بیست و یکم رمضان

بیست و یکم رمضان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بیست و یکم رمضان در حدیث - پرسش مرتبط ندارد

سالروز شهادت امام علی(ع)

بیست و یکم رمضان، طبق قول مشهور، روز شهادت امام علی(ع) و ازجمله مناسبت‌های مهم برگزاری مراسم عزاداری شیعیان است. به گزارش منابع تاریخی، در سحرگاه نوزدهم رمضان سال ۴۰ ق در مسجد کوفه و هنگام اقامه نماز صبح، امام علی(ع) ۔ خلیفه وقت مسلمانان – بر اساس توطئه‌ای توسط یکی از اعضای گروه «خوارج» به نام عبدالرحمن بن ملجم مورد سوء قصد واقع شده و از ناحیه سر با ضربه شمشیر مجروح می‌شود. این جراحت، پس از سه روز در ۲۱ رمضان به شهادت آن امام می‌انجامد. به همین مناسبت روزهای نوزدهم تا بیست‌ویکم، در تقویم شیعی از مناسبت‌های مهم عزاداری است و شیعیان کشورهای مختلف در این روزها به برگزاری مجالس و آیین‌های عزاداری می‌پردازند. این عزاداری در برخی مناطق پنج و گاه هفت روز به طول می‌انجامد و اوج آن در شب و روز ۲۱ رمضان - مشهور به «روز قتل» - است.

در تقویم اسلامی، شب‌های نوزدهم و بیست و یکم (در کنار شب‌های بیست و سوم و بیست وهفتم) رمضان، شب‌هایی مبارک و محترم محسوب می‌شوند که به احتمال قوی یکی از آنها «شب قدر» -شب نزول قرآن - است؛ شبی که در قرآن ارزشی بالاتر از هزار ماه برای آن ذکر شده و در منابع دینی، انجام آداب و اعمال خاصی (ازجمله شب زنده‌داری، تلاوت قرآن و خواندن دعاهایی مخصوص) در آن توصیه شده است. در دوره معاصر، این اعمال و آداب، به صورت جمعی و در قالب برگزاری مراسمی موسوم به «احیا» در مساجد انجام می‌شود. به همین دلیل، معمولاً عزاداری امام علی(ع) به بخشی از مراسم شب قدر تبدیل شده است. گرچه در برخی مناطق، این عزاداری همچنان به صورت مستقل برگزار می‌شود.

دقیقاً مشخص نیست که از چه زمانی این مناسبت به زمان‌های عزاداری افزوده شده است. ظاهراً گزارشی از برگزاری عزاداری امام علی(ع) به صورت آیینی مستمر (مشابه عزاداری عاشورا) در قرون نخستین، از جمله دوران حیات امامان شیعه موجود نیست. گرچه نگارش کتاب‌های «مقتل علی(ع)» از قرن دوم مسبوق سابقه بوده است و به گزارش ابن ندیم، مورخانی چون ابومخنف و محمد بن زکریا غلابی کتاب‌های مستقلی با این موضوع نگاشته‌اند. در مقاتل فارسی متقدم نیز باب پنجم روضة الشهدا به زندگی و شهادت امام علی(ع) اختصاص یافته است. همچنین سرودن مرثیه در سوگ امام علی(ع) در زبان‌های مختلف فارسی، عربی، ترکی و اردو سابقه‌ای طولانی دارد. از اصبغ بن نباته به عنوان نخستین مرثیه سرای امام علی(ع) نام برده شده است. مراثی ابن ابی الدنیا و ابوالفرج اصفهانی در این موضوع نیز شهرت زیادی دارند.

به نظر می‌رسد حضور امام علی(ع) در فرهنگ و آیین‌های شیعی تا آستانه دوره صفوی بیشتر حضوری حماسی (در قالب آیین‌هایی چون «حمله خوانی») بوده است تا سوگوارانه. گزارش‌های برخی سفرنامه‌نویسان اروپایی نشان می‌دهد عزاداری امام علی(ع) در دوره صفوی برگزار می‌شده است. از جمله آدام اولئاریوس در سفرنامه‌اش گزارش مفصلی از برگزاری مراسم عزاداری شهادت امام علی(ع)، در سال ۱۰۱۵ق و در شهر شماخی- مرکز ایالت شروان که در آن زمان جزو قلمرو ایران بوده است - ارائه می‌دهد. طبق گزارش وی، در آن مراسم، خطیب برای حاضران ماجرای شهادت امام علی(ع) را از روی کتاب مقتل می‌خوانده و آنها می‌گریستند و نوحه می‌خواندند. اولئاریوس همچنین به برگزاری مراسم تابوت‌گردانی، علم‌گردانی و نخل‌گردانی و نیز نواختن سنج و طبل‌های نظامی در حین این مراسم اشاره می‌کند. گزارش مشابهی را نیز پیترودلاواله - جهانگرد ایتالیایی - در سفرنامه‌اش از مراسم عزاداری شهادت امام علی(ع) در سال ۱۰۲۷ ق در میدان نقش جهان اصفهان آورده است که نشان از برگزاری مفصل این مراسم و اجرای آیین‌ها و آداب مختلف در آن دارد.

