علم در معارف و سیره سجادی

مقدمه

در تعالیم اسلام، علم و دانش جایگاه مهمی دارد. یکی از مسئولیت‌های پیامبر اسلام (ص) تزکیه و تعلیم است^[۱]. در منطق قرآن، کسانی که می‌دانند با آنان که نمی‌دانند هرگز برابر نیستند^[۲]. و منزلت انسان در رشد علمی اوست^[۳]. علم می‌تواند شاخص خداترسی انسان نیز باشد^[۴]. امام سجاد (ع) نیز دانش راستین را موجب تقویت خشیت انسان نسبت به خداوند می‌داند: «سُبْحَانَكَ! أَخْشَى خَلْقِكَ لَكَ‏ أَعْلَمُهُمْ‏ بِكَ‏...»^[۵]؛ خداوندا! منزهی تو. از آفریدگانت آنکه تو را بیشتر بشناسد، بیشتر از تو می‌ترسد و از تو بهتر فرمان می‌برد.

در روایات نیز بر اهمیت دانش بسیار تأکید شده است. امام صادق (ع) فرمود: «کسی که برای خدای بزرگ علم بیاموزد، به آن عمل کند و آن را به دیگران بیاموزد در ملکوت آسمان‌ها بزرگ خوانده شود»^[۶]. امام سجاد (ع) خداوند بزرگ را به خاطر احاطه دانش بی‌انتهای او بر همه چیز^[۷] و گشودن ابوابی از علم به ربوبیت خود به روی انسان سپاس گفته است^[۸]. آن حضرت در فرازهای متعدد صحیفه سجادیه، خداوند را به دلیل آگاهی بر گناهان انسان و پوشاندن و بخشیدن آن سپاس می‌گوید^[۹].^[۱۰]

مجرای علم خداوند

از منظر امام چهارم (ع)، پیشوایان دین، یعنی پیامبر اکرم (ص) و امامان از اهل‌بیت او، حاملان علم قرآن و آگاه از حقایق شگفت آن هستند. از این رو می‌فرماید: خداوند علم عجایب قرآن را به پیامبرش الهام کرده است^[۱۱] و اهل‌بیت او را از گنجینه‌های دانش خود سیراب کرده^[۱۲] و قرآن را پرچم دانش رهایی انسان از همه انحرافات درونی و بیرونی خوانده است: قرآن و پرچم نجاتی است که هر کس قدم در پی‌اش نهاد و آیین او پیشه ساخت گمراه نگردد^[۱۳].

امام سجاد (ع) در نیایش‌های خود، برخی از رهنمودهای استفاده مطلوب و ارزشی از دانش و عوامل باروری آن را معرفی می‌کند:

فراگیری امور مفید در امر دنیا و آخرت؛ درباره مرزداران دعا می‌کند: «بارخدایا! بر محمد و خاندان او درود فرست و به مدافعان مرزها هرچه نمی‌شناسند بشناسان. هرچه نمی‌دانند بیاموز و چشمانشان را بر هرچه نمی‌بینند، بگشای»^[۱۴].
آگاهی از سیره و سنت پیشوایان دین؛ «درباره مجاهدان و مرزداران اسلام که در صف مقدم مبارزه قرار دارند و به او مجاهد در راه خدا سیرت‌ها و سنت‌های دین را بیاموز»^[۱۵].
آگاهی از دانش مدیریت؛ «وَ عَلِّمْنِي‏ حُسْنَ‏ التَّقْدِيرِ»^[۱۶]؛ «و روش نیکو [ی مدیریت اقتصاد] را به من بیاموز».
عمل به دانسته‌ها؛ «وَ ارْزُقْنِي... ‏ وَ عِلْماً فِي‏ اسْتِعْمَالٍ‏ »^[۱۷]؛؛ «بار خدایا!... علم همراه با عملروزی من گردان».

بنابراین علم وقتی ثمربخش است که به آن عمل شود، در غیر این صورت همچون باری بر دوش چارپا^[۱۸] است که فقط سنگینی آن را متحمل می‌شود. گاهی اوقات افرادی که دارای علم هستند، به علت غفلت و هواپرستی از علم خویش بی‌بهره می‌مانند و حق دانشی را که خدا به آنان عطا نموده به جا نمی‌آورند. چنین افرادی علی‌رغم دانشی که دارند در ورطه گمراهی و هلاکت می‌افتند. قرآن کریم از کسانی سخن می‌گوید که به چنین سرنوشتی دچار شدند^[۱۹]. رسول اعظم (ص) فرمود: «نَعُوذُ بِاللَّهِ‏ مِنْ‏ عِلْمٍ‏ لَا يَنْفَعُ‏»^[۲۰]؛ «از علمی که سود نداشته باشد، به خدا پناه می‌بریم». امام علی (ع) فرمود: «عِلْمٌ‏ لَا يَنْفَعُ‏ كَدَوَاءٍ لَا يَنْجَعُ‏»^[۲۱]؛ «علمی که نفع ندهد مانند دوایی است که اثر نکند».

