عثمان بن مظعون در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عثمان بن مظعون است. عثمان بن مظعون از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عثمان بن مظعون در تاریخ اسلامی - عثمان بن مظعون در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

پدرش، مظعون بن حبیب، مادرش، شیله دختر عنبس، کنیه‌اش اباسائب و از قبیله بنی جُمح بوده است . او دو پسر به نام‌های عبدالرحمن و سائب داشت و چهاردهمین کسی است که اسلام آورد. امیرالمؤمنین (ع) اسم پسر خود را عثمان نهاد و فرمود: او را به یا برادرم عثمان بن مظعون، عثمان نامیدم.

اسلام عثمان بن مظعون

قبل از آغاز دعوت عمومی پیامبر (ص)، عثمان بن مظعون با عبیدة بن حارث، عبدالرحمن بن عوف، ابوسلمة بن عبدالاسد و ابو عبیدة بن جراح نزد رسول خدا (ص) رفتند و پیامبر (ص) اسلام و قوانین آن را برای ایشان بیان فرمود و همه در همان ساعت اسلام آوردند.

عثمان گوید: من به سبب اینکه پیامبر اسلام (ص) مرا همواره به اسلام دعوت می‌کرد، حیا کردن و مسلمان شدم، اما هنوز نور اسلام در دلم نتابیده بود. روزی در حضور پیامبر (ص) بودم؛ ناگاه چشمش را به آسمان دوخت، مثل اینکه می‌خواست سؤالی کند. همین که نگاهش از آسمان گرفت، علت را پرسیدم. پیامبر (ص) فرمود: "هنگامی که بادها سخن می‌گفتم، جبرئیل را در آسمان دیدم که این آیه را بر من نازل کرد ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾.

در این وقت نور اسلام در دل من تابیدن گرفت و نزد عمویش ابوطالب رفتم و او را از این داستان باخبر ساختم. وی گفت: "ای آل قریش، از محمد پیروی کنید، تا رستگار شوید، زیرا او شما را به اخلاق پسندیده امر می‌کند". سپس نزد ولید بن مغیره رفتم و آیه را برای او خواندم. وی گفت: اگر این سخن را محمد گفته است سخن خوبی است و اگر خدای او هم گفته است، سخن خوبی است. ازاین‌رو خداوند، این آیه را نازل کرد: ﴿أَفَرَأَيْتَ الَّذِي تَوَلَّى * وَأَعْطَى قَلِيلًا وَأَكْدَى﴾.

عثمان بن مظعون و هجرت

عثمان دوباره به حبشه هجرت کرده و جزء ده نفر نخستین قافله مهاجران به حبشه بود و آن‌گونه که نقل می‌کنند، عثمان بن مظعون امیر آنها بود و پس از ایشان جعفر بن ابی طالب با سایر مهاجران به حبشه رفتند. پس از آنکه در حبشه شایع شد که مردم مکه مسلمان شده‌اند؛ عده‌ای از مهاجران و از جمله عثمان بن مظعون و پسرش و دو برادرش به مکه بازگشتند. وقتی آنها در نزدیکی مکه فهمیدند که شایعه، دروغی بیش نبوده است از این رو جمعی از آنها ناچار شدند مخفیانه وارد شهر شوند و جمعی در پناه دیگران به شهر در آیند.

عثمان بن مظعون در پناه ولید بن مغیره به مکه وارد شد و در پناه وی در آرامش و امنیت به سر می‌برد ولی دیدن حال رقت‌بار مسلمانان که به سبب بی‌پناهی به دست مشرکان شکنجه می‌شدند او را به سختی رنج می‌داد. از این رو با خود گفت: برای من عیب بزرگی است که به خاطر پناهندگی به یک مشرک آزادانه هر صبح و شام در کوچه‌های مکه رفت و آمد کنم اما هم کیشان من در راه خدا این همه شکنجه شوند. پس پیش ولید بن مغیره رفت و به او گفت: "ای ولید، پناه دادن تو به من به پایان رسید و از این پس من در پناه تو نخواهم بود". ولید گفت: "برای چه؟ مگر کسی تو را آزرده؟" او گفت: "نه، ولی من می‌خواهم تنها در پناه خدای بزرگ باشم و پناهندگی به غیر او را دوست ندارم". ولید گفت: "چون پناهندگی تو آشکارا بوده و من در مسجدالحرام آن را گفته‌ام، برای به هم زدن آن نیز باید به مسجد برویم و پایان آن را آشکار کنیم". پس عثمان با ولید هر دو به طرف مسجد راه افتادند و چون آنجا رسیدند؛ ولید در میان قریش ایستاده، گفت: "عثمان بن مظعون از این پس در پناه من نیست و خود او پناه جویی‌اش را به من بازگرداند". عثمان گفت: "آری، راست می‌گوید و من در این مدت که در پناه او بودم، او مردی وفادار و بزرگوار بود ولی چون من دوست ندارم به غیر از خدای متعال، به دیگری پناهنده شوم از این رو از پناه او خارج شدم". آن مجلس به هم خورد و عثمان با لبید بن ربیعه به مجلس دیگری رفتند. لبید در آن مجلس اشعاری خواند که این بیت از آن جمله بود: "جز خدا همه چیز باطل و نابود شدنی است و به ناچار تمام نعمت‌ها پایان می‌یابد"