از گزارش‌های مربوط به دوره قاجار نیز مشخص است که عزاداری بیست و یکم رمضان در آن دوره رونق داشته و از جمله از مناسبت‌های برگزاری تعزیه‌خوانی بوده است. «مجلس تعزیه شهادت امام علی» از مجالس مهم و قدیمی تعزیه است که در ایام شهادت آن امام و نیز یکی از روزهای دهه محرم اجرا می‌شود. این تعزیه در آغاز شکلی مختصر داشته، اما به تدریج تفصیل یافته و داستان‌هایی فرعی از زندگی آن حضرت یا مربوط به وی (نظیر «جوانمرد قصاب» و «نخلستان و ناقه فروختن حضرت علی») به آن افزوده شده است.

صبحگاه بیست و یکم رمضان همچنین در کنار عاشورا، یکی از دو زمان اصلی برگزاری آیین قمه زنی بوده است. با عنایت به خاستگاه صوفیانه قمه‌زنی و نیز شکل صوری این آیین (یعنی ضربه زدن با شمشیر بر سر) می‌توان احتمال داد که اساساً مبنای قمه‌زنی، بازسازی واقعه ضربت خوردن امام علی(ع) بوده و بعدها در زمره آیین‌های عاشورا درآمده است. با استناد به گزارش اولئاریوس و دیگران، مشابه این احتمال را در مورد آیین تابوت‌گردانی - که امروزه مجموعه‌ای از آیین‌های عزاداری عاشورا را شامل می‌شود- می‌توان طرح کرد. بسیاری از دیگر آیین‌های عزاداری عاشورا (نظیر سنگ‌زنی و زنجیرزنی) در ایام شهادت امام علی(ع) نیز اجرا می‌شود. همچنین اطعام و توزیع نذورات در قالب سفره‌های افطار از آیین‌های رایج در این ایام است. اما علاوه بر آیین‌های مشترک عزاداری، برخی آیین‌های اختصاصی نیز در ایام عزاداری امام علی(ع) برگزار می‌شود که از آن جمله می‌توان به آیین «قنبر خوانی» در مناطقی از خراسان (مانند بجنورد و گرمه) اشاره کرد. در این آیین که به خصوص شب بیست و یکم برگزار می‌شود، شخصی با پوشیدن لباس سفید و کلاهخودی مخصوص و کشکولی در دست به نام قنبر وارد مسجد شده و با صدای بلند به گفت‌وگو با شبیه امام علی(ع) - که یک شبیه‌خوان و گاه مداح یا سخنران مجلس است- می‌پردازد. مشهور است که هنگام ضربت خوردن امام علی(ع)، قنبر۔ غلام مشهور ایشان - در کوفه نبوده و از ماجرا اطلاعی نداشته است. برهمین مبنا، گفت‌وگوی مذکور با مضمون شرح شهادت امام علی(ع) به صورت منظوم و در قالب ابیاتی است که یک مصراع را قنبر و مصراع دیگر را شبیه امام با آواز می‌خوانند.

در هند نیز شیعیان اهتمام ویژه‌ای به برگزاری مراسم عزاداری امام علی(ع) دارند. بازسازی صحنه ضربت خوردن و سپس تابوت‌گردانی و تشییع جنازه و تدفین نمادین آن حضرت از آیین‌های مهم روزهای ۱۹ و۲۱ رمضان در هند است. مشابه بناهای موسوم به «کربلا»، در هند، ساخت مکان‌های نمادینی با عناوین «مسجد کوفه» و «نجف» نیز متداول است و مراسم بازسازی ضربت خوردن امام علی(ع) در یک مسجد کوفه و تابوت‌گردانی به مقصد یک نجف و تدفین نمادین هم در آنجا برگزار می‌شود. زیارت علم‌ها و تابوت‌ها و روشن کردن شمع و عود در امام باره‌ها و دیگر بارگاه‌های شیعی نیز از آداب عزاداری روزها و شب‌های ۱۹ و ۲۱ رمضان در هند است.

جستارهای وابسته

• شهادت امام علی
• امام علی

منابع

1. مظاهری، محسن حسام، مقاله «بیست و یکم رمضان»، فرهنگ سوگ شیعی