جامع (اسم الهی): تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - ' لیکن ' به ' لکن ') |
جز (جایگزینی متن - 'خداوند متعالی' به 'خداوند متعال') |
||
| (۲ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۸: | خط ۸: | ||
جامع، اسم فاعل از ریشه «ج ـ م ـ ع» به معنای گردآوردنده و ضمیمه کننده اشیا به یکدیگر <ref>مفردات، ص۲۰۱؛ لسان العرب، ج ۲، ص۳۵۵؛ التحقیق، ج ۲، ص۱۰۸، «جمع».</ref> و از [[اسمای الهی]] است،<ref>الاسماء والصفات، ج ۱، ص۱۴۹؛ شرح اسماء الله الحسنی، غزالی، ص۱۳۷؛ اسماء و صفات الهی، ج ۱، ص۲۵۰.</ref> چنان که در [[حدیث]] معروفی که اسمای [[خدا]] در [[قرآن]] را برشمرده از آن به عنوان یکی از ۹۹ [[اسم خداوند]] یاد شده است.<ref>التوحید، ص۲۲۰؛ بحارالانوار، ج ۴، ص۲۱۰؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص۱۲۷۰؛ سنن الترمذی، ج ۵، ص۱۹۳.</ref> با توجه به اینکه [[خداوند]] [[حقیقت]] بسیط و جامع همه وجودات و [[کمالات]] است می‌‌توان جامع را اسم ذات دانست؛<ref>شرح الاسماء، ص۱۹۸.</ref> ولی با در نظر گرفتن موارد استعمال آن در قرآن و [[روایات]] و نیز بیشتر توضیحاتی که در شرح و [[تفسیر]] آن آمده است از اسمای فعل محسوب میشود.<ref> الفتوحات المکیه، ج ۱، ص۲۹۵؛ شرح فصوص الحکم، ص۴۶.</ref> | جامع، اسم فاعل از ریشه «ج ـ م ـ ع» به معنای گردآوردنده و ضمیمه کننده اشیا به یکدیگر <ref>مفردات، ص۲۰۱؛ لسان العرب، ج ۲، ص۳۵۵؛ التحقیق، ج ۲، ص۱۰۸، «جمع».</ref> و از [[اسمای الهی]] است،<ref>الاسماء والصفات، ج ۱، ص۱۴۹؛ شرح اسماء الله الحسنی، غزالی، ص۱۳۷؛ اسماء و صفات الهی، ج ۱، ص۲۵۰.</ref> چنان که در [[حدیث]] معروفی که اسمای [[خدا]] در [[قرآن]] را برشمرده از آن به عنوان یکی از ۹۹ [[اسم خداوند]] یاد شده است.<ref>التوحید، ص۲۲۰؛ بحارالانوار، ج ۴، ص۲۱۰؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص۱۲۷۰؛ سنن الترمذی، ج ۵، ص۱۹۳.</ref> با توجه به اینکه [[خداوند]] [[حقیقت]] بسیط و جامع همه وجودات و [[کمالات]] است می‌‌توان جامع را اسم ذات دانست؛<ref>شرح الاسماء، ص۱۹۸.</ref> ولی با در نظر گرفتن موارد استعمال آن در قرآن و [[روایات]] و نیز بیشتر توضیحاتی که در شرح و [[تفسیر]] آن آمده است از اسمای فعل محسوب میشود.<ref> الفتوحات المکیه، ج ۱، ص۲۹۵؛ شرح فصوص الحکم، ص۴۶.</ref> | ||
شارحان اسمای الهی برای جامع با توجه به متعلَّقات آن [[تفاسیر]] گوناگونی ذکر کرده‌اند؛ از جمله جمع کننده اجزاء با ترکیب خاص،<ref>شرح اسماء اللّه الحسنی، رازی، ص۳۲۹؛ موسوعة له الاسماء الحسنی، ج ۱، ص۴۱۵.</ref> تألیف‌گر دل‌های احباب،<ref>شرح اسماء اللّه الحسنی، رازی، ص۳۲۹؛ موسوعة له الاسماء الحسنی، ج ۱، ص۴۱۵.</ref> [[مؤمنان]] <ref> النور الاسمی، ص۴۳۱.</ref> و [[ارواح]] [[محبان]]،<ref> النور الاسمی، ص۴۳۱.</ref> گردآورنده اجزای [[خلق]]،<ref>شرح اسماء اللّه الحسنی، رازی، ص۳۲۹.</ref> [[جسد]] و [[روح]]، [[ظالم]] و [[مظلوم]]،<ref>شرح اسماء اللّه الحسنی، رازی، ص۳۲۹.</ref> اولین و آخرین <ref> شرح اسماء اللّه الحسنی، ابن منظور، ص۱۳۹.</ref> در [[روز قیامت]]، جامع بین متماثلات، مانند جمع [[انسان‌ها]] بر روی [[زمین]] و متباینات، مانند جمع اجناس موجودات از قبیل [[آسمان‌ها]]، [[ستارگان]]، هوا، [[زمین]]، دریاها، حیوانات، گیاهان و [[معادن]] که دارای شکل‌ها، رنگ‌ها، طعم‌ها و وصف‌های متباین‌اند و نیز مانند جمع استخوان‌ها، اعصاب، عروق، عضلات، مخ، پوست و اخلاط در [[بدن]] [[حیوان]] و متضادات، مانند جمع کیفیت‌های متضاد از جمله حرارت، برودت، یبوست و رطوبت در مزاج حیوانات.<ref>علم الیقین، ج ۱، ص۲۱۰؛ شرح اسماء الله الحسنی، غزالی، ص۱۳۷.</ref> برخی گرد آمدن همه عالم بر [[تسبیح]] و [[ستایش]] و [[سجود]] خدای | شارحان اسمای الهی برای جامع با توجه به متعلَّقات آن [[تفاسیر]] گوناگونی ذکر کرده‌اند؛ از جمله جمع کننده اجزاء با ترکیب خاص،<ref>شرح اسماء اللّه الحسنی، رازی، ص۳۲۹؛ موسوعة له الاسماء الحسنی، ج ۱، ص۴۱۵.</ref> تألیف‌گر دل‌های احباب،<ref>شرح اسماء اللّه الحسنی، رازی، ص۳۲۹؛ موسوعة له الاسماء الحسنی، ج ۱، ص۴۱۵.</ref> [[مؤمنان]] <ref> النور الاسمی، ص۴۳۱.</ref> و [[ارواح]] [[محبان]]،<ref> النور الاسمی، ص۴۳۱.</ref> گردآورنده اجزای [[خلق]]،<ref>شرح اسماء اللّه الحسنی، رازی، ص۳۲۹.</ref> [[جسد]] و [[روح]]، [[ظالم]] و [[مظلوم]]،<ref>شرح اسماء اللّه الحسنی، رازی، ص۳۲۹.</ref> اولین و آخرین <ref> شرح اسماء اللّه الحسنی، ابن منظور، ص۱۳۹.</ref> در [[روز قیامت]]، جامع بین متماثلات، مانند جمع [[انسان‌ها]] بر روی [[زمین]] و متباینات، مانند جمع اجناس موجودات از قبیل [[آسمان‌ها]]، [[ستارگان]]، هوا، [[زمین]]، دریاها، حیوانات، گیاهان و [[معادن]] که دارای شکل‌ها، رنگ‌ها، طعم‌ها و وصف‌های متباین‌اند و نیز مانند جمع استخوان‌ها، اعصاب، عروق، عضلات، مخ، پوست و اخلاط در [[بدن]] [[حیوان]] و متضادات، مانند جمع کیفیت‌های متضاد از جمله حرارت، برودت، یبوست و رطوبت در مزاج حیوانات.<ref>علم الیقین، ج ۱، ص۲۱۰؛ شرح اسماء الله الحسنی، غزالی، ص۱۳۷.</ref> برخی گرد آمدن همه عالم بر [[تسبیح]] و [[ستایش]] و [[سجود]] [[خدای متعال]] را مربوط به این اسم دانسته‌اند.<ref> الفتوحات المکیه، ج ۴، ص۳۰۶.</ref> | ||