عثمان پس از رسیدن مصرع اول به لبید گفت: "راست گفتی، چنین است. ولی وقتی مصرع دوم را شنید، گفت: "دروغ گفتی، زیرا نعمت‌های بهشتی از بین نمی‌رود". لبید گفت: "ای گروه قریش، به خدا تا به امروز کسی مرا در مجلس شما نمی‌آزرد؛ این مرد کیست که امروز در میان شما پیدا شده؟"

مردی از ایشان گفت: "ای لبید، تو به سخن این مرد توجه نکن؛ او مردی ابله است که با جمعی دیگر از ابلهان این شهر از دین بیرون رفته و به کیش پدران خود پشت پا زده است". عثمان پاسخ آن مرد را گفت و او نیز به عثمان پرخاش کرد و بالاخره به زد و خورد انجامید، تا اینکه آن مرد را برخاسته با چنان تو سیلی محکمی به گوش عثمان زد که یک چشمش کبود شد. ولید بن مغیره نیز که در نزدیکی او بود و این حادثه را دید، رو به عثمان کرد و گفت: "اگر به چشم خود علاقه مند بودی از پناه محکمی که در آن بودی خارج نمی‌شدی". عثمان گفت: "به خدا آن چشم سالم من نیز نیازمند همان مصیبتی است که آن دیگری در راه خدا بدان دچار شده است و من خدا را شکر در پناه آن خدائی هستم که از تو نیرومند‌تر و قوی‌تر است". ولید گفت: "اکنون نیز اگر بخواهی می‌توانی دوباره در پناه من در آئی". عثمان گفت: "نه، نیازی ندارم". سپس عثمان این اشعار را سرود: اگر به چشمم، در راه رضای خدا دو دست کافری راه نیافته به دین، رسیده است؛ خدای رحمان، عوض آن پاداش خواهد داد و هر که خدا از او راضی باشد، سعادتمند است.

عثمان به مدینه نیز هجرت کرد و گفته شده که آیه زیر درباره ابن سلمه، بلال و او نازل شده است : ﴿وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَلَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ * الَّذِينَ صَبَرُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ﴾. پیامبر (ص) در مدینه، خود محل خانه عثمان بن مظعون و برادرانش را مشخص فرمود و بین او و ابو هیثم بن تیهان عقد برادری خواند.

زهد و عبادت عثمان بن مظعون

عثمان بن مظعون در زمان جاهلیت شراب را بر خود حرام کرده بود و می‌گفت: من چیزی را که عقل مرا می‌برد و سبب می‌شود اشخاص پست‌تر از خودم بر من بخندند و مرا وادار می‌کند که دختر خودم را به همسری کسی که نمی‌خواهم، درآورم، و چون آیه تحریم شراب نازل شد، مردی از کنار او گذشت و به او گفت: "شراب حرام شد" و این آیه را برای او خواند. عثمان گفت: "مرگ بر شراب!".

امام صادق (ع) فرموده است: "روزی زن عثمان بن مظعون نزد پیامبر (ص) آمد و گفت: ای رسول خدا (ص)، عثمان روزها روزه می‌گیرد و شب‌ها به نماز می‌ایستد". پس رسول خدا (ص) غضبناک و در حالی که کفش خود را به زمین می‌کشید به سوی عثمان آمد و دید که نماز می‌خواند. عثمان وقتی پیامبر (ص) را دید، نمازش را تمام کرد. پیامبر (ص) به عثمان فرمود: خداوند مرا برای گوشه‌گیری نفرستاده بلکه مرا به دین حنیف آسان برانگیخته؛ من روزه می‌گیرم و نماز می‌خوانم و با همسرانم هستم؛ پس هر کس فطرت مرا دوست دارد باید از سنت من پیروی کند و با همسر بودن از سنت من است".

