستگان خواهند بود و آنان همراهانی نیکویند» سوره نساء، آیه ۶۹.
  37. ↑ «و اگر از خداوند و پیامبرش فرمان برید از (پاداش) کردارهایتان چیزی کم نمی‌کند که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره حجرات، آیه ۱۴.
  38. ↑ جامع البیان، مج‌۱۳، ج‌۲۵، ص‌۱۸۵.
  39. ↑ «و هر که از خداوند و فرستاده او فرمان برد بی‌گمان به رستگاری سترگی رسیده است» سوره احزاب، آیه ۷۱.
  40. ↑ کشف الاسرار، ج‌۳، ص‌۱۷۹؛ التفسیر الکبیر، ج‌۳۰، ص‌۱۳۷.
  41. ↑ جامع البیان، مج‌۱۴، ج‌۲۸، ص‌۱۵۸.
  42. ↑ «و از خداوند فرمان برید و از پیامبر فرمانبرداری کنید پس اگر پشت کنید بر عهده پیامبر ما، تنها پیام‌رسانی آشکار است» سوره تغابن، آیه ۱۲.
  43. ↑ جامع البیان، مج‌۱۲، ج‌۲۳، ص‌۱۶‌ـ‌۱۷.
  44. ↑ «هر کس از خدا و فرستاده‌اش نافرمانی کند به گمراهی آشکاری افتاده است» سوره احزاب، آیه ۳۶.
  45. ↑ ر.ک: جعفرپیشه فرد، مصطفی، اطاعت، دائرة المعارف قرآن کریم ج۳، ص ۵۲۷ - ۵۳۵.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=اطاعت_خدا&oldid=1267700»