در میان [[انسان‌ها]]، کسی که میان [[آداب ظاهری]] در اعضا و [[حقایق باطنی]] در [[قلوب]] جمع کند و معرفتش کامل و رفتارش خوب یعنی جامع بین [[شریعت]]، [[طریقت]] و [[حقیقت]] باشد [[مظهر اسم]] جامع [[خداوند]] است <ref> علم الیقین، ج ۱، ص۲۱۰؛ مقصد الاسنی، ص۷۰.</ref> و [[اسرار]] [[ربوبیت]] و اوصاف [[عبودیت]] را در خود جمع کرده است،<ref> النور الاسمی، ص۴۳۱.</ref> پس [[انسان کامل]] [[محمدی]] و [[وارثان]] آن [[حضرت]] که با جمع بین مظهریت [[اسماء]] [[ظاهریه]] و [[باطنیه]] به [[مقام]] جمع بین اسماء و مقام اطلاق از قیود رسیده‌اند و از باب [[اتحاد]] بین ظاهر و [[مظهر]] معنای [[حقیقی]] [[اسم اعظم]] [[الهی]] شده‌اند جامع بین [[جمال]] و جلال خداوندند،<ref> مصباح الهدایه، ص۸۰، ۱۲۲ - ۱۲۳، ۱۷۱ - ۱۷۳.</ref> چنان که [[امام علی]] {{ع}} ضمن روایتی خود را وجه [[خدا]]، جمع کننده [[مردم]] به سوی خداوند و قسمت کننده [[بهشت و جهنم]] می‌‌شناساند.<ref>حق الیقین، ص۴۱۵.</ref> | در میان [[انسان‌ها]]، کسی که میان [[آداب ظاهری]] در اعضا و [[حقایق باطنی]] در [[قلوب]] جمع کند و معرفتش کامل و رفتارش خوب یعنی جامع بین [[شریعت]]، [[طریقت]] و [[حقیقت]] باشد [[مظهر اسم]] جامع [[خداوند]] است <ref> علم الیقین، ج ۱، ص۲۱۰؛ مقصد الاسنی، ص۷۰.</ref> و [[اسرار]] [[ربوبیت]] و اوصاف [[عبودیت]] را در خود جمع کرده است،<ref> النور الاسمی، ص۴۳۱.</ref> پس [[انسان کامل]] [[محمدی]] و [[وارثان]] آن [[حضرت]] که با جمع بین مظهریت [[اسماء]] [[ظاهریه]] و [[باطنیه]] به [[مقام]] جمع بین اسماء و مقام اطلاق از قیود رسیده‌اند و از باب [[اتحاد]] بین ظاهر و [[مظهر]] معنای [[حقیقی]] [[اسم اعظم]] [[الهی]] شده‌اند جامع بین [[جمال]] و جلال خداوندند،<ref> مصباح الهدایه، ص۸۰، ۱۲۲ - ۱۲۳، ۱۷۱ - ۱۷۳.</ref> چنان که [[امام علی]] {{ع}} ضمن روایتی خود را وجه [[خدا]]، جمع کننده [[مردم]] به سوی خداوند و قسمت کننده [[بهشت و جهنم]] می‌‌شناساند.<ref>حق الیقین، ص۴۱۵.</ref> | ||
| خط ۱۴: | خط ۱۴: | ||
اسم جامع فقط دو بار در [[قرآن کریم]] به کار رفته است؛ ولی دیگر مشتقات ریشه آن ۱۲ بار به صورت‌های گوناگون ذکر شده‌اند <ref>اسماء و صفات الهی، ج ۱، ص۲۵۰.</ref> که می‌‌توان اسم یاد شده را از آنها انتزاع کرد. از این [[آیات]] برمی آید که بین [[توحید]] و [[عدل]] ـ که گردآوردن [[آفریدگان]] در [[روز قیامت]] برای تحقق بخشیدن به آن است ـ تلازم وجود دارد: {{متن قرآن|اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ}}<ref>«خداوند است که جز او هیچ خدایی نیست؛ بی‌گمان (او) شما را به (هنگام) رستخیز که در (برپایی) آن تردیدی نیست» سوره نساء، آیه ۸۷.</ref>.<ref>التفسیر الکبیر، ج ۱۰، ص۲۱۶.</ref> و خداوند [[قادر]] است همه [[مخلوقات]] را آن گاه که بخواهد گرد آورد: {{متن قرآن|وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَثَّ فِيهِمَا مِنْ دَابَّةٍ وَهُوَ عَلَى جَمْعِهِمْ إِذَا يَشَاءُ قَدِيرٌ}}<ref>«و از نشانه‌های او آفرینش آسمان‌ها و زمین است و آنچه در آنها از جنبندگان پراکنده است و او بر گرد آوردن آنها هرگاه که بخواهد تواناست» سوره شوری، آیه ۲۹.</ref>.<ref>اسماء الله و علاقتها بمخلوقاته، ص۷۵.</ref> مانند گردآوردن [[انسان‌ها]] در عرصه [[قیامت]]: {{متن قرآن|رَبَّنَا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ فِيهِ}}<ref>«پروردگارا بی‌گمان، تو، روزی که در آن تردیدی راه ندارد فراهم آورنده مردمانی؛ به راستی خداوند در وعده (خود) خلاف نمی‌ورزد» سوره آل عمران، آیه ۹.</ref>.<ref>جامع البیان، ج ۳، ص۲۵۸؛ کشف الاسرار، ج ۲، ص۲۳؛ الفرقان، ج ۳ - ۴، ص۴۹.</ref> برای گرفتن [[اقرار]] به [[ربوبیت الهی]]: {{متن قرآن|اللَّهُ يَجْمَعُ بَيْنَنَا وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ}}<ref>«خداوند میان ما را جمع می‌گرداند و بازگشت (هر چیز) به سوی اوست» سوره شوری، آیه ۱۵.</ref>.<ref>المیزان، ج ۱۸، ص۳۴؛ رحمة من الرحمن، ج ۱، ص۵۳۵.</ref> و اقرار به [[نبوت انبیا]] و [[اوصیای الهی]] و کیفیت پذیرش [[دعوت]] آنان از سوی [[مردم]]: {{متن قرآن|يَوْمَ يَجْمَعُ اللَّهُ الرُّسُلَ فَيَقُولُ مَاذَا أُجِبْتُمْ}}<ref>«روزی که خداوند پیامبران را گرد می‌آورد و میفرماید که به (دعوت) شما چه پاسخ داده شد؟» سوره مائده، آیه ۱۰۹.</ref>.<ref>تفسیر العیاشی، ج ۱، ص۳۴۹؛ مجمع البیان، ج ۳، ص۴۰۲؛ التفسیر الکبیر، ج ۱۲، ص۱۰۹؛ ج ۲۷، ص۱۵۸.