سوره انسان در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث فضایل امام علی است. سوره انسان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره انسان در علوم قرآنی - سوره انسان در معارف و سیره رضوی - سوره انسان در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

نزول «هل اتی»

شیخ مفید در مسار الشیعه و سید بن طاووس در الاقبال به نقل از شیخ طوسی در مصباح و محدث قمی در وقایع الایام و مفاتیح الجنان روز بیست و پنجم ذیحجه را روز نزول سوره «هل اتی» می‌دانند. بر اساس روایات پرشماری که در منابع شیعه و سنی آمده است، این سوره در شأن اهل بیت(ع) نازل شده است. و به همین مناسبت، این روز در تاریخ جمهوری اسلامی ایران با عنوان «روز خانواده» نامیده شده است. علامه امینی در الغدیر سی و چهار نفر از دانشمندان اهل سنت، از جمله اسکافی، ترمذی، طبری، ابن عبدربه، ابن مردویه، ثعلبی، واحدی، زمخشری و خوارزمی را نام برده است که این شأن نزول را گزارش کرده‌اند. امیر مؤمنان، علی(ع) نیز در چند مورد به آیات این سوره بر فضیلت خود احتجاج کرده است. از این‌رو، سوره «هل اتی» همواره از فضایل اهل بیت(ع) به شمار آمده است.

شأن نزول «هل أتی»

در شأن نزول مشهور این سوره، از ابن عباس نقل شده است: حسن و حسین(ع) بیمار شدند. پیامبر(ص) به همراه جمعی به عیادت آنان آمدند و به حضرت علی(ع) پیشنهاد کردند تا برای شفای فرزندان خود نذری کند. حضرت علی(ع) و فاطمه(س) و کنیزشان (فضه) نذر کردند که اگر آن دو شفا یابند سه روز روزه بگیرند. حسنین(ع) از بیماری شفا یافتند و آنان روزه گرفتند، در حالی که چیزی در خانه آنان نبود. حضرت علی(ع) از شمعون خیبری سه صاع جو قرض گرفت. فاطمه(س) یک صاع آن را آرد کرد و پنج قرص نان پخت. هنگام افطار سائلی بر در خانه آمد و گفت: سلام بر شما ای خاندان محمد! مسکینی مسلمان هستم، غذایی به من دهید، خداوند به شما از غذاهای بهشتی عطا کند! آنان مسکین را بر خود مقدم داشتند و در آن شب جز آب ننوشیدند. روز دوم را همچنان روزه گرفتند و به هنگام افطار یتیمی بر در خانه آمد و غذای خود را به وی دادند. در سومین روز نیز به هنگام افطار اسیری بر در خانه آمد و آنان سهم غذای خود را به او بخشیدند.

صبح هنگام امیرالمؤمنین(ع) دست حسنین(ع) را گرفته و به نزد پیامبر(ص) آورد. پیامبر(ص) آنها را مشاهده کرد که از شدت گرسنگی می‌لرزیدند. فرمود: مشاهده چنین حالی در شما برای من بسیار دشوار است. سپس برخاست و به همراهی آنان وارد خانه فاطمه(س) شد. دخترش را دید که در محراب ایستاده، در حالی که از شدت گرسنگی شکم او به پشت چسبیده و چشم‌هایش به گودی نشسته است. پیامبر(ص) ناراحت شد. در همین هنگام جبرئیل فرود آمد و گفت: ای محمد، این سوره را بگیر. خداوند با چنین خاندانی به تو تهنیت می‌گوید. آن‌گاه سوره«هل اتی» را بر او خواند. بنا به روایتی در آن روز برای اهل بیت فداکار پیامبر(ص) غذایی از آسمان فرود آمد و آن را تا هفت روز تناول کردند. بدین‌گونه خداوند سبحان از ایثار و از خودگذشتگی حضرت علی(ع) و خانواده بی‌نظیرش تقدیر کرد و قلب پیامبر(ص) را تسلا بخشید.

مدنی بودن سوره انسان

روشن است که این شأن نزول با مدنی بودن این سوره سازگار است؛ زیرا ولادت امام حسن و امام حسین(ع) در مدینه بوده است. بر اساس همین روایات، شیعه بر نزول همه این سوره، یا حداقل بخش نخست آن (تا آیه ۲۲) در مدینه اتفاق دارد. چنان‌که مشهور اهل سنت نیز آن را مدنی دانسته‌اند. مفسران برای اثبات مدنی بودن سوره انسان افزون بر روایات، به شواهد و قراین دیگری نیز استناد جسته‌اند. علامه طباطبایی از سیاق آیات آن به ویژه از آیات يُوفُونَ بِالنَّذْرِ و وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ استفاده کرده است که این آیات از داستانی واقعی خبر می‌دهد و از بودن «اسیر» در میان کسانی که به دست آن ابرار اطعام شده‌اند، نتیجه می‌گیرد که این آیات مدنی است؛ زیرا مسلمانان در مکه اسیری در اختیار نداشته‌اند.