یکی دیگر از آفات در زمینه علم و دانش آن است که انسان در زمینه مسائل علمی بدون آگاهی و اطلاع سخن گوید: «اللَّهُمَّ إِنِّي‏ أَعُوذُ بِكَ‏ مِنْ‏... أَوْ نَقُولَ‏ فِي‏ الْعِلْمِ‏ بِغَيْرِ عِلْمٍ‏»^[۲۲]؛ «بارخدایا، به تو پناه می‌برم از اینکه... از روی بی‌دانشی سخن در دانش گوییم».^[۲۳].^[۲۴]

منابع

شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «علم»، دانشنامه صحیفه سجادیه

پانویس

↑ لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ «بی‌گمان خداوند بر مؤمنان منّت نهاد که از خودشان فرستاده‌ای در میان آنان برانگیخت که آیات وی را بر آنان می‌خواند و آنها را پاکیزه می‌گرداند و به آنها کتاب و فرزانگی می‌آموزد و به راستی پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» سوره آل عمران، آیه ۱۶۴؛ هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ «اوست که در میان نانویسندگان (عرب)، پیامبری از خود آنان برانگیخت که بر ایشان آیاتش را می‌خواند و آنها را پاکیزه می‌گرداند و به آنان کتاب (قرآن) و فرزانگی می‌آموزد و به راستی پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» سوره جمعه، آیه ۲.
↑ أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ «آیا (آن کافر ناسپاس بهتر است یا) کسی که هر دم از شب در سجده و ایستاده با فروتنی به نیایش می‌پردازد از جهان واپسین می‌هراسد و به بخشایش پروردگارش امید می‌برد؟ بگو: آیا آنان که می‌دانند با آنها که نمی‌دانند برابرند؟ تنها خردمندان پند می‌پذیرند» سوره زمر، آیه ۹.
↑ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا يَفْسَحِ اللَّهُ لَكُمْ وَإِذَا قِيلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ «ای مؤمنان! چون در نشست‌ها به شما گویند جا باز کنید، باز کنید تا خداوند برایتان (در بهشت) جا باز کند و چون گویند: برخیزید، برخیزید تا خداوند (پایگاه) مؤمنان از شما و فرهیختگان را چند پایه بالا برد و خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره مجادله، آیه ۱۱.
↑ وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ كَذَلِكَ إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ «و همچنین از مردم و جنبندگان و چهارپایان که با رنگ‌های گونه گونند؛ از بندگان خداوند تنها دانشمندان از او می‌هراسند، بی‌گمان خداوند پیروزمندی آمرزنده است» سوره فاطر، آیه ۲۸.
↑ دعای ۵۲.
↑ بحارالانوار، ج۲، ص۲۷.
↑ نیایش‌های یکم و شانزدهم.
↑ نیایش یکم.
↑ نیایش‌های سی‌و‌یکم، سی‌و‌چهارم، پنجاهم و پنجاه و‌یکم.
↑ شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «علم»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۳۳۴.
↑ نیایش چهل‌و‌دوم.
↑ نیایش چهل‌و‌هفتم.
↑ نیایش چهل‌ودوم.
↑ نیایش بیست‌و‌هفتم.
↑ نیایش بیست‌و‌هفتم.
↑ دعای ۳۰.
↑ دعای ۲۰.
↑ مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ «داستان آنان که (عمل به) تورات بر دوش آنها نهاده شد اما زیر بار آن نرفتند همچون داستان درازگوشی است بر او کتابی چند؛ داستان آن گروه که آیات خداوند را دروغ شمردند بد (داستانی) است و خداوند گروه ستمگران را راهنمایی نمی‌کند» سوره جمعه، آیه ۵.
↑ وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ ذَلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ «و اگر می‌خواستیم (جایگاه) او را با آن آیات فرا می‌بردیم اما او به دنیا‌گرایید و از هوای نفس خود پیروی کرد؛ از این رو داستان او چون داستان سگ است که اگر به او بتازی له‌له می‌زند و اگر او را وانهی (باز) له‌له می‌زند؛ این داستان گروهی است که آیات ما را دروغ شمردند پس این داستان را باز گوی باشد که آنان بیندیشند» سوره اعراف، آیه ۱۷۶.
↑ بحارالانوار، ج۲، ص۳۲.
↑ غررالحکم، ج۴، ص۳۵۰.
↑ دعای ۸.
↑ بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴؛ الصحیفة السجادیة الامام زین‌العابدین (ع)، نشر الهادی، قم، ۱۴۱۸؛ غررالحکم، عبدالواحد تمیمی آمدی، دفتر تبلیغات، اسلامی، قم، ۱۳۶۶؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، دارالقرآن الکریم، قم ۱۳۷۳.
↑ شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «علم»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۳۳۴.