</ref> و [[داوری]] به [[حق]] و عادلانه میان انسان‌ها: {{متن قرآن|قُلْ يَجْمَعُ بَيْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنَا بِالْحَقِّ}}<ref>«بگو: پروردگارمان ما و شما را گرد هم خواهد آورد سپس میان ما به درستی داوری خواهد کرد» سوره سبأ، آیه ۲۶.</ref>، {{متن قرآن|يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ ذَلِكَ يَوْمُ التَّغَابُنِ}}<ref>«روزی که شما را برای روز رستخیز گرد می‌آورد، آن روز، روز افسوس خوردن است» سوره تغابن، آیه ۹.</ref>.<ref>مجمع البیان، ج ۸، ص۶۱۱؛ المنیر، ج ۲۲، ص۱۸۲؛ المیزان، ج ۱۹، ص۳۰۰.</ref>، گرچه [[خداوند]] به موجب رحمتش به [[مشرکان]] و [[گناهکاران]] مهلت داده و در [[دنیا]] آنان را [[عقوبت]] نمی‌کند: {{متن قرآن|ِ كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ}}<ref>«خداوند است که بر خویش بخشایش را بر خویش مقرّر داشته است، شما را تا روز رستخیز- که در آن تردیدی نیست- گرد می‌آورد؛ کسانی که به خویشتن زیان رسانده‌اند ایمان نمی‌آورند» سوره انعام، آیه ۱۲.</ref>.<ref> التفسیر الکبیر، ج ۳۰، ص۲۴؛ المیزان، ج ۱۹، ص۳۰۰.</ref> خداوند به [[منکران]] [[بعث]] میفرماید: آیا [[انسان]] [[گمان]] می‌‌کند وی استخوان‌های متفرق و مخلوط شده با [[خاک]] را جمع نخواهد کرد: {{متن قرآن|أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظَامَهُ}}<ref>«آیا آدمی می‌پندارد هرگز استخوان‌های (پوسیده) او را فراهم نمی‌آوریم؟» سوره قیامه، آیه ۳.</ref>.<ref>الکشاف، ج ۴، ص۶۵۹؛ المیزان، ج ۲۰، ص۱۰۳ - ۱۰۴؛ نمونه، ج ۲۵، ص۲۷۷ - ۲۷۸.</ref> و نیز به [[پیامبر]] دستور می‌‌دهد تا به [[دهریان]] منکر [[خدا]] و [[معاد]] بگوید که پس از [[مرگ]]، همه شما را در قیامت گرد میآوریم: {{متن قرآن|قُلِ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«بگو: خداوند است که شما را زنده می‌گرداند، سپس می‌میراند، سپس تا روز رستخیز که تردیدی در آن نیست؛ شما را گرد می‌آورد؛ اما بیشتر مردم نمی‌دانند» سوره جاثیه، آیه ۲۶.</ref> | اسم جامع فقط دو بار در [[قرآن کریم]] به کار رفته است؛ ولی دیگر مشتقات ریشه آن ۱۲ بار به صورت‌های گوناگون ذکر شده‌اند <ref>اسماء و صفات الهی، ج ۱، ص۲۵۰.</ref> که می‌‌توان اسم یاد شده را از آنها انتزاع کرد. از این [[آیات]] برمی آید که بین [[توحید]] و [[عدل]] ـ که گردآوردن [[آفریدگان]] در [[روز قیامت]] برای تحقق بخشیدن به آن است ـ تلازم وجود دارد: {{متن قرآن|اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ}}<ref>«خداوند است که جز او هیچ خدایی نیست؛ بی‌گمان (او) شما را به (هنگام) رستخیز که در (برپایی) آن تردیدی نیست» سوره نساء، آیه ۸۷.</ref>.<ref>التفسیر الکبیر، ج ۱۰، ص۲۱۶.</ref> و خداوند [[قادر]] است همه [[مخلوقات]] را آن گاه که بخواهد گرد آورد: {{متن قرآن|وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَثَّ فِيهِمَا مِنْ دَابَّةٍ وَهُوَ عَلَى جَمْعِهِمْ إِذَا يَشَاءُ قَدِيرٌ}}<ref>«و از نشانه‌های او آفرینش آسمان‌ها و زمین است و آنچه در آنها از جنبندگان پراکنده است و او بر گرد آوردن آنها هرگاه که بخواهد تواناست» سوره شوری، آیه ۲۹.</ref>.<ref>اسماء الله و علاقتها بمخلوقاته، ص۷۵.</ref> مانند گردآوردن [[انسان‌ها]] در عرصه [[قیامت]]: {{متن قرآن|رَبَّنَا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ فِيهِ}}<ref>«پروردگارا بی‌گمان، تو، روزی که در آن تردیدی راه ندارد فراهم آورنده مردمانی؛ به راستی خداوند در وعده (خود) خلاف نمی‌ورزد» سوره آل عمران، آیه ۹.</ref>.<ref>جامع البیان، ج ۳، ص۲۵۸؛ کشف الاسرار، ج ۲، ص۲۳؛ الفرقان، ج ۳ - ۴، ص۴۹.</ref> برای گرفتن [[اقرار]] به [[ربوبیت الهی]]: {{متن قرآن|اللَّهُ يَجْمَعُ بَيْنَنَا وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ}}<ref>«خداوند میان ما را جمع می‌گرداند و بازگشت (هر چیز) به سوی اوست» سوره شوری، آیه ۱۵.</ref>.<ref>المیزان، ج ۱۸، ص۳۴؛ رحمة من الرحمن، ج ۱، ص۵۳۵.</ref> و اقرار به [[نبوت انبیا]] و [[اوصیای الهی]] و کیفیت پذیرش [[دعوت]] آنان از سوی [[مردم]]: {{متن قرآن|يَوْمَ يَجْمَعُ اللَّهُ الرُّسُلَ فَيَقُولُ مَاذَا أُجِبْتُمْ}}<ref>«روزی که خداوند پیامبران را گرد می‌آورد و میفرماید که به (دعوت) شما چه پاسخ داده شد؟» سوره مائده، آیه ۱۰۹.</ref>.<ref>تفسیر العیاشی، ج ۱، ص۳۴۹؛ مجمع البیان، ج ۳، ص۴۰۲؛ التفسیر الکبیر، ج ۱۲، ص۱۰۹؛ ج ۲۷، ص۱۵۸.</ref> و [[داوری]] به [[حق]] و عادلانه میان انسان‌ها: {{متن قرآن|قُلْ يَجْمَعُ بَيْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنَا بِالْحَقِّ}}<ref>«بگو: پروردگارمان ما و شما را گرد هم خواهد آورد سپس میان ما به درستی داوری خواهد کرد» سوره سبأ، آیه ۲۶.</ref>، {{متن قرآن|يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ ذَلِكَ يَوْمُ التَّغَابُنِ}}<ref>«روزی که شما را برای روز رستخیز گرد می‌آورد، آن روز، روز افسوس خوردن است» سوره تغابن، آیه ۹.