فضیلت تلاوت سوره

در فضیلت تلاوت این سوره مبارکه چند روایت نقل شده است که به ذکر سه حدیث اکتفا می‌شود:

1. در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) آمده است: «مَنْ قَرَأَ سُورَةَ هَلْ أَتَى كَانَ جَزَاؤُهُ عَلَى اللَّهِ جَنَّةً وَ حَرِيراً وَ مَنْ أَدْمَنَ قِرَاءَتَهَا قَوِيَتْ نَفْسَهُ الضَّعِیفَةُ...»؛ کسی که سوره «هل اتی» را بخواند، پاداش او بر خدای سبحان بهشت و لباس‌های بهشتی است و کسی که به قرائت آن مداومت کند، نفس ضعیف او تقویت می‌شود.
2. امام صادق(ع) فرموده‌اند: «أَنَا ضَامِنٌ لِكُلِّ مَنْ كَانَ مِنْ شِيعَتِنَا إِذَا قَرَأَ فِي صَلَاةِ الْغَدَاةِ مِنْ يَوْمِ الْخَمِيسِ هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسَانِ ثُمَّ مَاتَ مِنْ يَوْمِهِ أَوْ لَيْلَتِهِ أَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ آمِناً بِغَيْرِ حِسَابٍ عَلَى مَا فِيهِ مِنْ ذُنُوبٍ وَ عُيُوبٍ، وَ لَمْ يَنْشُرِ اللَّهُ لَهُ دِيوَانَ الْحِسَابِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، وَ لَا يُسْأَلَ مَسْأَلَةَ الْقَبْرِ، وَ إِنْ عَاشَ كَانَ مَحْفُوظاً مَسْتُوراً مَصْرُوفاً عَنْهُ آفَاتُ الدُّنْيَا كُلُّهَا، وَ لَمْ يَتَعَرَّضْ لَهُ شَيْ‌ءٌ مِنْ هَوَامِّ الْأَرْضِ إِلَى الْخَمِيسِ الثَّانِي، إِنْ شَاءَ اللَّهُ»؛ من ضامنم برای هر یک از شیعیانم که در نماز صبح روز پنجشنبه سوره انسان را بخواند، آن‌گاه اگر در آن شب یا روز بمیرد، با امنیت و بدون حساب از گناهانی که انجام داده و عیوبی که دارد وارد بهشت شود، و خدای تعالی دیوان حسابرسی را در روز قیامت برای او نگشاید، و در قبر از او پرسشی نشود؛ و اگر زنده بود، در حفظ و امان الهی است و همه آفات دنیا از او برداشته می‌شود و چیزی از جنبنده‌های زمینی تا پنجشنبه بعد به او آسیبی نرساند.
3. در سیره امام رضا(ع) آمده است که آن حضرت در نماز صبح روز دوشنبه و پنجشنبه در رکعت اول سوره حمد و سوره انسان و در رکعت دوم بعد از حمد سوره غاشیه را قرائت می‌کردند و می‌فرمودند: «فَإِنَّ مَنْ قَرَأَهُمَا فِي صَلَاةِ الْغَدَاةِ يَوْمَ الْإِثْنَيْنِ وَ يَوْمَ الْخَمِيسِ وَقَاهُ اللَّهُ شَرَّ الْيَوْمَيْنِ»؛ هرکس این دو سوره را در نماز صبح روز دوشنبه و پنجشنبه بخواند، خداوند او را در این دو روز از شر و بدی در امان می‌دارد.

یکی از وقایعی که در ماه ذیحجه سال ۶۳ هجری رخ داد، واقعه تلخ و جنایت بار حره توسط یزید بن معاویه است. برخی آن را در دوم ذیحجه دانسته‌اند و برخی دیگر دو سه روز مانده به پایان ماه ذیحجه. یزید بیش از سه سال و اندی حکومت نکرد، اما در این مدت کوتاه هولناک‌ترین فجایع را انجام داد که رخداد عاشورا در کربلا نخستین آنها، و فاجعه حره در مدینه گسترده‌ترین آنها بود.

مورخان از جمله دینوری آمار کشته شدگان در این فاجعه را بیش از ده هزار نفر اعلام کرده‌اند، که از این تعداد هشتاد تن از اصحاب پیامبر و هفتصد نفر از مهاجرین و انصار و ده هزار نفر از تابعان و موالی بوده‌اند. و هتک حرمت‌هایی که زبان یارای گفتن آن را ندارد. این واقعه معروف را شیعه و سنی نقل کرده‌اند.