همچنین امام صادق (ع) فرموده است: "عثمان بن مظعون به رسول خدا به گفت: می‌خواهم عطر زدن و چند کار دیگر را ترک کنم. " رسول خدا (ص) به او فرمود: "عطر زدن را ترک نکن که فرشتگان به بوی عطر مؤمن اشتیاق دارند و به کار بردن عطر را در روزهای جمعه ترک مکن".

انس بن مالک گوید: یکی از پسرهای عثمان بن مظعون مُرد و او چنان غمگین شد که در خانه‌اش محل نماز خواندنی ساخت و در آن به عبادت پرداخت. این خبر به رسول خدا (ص) رسید، به او فرمود: "ای عثمان، رهبانیت امتم، جهاد در راه خداست. ای عثمان بن مظعون، بهشت هشت در دارد و دوزخ هفت در؛ شاد نیستی که بر هر دری از آن (بهشت) که درآیی پسرت را بیابی که در پهلوی تو است و دامنت را گرفته و به درگاه خدا درباره تو شفاعت می‌کند؟" عثمان گفت: چرا یا رسول الله (ص).." مسلمانان گفتند: یا رسول الله، ما هم در مرگ گذشتگان خود اجر عثمان را داریم؟ پیامبر (ص) فرمود: "آری، هر کدام تان صبر کنید و آن را به حساب خدا بگذارید". سپس فرمود: "ای عثمان، هر که نماز صبح را به جماعت بخواند و بنشیند ذکر خدا گوید تا آفتاب برآید، در فردوس، هفتاد درجه دارد که فاصله آنها به اندازه هفتاد سال دویدن اسب نجیب کمر باریک است و هر که ظهر را به جماعت بخواند، در جنات عدن پنجاه درجه دارد که فاصله هر کدام به اندازه پنجاه سال دویدن چنین اسبی است و هر که عصر را به جماعت بخواند ثواب آزاد کردن هشت تن از اولاد اسماعیل را دارد که هر کدام خانواده داشته باشند و هر که نماز مغرب را به جماعت بخواند ثوابحج و عمرۀ پذیرفته شده را دارد و هر که نماز عشاء را به جماعت بخواند ثواب احیای شب قدر را دارد".

عثمان بن مظعون در جنگ بدر

نقل شده از قبیلۀ بنی جمح، عثمان بن مظعون، قدامة بن مظعون، عبدالله بن مظعون، سائب بن عثمان و معمر بن حارث در جنگ بدر حضور داشتند. در جنگ بدر عثمان و علی بن ابی طالب اوس بن معیر را با هم کشتند و عثمان بن مظعون حنظلة بن قبیصه را اسیر کرده بود.

سرانجام عثمان بن مظعون

عثمان بن مظعون در ذی حجۀ سال دوم هجرت از دنیا رفت. وی اولین کس از مهاجران بود که در مدینه از دنیا رفت. مردم از رسول خدا (ص) پرسیدند: یا رسول الله عثمان را کجا دفن کنیم؟ پیامبر (ص) فرمود: "او را در بقیع دفن کنید". پیامبر، عثمان بن مظعون را پس از وفاتش بوسید، در حالی که گریه می‌کرد و از چشمانش اشک جاری بود. وقتی پیامبر (ص) عثمان بن مظعون را دفن کرد، رو به مردی کرد و فرمود: "آن سنگ را بیاور و بر قبر برادرم بگذارم تا علامتی باشد و اهل بیتم را پیش او دفن کنم". ولی آن مرد نتوانست آن سنگ را بلند کند خود پیامبر (ص) آن سنگ را آورد و بر قبر عثمان نهاد. پس از مرگ عثمان، پیامبر (ص) شنید که زن عثمان می‌گوید: "بهشت بر تو گوارا باد ای ابا السائب!" پیامبر (ص) به او فرمود: "از کجا می‌دانی؟" پس فرمود: "شاید به این دلیل می‌گویی که او خدا و رسول خدا را دوست می‌داشت".

منابع

• علی‌زاده، فرهاد، مقاله «عثمان بن مظعون»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۶