</ref>.<ref>مجمع البیان، ج ۸، ص۶۱۱؛ المنیر، ج ۲۲، ص۱۸۲؛ المیزان، ج ۱۹، ص۳۰۰.</ref>، گرچه [[خداوند]] به موجب رحمتش به [[مشرکان]] و [[گناهکاران]] مهلت داده و در [[دنیا]] آنان را [[عقوبت]] نمی‌کند: {{متن قرآن|ِ كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ}}<ref>«خداوند است که بر خویش بخشایش را بر خویش مقرّر داشته است، شما را تا روز رستخیز- که در آن تردیدی نیست- گرد می‌آورد؛ کسانی که به خویشتن زیان رسانده‌اند ایمان نمی‌آورند» سوره انعام، آیه ۱۲.</ref>.<ref> التفسیر الکبیر، ج ۳۰، ص۲۴؛ المیزان، ج ۱۹، ص۳۰۰.</ref> خداوند به [[منکران]] [[بعث]] میفرماید: آیا [[انسان]] [[گمان]] می‌‌کند وی استخوان‌های متفرق و مخلوط شده با [[خاک]] را جمع نخواهد کرد: {{متن قرآن|أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظَامَهُ}}<ref>«آیا آدمی می‌پندارد هرگز استخوان‌های (پوسیده) او را فراهم نمی‌آوریم؟» سوره قیامه، آیه ۳.</ref>.<ref>الکشاف، ج ۴، ص۶۵۹؛ المیزان، ج ۲۰، ص۱۰۳ - ۱۰۴؛ نمونه، ج ۲۵، ص۲۷۷ - ۲۷۸.</ref> و نیز به [[پیامبر]] دستور می‌‌دهد تا به [[دهریان]] منکر [[خدا]] و [[معاد]] بگوید که پس از [[مرگ]]، همه شما را در قیامت گرد میآوریم: {{متن قرآن|قُلِ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«بگو: خداوند است که شما را زنده می‌گرداند، سپس می‌میراند، سپس تا روز رستخیز که تردیدی در آن نیست؛ شما را گرد می‌آورد؛ اما بیشتر مردم نمی‌دانند» سوره جاثیه، آیه ۲۶.</ref> | ||
گفتنی است جمع و [[اجتماع]] مردم در [[روز قیامت]]، بعد از دمیدن [[اسرافیل]] {{ع}} در [[صور]] صورت می‌‌گیرد: {{متن قرآن|وَتَرَكْنَا بَعْضَهُمْ يَوْمَئِذٍ يَمُوجُ فِي بَعْضٍ وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَجَمَعْنَاهُمْ جَمْعًا}}<ref>«و در آن روز آنان را وا می‌نهیم که در یکدیگر موج زنند و در صور دمیده میشود آنگاه آنان را یکجا گرد میآوریم» سوره کهف، آیه ۹۹.</ref>.<ref>مجمع البیان، ج ۶، ص۷۶۶؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۳، ص۱۱۲.</ref> در آن [[روز]] دیگر گریزی از این جمع نیست و همه [[آفریدگان]] از اولین و آخرین جمع خواهند شد تا میان [[اهل]] [[طاعت]] و [[معصیت]] [[داوری]] شود: {{متن قرآن|هَذَا يَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْنَاكُمْ وَالْأَوَّلِينَ}}<ref>«این روز داوری است که شما و پیشینیان را گرد آوردیم» سوره مرسلات، آیه ۳۸.</ref>.<ref>جامع البیان، ج ۲۹، ص۳۰۲؛ مجمع البیان، ج ۱۰، ص۶۳۴ - ۶۳۵.</ref>، {{متن قرآن|قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِينَ وَالْآخِرِينَ}}<ref>«بگو: بی‌گمان پیشینیان و پسینیان،» سوره واقعه، آیه ۴۹.</ref>، {{متن قرآن|لَمَجْمُوعُونَ إِلَى مِيقَاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ}}<ref>«در وعده‌گاه روزی شناخته گرد آورده خواهند شد» سوره واقعه، آیه ۵۰.</ref> و [[خداوند]] [[منافقان]] و [[کافران]] را همگی در [[دوزخ]] جمع می‌‌کند: {{متن قرآن|وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ يُكْفَرُ بِهَا وَيُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلَا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذًا مِثْلُهُمْ إِنَّ اللَّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِينَ وَالْكَافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعًا}}<ref>«و (خداوند) در این کتاب بر شما (پیش‌تر آیه‌ای) فرو فرستاده است که چون شنیدید آیات خداوند (از سوی کسانی) انکار و ریشخند میشود با آنان منشینید تا در گفت و گویی جز آن درآیند که در آن صورت بی‌گمان شما (نیز) مانند آنان خواهید بود؛ به راستی خداوند همه منافقان و کافران را یک جا در دوزخ فراهم می‌آورد» سوره نساء، آیه ۱۴۰.</ref> و نیز آنان را که در [[دنیا]] وقتی به [[کتاب خدا]] [[دعوت]] می‌‌شدند [[تکبر]] می‌‌کردند و [[تسلیم]] نمی‌شدند و تحت لوای کتاب واحدی گرد نمی‌آمدند همه را در [[آخرت]] یکجا جمع خواهد کرد: {{متن قرآن|فَكَيْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ فِيهِ وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ}}<ref>«پس، آنگاه که آنان را در روزی که تردیدی در (فرا رسیدن) آن نیست گرد آوریم و به هر کس (پاداش) آنچه انجام داده است تمام داده شود و به آنان ستمی نرود چه خواهند کرد؟» سوره آل عمران، آیه ۲۵.</ref>.<ref> المیزان، ج ۳، ص۱۲۵.</ref> البته خداوند | گفتنی است جمع و [[اجتماع]] مردم در [[روز قیامت]]، بعد از دمیدن [[اسرافیل]] {{ع}} در [[صور]] صورت می‌‌گیرد: {{متن قرآن|وَتَرَكْنَا بَعْضَهُمْ يَوْمَئِذٍ يَمُوجُ فِي بَعْضٍ وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَجَمَعْنَاهُمْ جَمْعًا}}<ref>«و در آن روز آنان را وا می‌نهیم که در یکدیگر موج زنند و در صور دمیده میشود آنگاه آنان را یکجا گرد میآوریم» سوره کهف، آیه ۹۹.