[1] لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ «بی‌گمان خداوند بر مؤمنان منّت نهاد که از خودشان فرستاده‌ای در میان آنان برانگیخت که آیات وی را بر آنان می‌خواند و آنها را پاکیزه می‌گرداند و به آنها کتاب و فرزانگی می‌آموزد و به راستی پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» سوره آل عمران، آیه ۱۶۴؛ هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ «اوست که در میان نانویسندگان (عرب)، پیامبری از خود آنان برانگیخت که بر ایشان آیاتش را می‌خواند و آنها را پاکیزه می‌گرداند و به آنان کتاب (قرآن) و فرزانگی می‌آموزد و به راستی پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» سوره جمعه، آیه ۲.

[2] أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ «آیا (آن کافر ناسپاس بهتر است یا) کسی که هر دم از شب در سجده و ایستاده با فروتنی به نیایش می‌پردازد از جهان واپسین می‌هراسد و به بخشایش پروردگارش امید می‌برد؟ بگو: آیا آنان که می‌دانند با آنها که نمی‌دانند برابرند؟ تنها خردمندان پند می‌پذیرند» سوره زمر، آیه ۹.

[3] يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا يَفْسَحِ اللَّهُ لَكُمْ وَإِذَا قِيلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ «ای مؤمنان! چون در نشست‌ها به شما گویند جا باز کنید، باز کنید تا خداوند برایتان (در بهشت) جا باز کند و چون گویند: برخیزید، برخیزید تا خداوند (پایگاه) مؤمنان از شما و فرهیختگان را چند پایه بالا برد و خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره مجادله، آیه ۱۱.

[4] وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ كَذَلِكَ إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ «و همچنین از مردم و جنبندگان و چهارپایان که با رنگ‌های گونه گونند؛ از بندگان خداوند تنها دانشمندان از او می‌هراسند، بی‌گمان خداوند پیروزمندی آمرزنده است» سوره فاطر، آیه ۲۸.

[5] دعای ۵۲.

[6] بحارالانوار، ج۲، ص۲۷.

[7] نیایش‌های یکم و شانزدهم.

[8] نیایش یکم.

[9] نیایش‌های سی‌و‌یکم، سی‌و‌چهارم، پنجاهم و پنجاه و‌یکم.

[10] شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «علم»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۳۳۴.

[11] نیایش چهل‌و‌دوم.

[12] نیایش چهل‌و‌هفتم.

[13] نیایش چهل‌ودوم.

[14] نیایش بیست‌و‌هفتم.

[15] نیایش بیست‌و‌هفتم.

[16] دعای ۳۰.

[17] دعای ۲۰.

[18] مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ «داستان آنان که (عمل به) تورات بر دوش آنها نهاده شد اما زیر بار آن نرفتند همچون داستان درازگوشی است بر او کتابی چند؛ داستان آن گروه که آیات خداوند را دروغ شمردند بد (داستانی) است و خداوند گروه ستمگران را راهنمایی نمی‌کند» سوره جمعه، آیه ۵.

[19] وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ ذَلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ «و اگر می‌خواستیم (جایگاه) او را با آن آیات فرا می‌بردیم اما او به دنیا‌گرایید و از هوای نفس خود پیروی کرد؛ از این رو داستان او چون داستان سگ است که اگر به او بتازی له‌له می‌زند و اگر او را وانهی (باز) له‌له می‌زند؛ این داستان گروهی است که آیات ما را دروغ شمردند پس این داستان را باز گوی باشد که آنان بیندیشند» سوره اعراف، آیه ۱۷۶.

[20] بحارالانوار، ج۲، ص۳۲.

[21] غررالحکم، ج۴، ص۳۵۰.

[22] دعای ۸.

[23] بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴؛ الصحیفة السجادیة الامام زین‌العابدین (ع)، نشر الهادی، قم، ۱۴۱۸؛ غررالحکم، عبدالواحد تمیمی آمدی، دفتر تبلیغات، اسلامی، قم، ۱۳۶۶؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، دارالقرآن الکریم، قم ۱۳۷۳.

[24] شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «علم»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۳۳۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]