گستره علم غیب

این مدخل زیرشاخهٔ بحث علم غیب است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

بی‌گمان، هیچ چیز در امور مربوط به شریعت و حلال و حرام الهی بر بندگان برگزیده‌ای که سزاوار دریافت علوم غیبی‌اند، مخفی نمی‌ماند و خداوند در غیب را به روی آنان می‌گشاید. گزارش‌های تاریخی خدشه‌ناپذیر و روایات فراوانی که در کتب شیعه و سنی آمده‌اند، گواه آنند که اولیای الهی از بسیاری از امور دیگر نیز آگاهند و گاه از امور نهانی خبر می‌داده‌اند. چگونگی این آگاهی و اینکه همیشگی و بی‌شرط بوده است، یا به خواست و اراده آنان و یا به مصلحت الهی بستگی داشته است.

علم الکتاب

در آیه‌ای از قرآن کریم، سخن از شخصی به میان آمده است که دارای علم الکتاب است و بر حقانیت رسول خدا(ص) گواهی می‌دهد. روایات فراوانی از شیعه و سنی، مصداق این تعبیر قرآنی را امام علی بن ابی طالب(ع) دانسته‌اند؛ چنان‌که خود آن حضرت می‌فرماید: «منم آن کس که دارنده علم الکتاب است». از سوی دیگر، درباره مقصود از علم الکتاب، نظریه‌هایی گوناگون مطرح است که در این نوشتار نمی‌توان بدان پرداخت؛ اما از مقایسه این عبارت با تعبیر دیگر قرآنی که می‌فرماید: ﴿عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ﴾، می‌توان به این نتیجه رسید که دارنده علم الکتاب به درجاتی بالا از علم و معرفت دست یافته است و از حقایقی آگاهی دارد که انسان‌های عادی از آن بی‌بهره‌اند. آصف بن برخیا، یکی از کارگزاران سلیمان نبی(ع)، به دلیل برخورداری از دانش اندکی از کتاب (علم من الکتاب) توانست تخت ملکه سبا را در یک چشم بر هم زدن، نزد سلیمان حاضر سازد؛ در حالی که امیرمؤمنان(ع) دانش همه کتاب (علم الکتاب) را یکجا در اختیار دارد و به فرموده خود، همه علومش را نزد فرزندان معصوم خویش میراث گذاشته است.

امام علی(ع) در گفتاری دیگر، برخورداری از علم الکتاب را به آگاهی از اسم اعظم خدا پیوند زده، می‌فرماید: آصف بن برخیا، تنها یک حرف از اسم اعظم را می‌دانست... در حالی که ما هفتاد و دو حرف را می‌دانیم، و البته یک حرف در علم غیب خدا باقی مانده [و برای کسی آشکار نگشته] است.

شرایع آسمانی

امیرمؤمنان(ع) که نمونه والای دارندگان علوم غیبی است، نه تنها تفسیر و تأویل قرآن و شأن نزول آیات قرآنی را می‌داند و ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و خاص و عامش را از یکدیگر بازمی‌شناسد، بلکه به فرموده خود، آگاهی‌اش به تورات و انجیل از خود یهودیان و مسیحیان بیشتر است و می‌تواند در میان هر گروه، بر اساس کتاب آسمانی‌شان داوری کند. این دانش گسترده، برگرفته از مکتب پیامبری است که با اتصال به خزانه غیب الهی، مسئله‌آموز صد مدرس بود.

گذشته و آینده

امام علی(ع) با اشاره به اینکه دانش پیامبران پیشین در پیامبر اسلام(ص) گرد آمده و ایشان از وقایع گذشته و حوادث آینده آگاه است، خود را وارث علم او می‌خواند و می‌فرماید: «سوگند به کسی که جانم به دست او است، من نیز از آنچه پیامبر می‌دانست، آگاهم و از حوادثی که تاکنون روی داده است، یا تا قیامت روی می‌دهد، خبر دارم».

امام در گفتاری دیگر، گستره دانش خود را چنین شرح می‌دهد: «به خدا، اگر خواهم هر یک از شما را خبر دهم که از کجا آمده و به کجا رود و سرانجام کارهای او چه بود، توانم، لیکن ترسم که درباره من به راه غلو روید و مرا بر رسول خدا(ص) تفضیل نهید».

پیش‌گویی‌های شگفت‌انگیز امیرمؤمنان(ع) زبانزد همگان است و کتاب‌های فراوانی در این باره نگاشته‌اند. این پیش‌گویی‌ها چونانند که راه هرگونه توجیهی را می‌بندند و تردیدی در آگاهی امام از غیب باقی نمی‌گذارند؛ چنان‌که پیش از آغاز جنگ نهروان فرمود: «به خدا که ده کس از آنان نرهد و از شما ده تن کشته نشود». ابن ابی الحدید در شرح این خطبه سخنانی دارد که گزیده آن چنین است: "این خبر غیبی از اخبار متواتر است و یکی از معجزات آن حضرت به شمار می‌رود؛ زیرا پیش‌گویی حوادث آینده به دو گونه می‌تواند بود: یکی اجمالی و سربسته؛ برای مثال، کسی می‌گوید: «شما بر این گروه پیروز خواهید شد». این پیش‌بینی اگر هم درست از کار در آید، دلیلی بر آگاهی غیبی گوینده آن نخواهد بود. دیگر، تفصیلی؛ چنان‌که امام در این روایت، از شمار دقیق کسانی که از دو طرف کشته می‌شوند، خبر می‌دهد و ارتباط خود را با عالمی دیگر به‌خوبی می‌نمایاند. این گونه پیش‌گویی، فراتر از توان بشری است و جز معجزه و خبر غیبی، نام دیگری نمی‌توان بر آن نهاد.