</ref>.<ref>مجمع البیان، ج ۶، ص۷۶۶؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۳، ص۱۱۲.</ref> در آن [[روز]] دیگر گریزی از این جمع نیست و همه [[آفریدگان]] از اولین و آخرین جمع خواهند شد تا میان [[اهل]] [[طاعت]] و [[معصیت]] [[داوری]] شود: {{متن قرآن|هَذَا يَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْنَاكُمْ وَالْأَوَّلِينَ}}<ref>«این روز داوری است که شما و پیشینیان را گرد آوردیم» سوره مرسلات، آیه ۳۸.</ref>.<ref>جامع البیان، ج ۲۹، ص۳۰۲؛ مجمع البیان، ج ۱۰، ص۶۳۴ - ۶۳۵.</ref>، {{متن قرآن|قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِينَ وَالْآخِرِينَ}}<ref>«بگو: بی‌گمان پیشینیان و پسینیان،» سوره واقعه، آیه ۴۹.</ref>، {{متن قرآن|لَمَجْمُوعُونَ إِلَى مِيقَاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ}}<ref>«در وعده‌گاه روزی شناخته گرد آورده خواهند شد» سوره واقعه، آیه ۵۰.</ref> و [[خداوند]] [[منافقان]] و [[کافران]] را همگی در [[دوزخ]] جمع می‌‌کند: {{متن قرآن|وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ يُكْفَرُ بِهَا وَيُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلَا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذًا مِثْلُهُمْ إِنَّ اللَّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِينَ وَالْكَافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعًا}}<ref>«و (خداوند) در این کتاب بر شما (پیش‌تر آیه‌ای) فرو فرستاده است که چون شنیدید آیات خداوند (از سوی کسانی) انکار و ریشخند میشود با آنان منشینید تا در گفت و گویی جز آن درآیند که در آن صورت بی‌گمان شما (نیز) مانند آنان خواهید بود؛ به راستی خداوند همه منافقان و کافران را یک جا در دوزخ فراهم می‌آورد» سوره نساء، آیه ۱۴۰.</ref> و نیز آنان را که در [[دنیا]] وقتی به [[کتاب خدا]] [[دعوت]] می‌‌شدند [[تکبر]] می‌‌کردند و [[تسلیم]] نمی‌شدند و تحت لوای کتاب واحدی گرد نمی‌آمدند همه را در [[آخرت]] یکجا جمع خواهد کرد: {{متن قرآن|فَكَيْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ فِيهِ وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ}}<ref>«پس، آنگاه که آنان را در روزی که تردیدی در (فرا رسیدن) آن نیست گرد آوریم و به هر کس (پاداش) آنچه انجام داده است تمام داده شود و به آنان ستمی نرود چه خواهند کرد؟» سوره آل عمران، آیه ۲۵.</ref>.<ref> المیزان، ج ۳، ص۱۲۵.</ref> البته خداوند متعال اگر میخواست همه [[مردم]] را در دنیا بر طریق [[هدایت]] با [[اجبار]] و [[اکراه]] جمع می‌‌کرد: {{متن قرآن|وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَى}}<ref>«و اگر خداوند میخواست همه آنان را بر رهنمود (خود) گرد می‌آورد» سوره انعام، آیه ۳۵.</ref><ref>الکشاف، ج ۲، ص۲۰؛ المنیر، ج ۷، ص۱۸۷؛ تفسیر لاهیجی، ج ۱، ص۷۵۳.</ref>؛ لکن بر اساس [[حکمت الهی]] و [[مصلحت]] ربانی، [[آفرینش بشر]] برای [[تکامل]] بر پایه [[اختیار]] و [[آزادی اراده]] <ref>تفسیر لاهیجی، ج ۱، ص۷۵۳؛ نمونه، ج ۵، ص۲۱۵.</ref> صورت گرفته است. | ||
برخی ذیل [[آیه]] {{متن قرآن|فَكَيْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ فِيهِ وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ}}<ref>«پس، آنگاه که آنان را در روزی که تردیدی در (فرا رسیدن) آن نیست گرد آوریم و به هر کس (پاداش) آنچه انجام داده است تمام داده شود و به آنان ستمی نرود چه خواهند کرد؟» سوره آل عمران، آیه ۲۵.</ref> گفته‌اند: اسم جامع در سه مرحله [[ظهور]] می‌‌یابد: نخست در [[عالم ذر]] هنگام گرفتن [[میثاق]]. دوم در [[عالم برزخ]] بین دنیا و آخرت و سوم در [[قیامت]].<ref>رحمة من الرحمن، ج ۱، ص۴۲۸.</ref> برخی هم آیه {{متن قرآن|إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ}}<ref>«گردآوری و خواندن آن با ماست» سوره قیامه، آیه ۱۷.</ref> را با جمع مردم در [[روز قیامت]] مرتبط دانسته و در معنای آن گفته‌اند: برماست که هر کس را بخواهیم در [[روز قیامت]] گرد آوریم و شرح | برخی ذیل [[آیه]] {{متن قرآن|فَكَيْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ فِيهِ وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ}}<ref>«پس، آنگاه که آنان را در روزی که تردیدی در (فرا رسیدن) آن نیست گرد آوریم و به هر کس (پاداش) آنچه انجام داده است تمام داده شود و به آنان ستمی نرود چه خواهند کرد؟» سوره آل عمران، آیه ۲۵.</ref> گفته‌اند: اسم جامع در سه مرحله [[ظهور]] می‌‌یابد: نخست در [[عالم ذر]] هنگام گرفتن [[میثاق]]. دوم در [[عالم برزخ]] بین دنیا و آخرت و سوم در [[قیامت]].<ref>رحمة من الرحمن، ج ۱، ص۴۲۸.</ref> برخی هم آیه {{متن قرآن|إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ}}<ref>«گردآوری و خواندن آن با ماست» سوره قیامه، آیه ۱۷.