زمان مرگ و پیشامدهای ناگوار

آگاهی از زمان فرا رسیدن مرگ و رویدادهای ناخوشایند - که در اصطلاح عربی، عِلْمَ الْمَنَايَا وَ الْبَلَايَا خوانده می‌شود - در روایات علوی بسیار به چشم می‌آید و از دانش‌های غیبی آن حضرت به شمار است؛ چنان‌که امام صادق(ع) می‌فرماید: «امیر مؤمنان(ع) بارها می‌فرمود: «... زمان فرا رسیدن مرگ و پیشامدهای ناگوار را می‌دانم و از اصل و نسب آدمیان و چگونگی داوری میان آنان آگاهی دارم. نه حوادث گذشته از دسترس من به دور است و نه امور نهان از دیده، برایم مستور.... اینها همه، دانشی است که خدا مرا از آن آگاه ساخته است».

امام علی(ع) این بعد از علوم غیبی را - همچون ابعاد دیگر - ویژه خود نمی‌شمارد، بلکه دیگر اعضای اهل‌بیت را در آن شریک می‌داند. حتی آن حضرت دریچه‌هایی از این دانش را به روی برخی یاران خویش، همچون رشید هجری، نیز گشوده است و رشید نه تنها از چگونگی شهادت خود و ناگواری‌هایی که دامنگیرش خواهد شد، آگاهی داشت، بلکه بارها از زمان مرگ دیگران نیز رازگشایی می‌کرد، و حوادث آینده نیز چنان روی می‌داد که او گفته بود.

اسرار درونی

رازهای پنهان و اسرار درونی آدمیان، دسته‌ای دیگر از امور غیبی‌اند که خداوند برای پیامبران و امامان آشکار می‌سازد؛ چنان‌که امام علی(ع) به یکی از جاسوسان معاویه، که خود را هوادار آن حضرت می‌نمایاند، فرمود: «تو را معاویه به سوی من فرستاده، تا از پاسخ مسائلی که در حل آنها درمانده است، آگاه گردد». همچنین، یکی از خوارج به قصد آن‌که امیرمؤمنان(ع) را بیازماید و آگاهی‌اش را از امور غیبی پنداری باطل نمایاند، نزد امام آمد و از ارادت و دوستی خود به او سخن راند. امام در پاسخ فرمود: دروغ می‌گویی. به خدا سوگند که مرا دوست نداری و هرگز نداشته‌ای... گویی زمانی را می‌بینم که در حال گمراهی کشته می‌شوی و مرکب‌های عراقیان چنان چهره‌ات را لگدکوب می‌سازند که بستگانت از بازشناختنت درمی‌مانند.

زبان همه آدمیان

در تاریخ زندگانی پیشوایان معصوم(ع) به حکایاتی بسیار برمی‌خوریم که بر اساس آنها، اهل‌بیت پیامبر(ص) به زبان‌های گوناگونی همچون سریانی، عبری، ترکی، روسی و فارسی سخن گفته‌اند؛ چنان‌که امیرمؤمنان(ع) به شکایت گروهی نبطی زبان که از سنگینی خراج گله‌مند بودند، با زبان خودشان پاسخ گفت و امام صادق(ع) در ملاقات با گروهی از ایرانیان، که با زبان عربی ناآشنا بودند، به فارسی فرمود: «هر که درم اندوزد، جزایش دوزخ باشد». در این باره، اباصلت هروی از امام رضا(ع) روایت می‌کند: «خداوند هیچ‌کس را بر گروهی حجت نمی‌کند، جز آن‌که زبان آنان را به او می‌آموزد. آیا این سخن امیرمؤمنان(ع) را نشنیده‌ای که فرمود: «به ما فصل الخطاب داده‌اند؟» آیا فصل الخطاب چیزی جز دانستن زبان‌ها است».

زبان حیوانات

در روایتی، امام علی(ع) با سلیمان پیامبر، که به فرموده قرآن، زبان پرندگان را می‌دانست، هم‌نوا می‌گردد و می‌فرماید: «ما را زبان مرغان آموختند و از هر نعمت عطا کردند». و این البته به زبان پرندگان اختصاص ندارد، بلکه به گواهی روایات، حیوانات دیگر را نیز دربرمی‌گیرد.

منابع

1. یوسفیان، حسن، مقاله «علم غیب امام»، دانشنامه امام علی ج۳