</ref> را با جمع مردم در [[روز قیامت]] مرتبط دانسته و در معنای آن گفته‌اند: برماست که هر کس را بخواهیم در [[روز قیامت]] گرد آوریم و شرح وصف آن را به تو [[وحی]] می‌‌کنیم؛ ولی برخی [[مفسران]] [[آیه]] مزبور را از جمع [[مردم]] در روز قیامت منصرف دانسته و گفته‌اند: مراد آن است که جمع آنچه بر [[پیامبر]] وحی میشود یعنی منضم ساختن اجزای آن به یکدیگر و خواندن آن بر وی بر عهده [[خداوند]] است.<ref> المیزان، ج ۲۰، ص۱۰۹.</ref> به گفته برخی دیگر بر اساس آیه {{متن قرآن|وَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مَا أَلَّفْتَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَيْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ}}<ref>«و دل‌های آنان را با هم پیوستگی داد؛ اگر همه آنچه را در زمین است می‌بخشیدی میان دل‌های آنها پیوستگی نمی‌دادی اما خداوند ایشان را با هم پیوستگی داد؛ بی‌گمان او پیروزمندی فرزانه است» سوره انفال، آیه ۶۳.</ref> خداوند جامع [[قلوب]] [[دوستان]] است <ref>شرح اسماء الله الحسنی، رازی، ص۳۳۰.</ref>.<ref>[[رجب اکبرزاده|اکبرزاده، رجب]]، [[جامع - اکبرزاده (مقاله)|مقاله «جامع»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص۴۱۹-۴۲۲.</ref> | ||
== منابع == | == منابع == | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۵ اکتبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۹:۰۴
این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسم الهی است. جامع از چند منظر متفاوت، بررسی میشود: جامع در قرآن - پرسش مرتبط نداردمقدمه
جامع، اسم فاعل از ریشه «ج ـ م ـ ع» به معنای گردآوردنده و ضمیمه کننده اشیا به یکدیگر [۱] و از اسمای الهی است،[۲] چنان که در حدیث معروفی که اسمای خدا در قرآن را برشمرده از آن به عنوان یکی از ۹۹ اسم خداوند یاد شده است.[۳] با توجه به اینکه خداوند حقیقت بسیط و جامع همه وجودات و کمالات است می‌‌توان جامع را اسم ذات دانست؛[۴] ولی با در نظر گرفتن موارد استعمال آن در قرآن و روایات و نیز بیشتر توضیحاتی که در شرح و تفسیر آن آمده است از اسمای فعل محسوب میشود.[۵]
شارحان اسمای الهی برای جامع با توجه به متعلَّقات آن تفاسیر گوناگونی ذکر کرده‌اند؛ از جمله جمع کننده اجزاء با ترکیب خاص،[۶] تألیف‌گر دل‌های احباب،[۷] مؤمنان [۸] و ارواح محبان،[۹] گردآورنده اجزای خلق،[۱۰] جسد و روح، ظالم و مظلوم،[۱۱] اولین و آخرین [۱۲] در روز قیامت، جامع بین متماثلات، مانند جمع انسان‌ها بر روی زمین و متباینات، مانند جمع اجناس موجودات از قبیل آسمان‌ها، ستارگان، هوا، زمین، دریاها، حیوانات، گیاهان و معادن که دارای شکل‌ها، رنگ‌ها، طعم‌ها و وصف‌های متباین‌اند و نیز مانند جمع استخوان‌ها، اعصاب، عروق، عضلات، مخ، پوست و اخلاط در بدن حیوان و متضادات، مانند جمع کیفیت‌های متضاد از جمله حرارت، برودت، یبوست و رطوبت در مزاج حیوانات.[۱۳] برخی گرد آمدن همه عالم بر تسبیح و ستایش و سجود خدای متعال را مربوط به این اسم دانسته‌اند.[۱۴]
در میان انسان‌ها، کسی که میان آداب ظاهری در اعضا و حقایق باطنی در قلوب جمع کند و معرفتش کامل و رفتارش خوب یعنی جامع بین شریعت، طریقت و حقیقت باشد مظهر اسم جامع خداوند است [۱۵] و اسرار ربوبیت و اوصاف عبودیت را در خود جمع کرده است،[۱۶] پس انسان کامل محمدی و وارثان آن حضرت که با جمع بین مظهریت اسماء ظاهریه و باطنیه به مقام جمع بین اسماء و مقام اطلاق از قیود رسیده‌اند و از باب اتحاد بین ظاهر و مظهر معنای حقیقی اسم اعظم الهی شده‌اند جامع بین جمال و جلال خداوندند،[۱۷] چنان که امام علی (ع) ضمن روایتی خود را وجه خدا، جمع کننده مردم به سوی خداوند و قسمت کننده بهشت و جهنم می‌‌شناساند.[۱۸]
اسم جامع فقط دو بار در قرآن کریم به کار رفته است؛ ولی دیگر مشتقات ریشه آن ۱۲ بار به صورت‌های گوناگون ذکر شده‌اند [۱۹] که می‌‌توان اسم یاد شده را از آنها انتزاع کرد. از این آیات برمی آید که بین توحید و عدل ـ که گردآوردن آفریدگان در روز قیامت برای تحقق بخشیدن به آن است ـ تلازم وجود دارد: ﴿اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ﴾[۲۰].[۲۱] و خداوند قادر است همه مخلوقات را آن گاه که بخواهد گرد آورد: ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَثَّ فِيهِمَا مِنْ دَابَّةٍ وَهُوَ عَلَى جَمْعِهِمْ إِذَا يَشَاءُ قَدِيرٌ﴾[۲۲].[۲۳] مانند گردآوردن انسان‌ها در عرصه قیامت: ﴿رَبَّنَا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ فِيهِ﴾[۲۴].[۲۵] برای گرفتن اقرار به ربوبیت الهی: ﴿اللَّهُ يَجْمَعُ بَيْنَنَا وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ﴾[۲۶].[۲۷] و اقرار به نبوت انبیا و اوصیای الهی و کیفیت پذیرش دعوت آنان از سوی مردم: ﴿يَوْمَ يَجْمَعُ اللَّهُ الرُّسُلَ فَيَقُولُ مَاذَا أُجِبْتُمْ﴾[۲۸].[۲۹] و داوری به حق و عادلانه میان انسان‌ها: ﴿قُلْ يَجْمَعُ بَيْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنَا بِالْحَقِّ﴾[۳۰]، ﴿يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ ذَلِكَ يَوْمُ التَّغَابُنِ﴾[۳۱].[۳۲]، گرچه خداوند به موجب رحمتش به مشرکان و گناهکاران مهلت داده و در دنیا آنان را عقوبت نمی‌کند: ﴿ِ كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ﴾[۳۳].[۳۴] خداوند به منکران بعث میفرماید: آیا انسان گمان می‌‌کند وی استخوان‌های متفرق و مخلوط شده با خاک را جمع نخواهد کرد: ﴿أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظَامَهُ﴾[۳۵].[۳۶] و نیز به پیامبر دستور می‌‌دهد تا به دهریان منکر خدا و معاد بگوید که پس از مرگ، همه شما را در قیامت گرد میآوریم: ﴿قُلِ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾[۳۷]
گفتنی است جمع و اجتماع مردم در روز قیامت، بعد از دمیدن اسرافیل (ع) در صور صورت می‌‌گیرد: ﴿وَتَرَكْنَا بَعْضَهُمْ يَوْمَئِذٍ يَمُوجُ فِي بَعْضٍ وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَجَمَعْنَاهُمْ جَمْعًا﴾[۳۸].[۳۹] در آن روز دیگر گریزی از این جمع نیست و همه آفریدگان از اولین و آخرین جمع خواهند شد تا میان اهل طاعت و معصیت داوری شود: ﴿هَذَا يَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْنَاكُمْ وَالْأَوَّلِينَ﴾[۴۰].[۴۱]، ﴿قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِينَ وَالْآخِرِينَ﴾[۴۲]، ﴿لَمَجْمُوعُونَ إِلَى مِيقَاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ﴾[۴۳] و خداوند منافقان و کافران را همگی در دوزخ جمع می‌‌کند: ﴿وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ يُكْفَرُ بِهَا وَيُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلَا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذًا مِثْلُهُمْ إِنَّ اللَّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِينَ وَالْكَافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعًا﴾[۴۴] و نیز آنان را که در دنیا وقتی به کتاب خدا دعوت می‌‌شدند تکبر می‌‌کردند و تسلیم نمی‌شدند و تحت لوای کتاب واحدی گرد نمی‌آمدند همه را در آخرت یکجا جمع خواهد کرد: ﴿فَكَيْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ فِيهِ وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ﴾[۴۵].[۴۶] البته خداوند متعال اگر میخواست همه مردم را در دنیا بر طریق هدایت با اجبار و اکراه جمع می‌‌کرد: ﴿وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَى﴾[۴۷][۴۸]؛ لکن بر اساس حکمت الهی و مصلحت ربانی، آفرینش بشر برای تکامل بر پایه اختیار و آزادی اراده [۴۹] صورت گرفته است.
برخی ذیل آیه ﴿فَكَيْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ فِيهِ وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ﴾[۵۰] گفته‌اند: اسم جامع در سه مرحله ظهور می‌‌یابد: نخست در عالم ذر هنگام گرفتن میثاق. دوم در عالم برزخ بین دنیا و آخرت و سوم در قیامت.[۵۱] برخی هم آیه ﴿إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ﴾[۵۲] را با جمع مردم در روز قیامت مرتبط دانسته و در معنای آن گفته‌اند: برماست که هر کس را بخواهیم در روز قیامت گرد آوریم و شرح وصف آن را به تو وحی می‌‌کنیم؛ ولی برخی مفسران آیه مزبور را از جمع مردم در روز قیامت منصرف دانسته و گفته‌اند: مراد آن است که جمع آنچه بر پیامبر وحی میشود یعنی منضم ساختن اجزای آن به یکدیگر و خواندن آن بر وی بر عهده خداوند است.[۵۳] به گفته برخی دیگر بر اساس آیه ﴿وَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مَا أَلَّفْتَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَيْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾[۵۴] خداوند جامع قلوب دوستان است [۵۵].[۵۶]
منابع
پانویس
- ↑ مفردات، ص۲۰۱؛ لسان العرب، ج ۲، ص۳۵۵؛ التحقیق، ج ۲، ص۱۰۸، «جمع».
- ↑ الاسماء والصفات، ج ۱، ص۱۴۹؛ شرح اسماء الله الحسنی، غزالی، ص۱۳۷؛ اسماء و صفات الهی، ج ۱، ص۲۵۰.
- ↑ التوحید، ص۲۲۰؛ بحارالانوار، ج ۴، ص۲۱۰؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص۱۲۷۰؛ سنن الترمذی، ج ۵، ص۱۹۳.
- ↑ شرح الاسماء، ص۱۹۸.
- ↑ الفتوحات المکیه، ج ۱، ص۲۹۵؛ شرح فصوص الحکم، ص۴۶.
- ↑ شرح اسماء اللّه الحسنی، رازی، ص۳۲۹؛ موسوعة له الاسماء الحسنی، ج ۱، ص۴۱۵.
- ↑ شرح اسماء اللّه الحسنی، رازی، ص۳۲۹؛ موسوعة له الاسماء الحسنی، ج ۱، ص۴۱۵.
- ↑ النور الاسمی، ص۴۳۱.
- ↑ النور الاسمی، ص۴۳۱.
- ↑ شرح اسماء اللّه الحسنی، رازی، ص۳۲۹.
- ↑ شرح اسماء اللّه الحسنی، رازی، ص۳۲۹.
- ↑ شرح اسماء اللّه الحسنی، ابن منظور، ص۱۳۹.
- ↑ علم الیقین، ج ۱، ص۲۱۰؛ شرح اسماء الله الحسنی، غزالی، ص۱۳۷.
- ↑ الفتوحات المکیه، ج ۴، ص۳۰۶.
- ↑ علم الیقین، ج ۱، ص۲۱۰؛ مقصد الاسنی، ص۷۰.
- ↑ النور الاسمی، ص۴۳۱.
- ↑ مصباح الهدایه، ص۸۰، ۱۲۲ - ۱۲۳، ۱۷۱ - ۱۷۳.
- ↑ حق الیقین، ص۴۱۵.
- ↑ اسماء و صفات الهی، ج ۱، ص۲۵۰.
- ↑ «خداوند است که جز او هیچ خدایی نیست؛ بی‌گمان (او) شما را به (هنگام) رستخیز که در (برپایی) آن تردیدی نیست» سوره نساء، آیه ۸۷.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۱۰، ص۲۱۶.
- ↑ «و از نشانه‌های او آفرینش آسمان‌ها و زمین است و آنچه در آنها از جنبندگان پراکنده است و او بر گرد آوردن آنها هرگاه که بخواهد تواناست» سوره شوری، آیه ۲۹.
- ↑ اسماء الله و علاقتها بمخلوقاته، ص۷۵.
- ↑ «پروردگارا بی‌گمان، تو، روزی که در آن تردیدی راه ندارد فراهم آورنده مردمانی؛ به راستی خداوند در وعده (خود) خلاف نمی‌ورزد» سوره آل عمران، آیه ۹.
- ↑ جامع البیان، ج ۳، ص۲۵۸؛ کشف الاسرار، ج ۲، ص۲۳؛ الفرقان، ج ۳ - ۴، ص۴۹.
- ↑ «خداوند میان ما را جمع می‌گرداند و بازگشت (هر چیز) به سوی اوست» سوره شوری، آیه ۱۵.
- ↑ المیزان، ج ۱۸، ص۳۴؛ رحمة من الرحمن، ج ۱، ص۵۳۵.
- ↑ «روزی که خداوند پیامبران را گرد می‌آورد و میفرماید که به (دعوت) شما چه پاسخ داده شد؟» سوره مائده، آیه ۱۰۹.
- ↑ تفسیر العیاشی، ج ۱، ص۳۴۹؛ مجمع البیان، ج ۳، ص۴۰۲؛ التفسیر الکبیر، ج ۱۲، ص۱۰۹؛ ج ۲۷، ص۱۵۸.
- ↑ «بگو: پروردگارمان ما و شما را گرد هم خواهد آورد سپس میان ما به درستی داوری خواهد کرد» سوره سبأ، آیه ۲۶.
- ↑ «روزی که شما را برای روز رستخیز گرد می‌آورد، آن روز، روز افسوس خوردن است» سوره تغابن، آیه ۹.
- ↑ مجمع البیان، ج ۸، ص۶۱۱؛ المنیر، ج ۲۲، ص۱۸۲؛ المیزان، ج ۱۹، ص۳۰۰.
- ↑ «خداوند است که بر خویش بخشایش را بر خویش مقرّر داشته است، شما را تا روز رستخیز- که در آن تردیدی نیست- گرد می‌آورد؛ کسانی که به خویشتن زیان رسانده‌اند ایمان نمی‌آورند» سوره انعام، آیه ۱۲.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۳۰، ص۲۴؛ المیزان، ج ۱۹، ص۳۰۰.
- ↑ «آیا آدمی می‌پندارد هرگز استخوان‌های (پوسیده) او را فراهم نمی‌آوریم؟» سوره قیامه، آیه ۳.
- ↑ الکشاف، ج ۴، ص۶۵۹؛ المیزان، ج ۲۰، ص۱۰۳ - ۱۰۴؛ نمونه، ج ۲۵، ص۲۷۷ - ۲۷۸.
- ↑ «بگو: خداوند است که شما را زنده می‌گرداند، سپس می‌میراند، سپس تا روز رستخیز که تردیدی در آن نیست؛ شما را گرد می‌آورد؛ اما بیشتر مردم نمی‌دانند» سوره جاثیه، آیه ۲۶.
- ↑ «و در آن روز آنان را وا می‌نهیم که در یکدیگر موج زنند و در صور دمیده میشود آنگاه آنان را یکجا گرد میآوریم» سوره کهف، آیه ۹۹.
- ↑ مجمع البیان، ج ۶، ص۷۶۶؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۳، ص۱۱۲.
- ↑ «این روز داوری است که شما و پیشینیان را گرد آوردیم» سوره مرسلات، آیه ۳۸.
- ↑ جامع البیان، ج ۲۹، ص۳۰۲؛ مجمع البیان، ج ۱۰، ص۶۳۴ - ۶۳۵.
- ↑ «بگو: بی‌گمان پیشینیان و پسینیان،» سوره واقعه، آیه ۴۹.
- ↑ «در وعده‌گاه روزی شناخته گرد آورده خواهند شد» سوره واقعه، آیه ۵۰.
- ↑ «و (خداوند) در این کتاب بر شما (پیش‌تر آیه‌ای) فرو فرستاده است که چون شنیدید آیات خداوند (از سوی کسانی) انکار و ریشخند میشود با آنان منشینید تا در گفت و گویی جز آن درآیند که در آن صورت بی‌گمان شما (نیز) مانند آنان خواهید بود؛ به راستی خداوند همه منافقان و کافران را یک جا در دوزخ فراهم می‌آورد» سوره نساء، آیه ۱۴۰.
- ↑ «پس، آنگاه که آنان را در روزی که تردیدی در (فرا رسیدن) آن نیست گرد آوریم و به هر کس (پاداش) آنچه انجام داده است تمام داده شود و به آنان ستمی نرود چه خواهند کرد؟» سوره آل عمران، آیه ۲۵.
- ↑ المیزان، ج ۳، ص۱۲۵.
- ↑ «و اگر خداوند میخواست همه آنان را بر رهنمود (خود) گرد می‌آورد» سوره انعام، آیه ۳۵.
- ↑ الکشاف، ج ۲، ص۲۰؛ المنیر، ج ۷، ص۱۸۷؛ تفسیر لاهیجی، ج ۱، ص۷۵۳.
- ↑ تفسیر لاهیجی، ج ۱، ص۷۵۳؛ نمونه، ج ۵، ص۲۱۵.
- ↑ «پس، آنگاه که آنان را در روزی که تردیدی در (فرا رسیدن) آن نیست گرد آوریم و به هر کس (پاداش) آنچه انجام داده است تمام داده شود و به آنان ستمی نرود چه خواهند کرد؟» سوره آل عمران، آیه ۲۵.
- ↑ رحمة من الرحمن، ج ۱، ص۴۲۸.
- ↑ «گردآوری و خواندن آن با ماست» سوره قیامه، آیه ۱۷.
- ↑ المیزان، ج ۲۰، ص۱۰۹.
- ↑ «و دل‌های آنان را با هم پیوستگی داد؛ اگر همه آنچه را در زمین است می‌بخشیدی میان دل‌های آنها پیوستگی نمی‌دادی اما خداوند ایشان را با هم پیوستگی داد؛ بی‌گمان او پیروزمندی فرزانه است» سوره انفال، آیه ۶۳.
- ↑ شرح اسماء الله الحسنی، رازی، ص۳۳۰.
- ↑ اکبرزاده، رجب، مقاله «جامع»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۹، ص۴۱۹-۴۲۲.