فرشته در معارف و سیره سجادی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث فرشته است. فرشته از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: فرشته در قرآن - فرشته در نهج البلاغه - فرشته در کلام اسلامی - فرشته در معارف مهدوی - فرشته در معارف دعا و زیارات - فرشته در معارف و سیره سجادی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

ایمان به فرشتگان یکی از عناصر پنجگانه ایمان است و در ردیف ایمان به خدا و قیامت و کتاب آسمانی و پیامبران قرار دارد و از نشانه‌های مؤمنان می‌باشد. فرشتگان از باسابقه‌ترین مخلوقات خداوند می‌باشند که از عمر بسیار طولانی برخوردارند و تعداد آنها به قدری زیاد است که به هیچ وجه با انسان‌ها قابل مقایسه نیست. آنها موجوداتی عاقل و باشعورند و بندگان گرامی خداوند می‌باشندخلقت آنها به طور مستقیم به اراده خداوند صورت گرفته و والدینی ندارند. فرشتگان بدون استثنا پس از آفرینش آدم به او سجده کردند و آدم معلم آنها گشت.

مقام فرشتگان

فرشتگان دارای مراتب و مقامات متفاوتی هستند برخی مقربِ درگاه الهی‌اند و برخی از نظر رتبه پایین‌ترند. از همین رو امام سجاد (ع) در دعای خویش نخست به فرشتگان حامل عرش الهی و اسرافیل و میکائیل و جبرائیل و روح (فرشتگان مقرب) و سپس بر فرشتگانی که پایین‌تر از آنان‌اند: از ساکنان آسمان‌ها و اهل امانت و حفاظت نسبت به رسالت‌ها و... درود می‌فرستد. و خداوند را به فرشتگان مقرب و پیامبر مرسل و بندگان شایسته قسم می‌دهد که او را به کرامتی که به اولیایش وعده داده است سزاوار سازد.

ویژگی فرشتگان

فرشتگان پیوسته به تسبیح و تقدیس ذات حق مشغول‌اند. هرگز معصیت نمی‌کنند و از فرمان خدا برنمی‌تابند و هرچه فرمان یابند همان می‌کنند. نه خواب دارند و نه سستی و غفلت، نه غذا می‌خورند و نه آب و نه ازدواج دارند. علی‌رغم کوشش خود هرگز خسته و ملول نمی‌شوند؛ زیرا خستگی و ملالت از لواحق قوای طبیعی و انسانی است؛ حال آنکه ملائکه از این قوا مبرّا و نور محض هستند و ماهیت آنها ملکوتی محض است. امام سجاد (ع) آنان را چنین توصیف می‌کند: آنان که به خاطر کوشش پیوسته و دائمشان، ملالت بر آنها وارد نمی‌شود و از هیچ زحمتی خستگی و سستی و ناتوانی به آنان راه پیدا نمی‌کند. امیال و شهوات، از تسبیح بازشان نمی‌دارد، و فراموشی ناشی از غفلت‌ها آنان را از تعظیم به تو جدا نمی‌کند، فروهشته دیدگانند، بنابراین نظر کردن به جمال و جلال حضرتت را درخواست نمی‌کنند. از حقارت و خواری، در برابر عظمتت سر به زیر افتاده‌اند. شوقشان به آنچه نزد توست، طولانی شد. به یاد نعمت‌هایت شیفته‌اند و در برابر عظمت و بزرگی کبریایی‌ات فروتن‌اند.

برخی از فرشتگان به اعتبار شأن خویش به صورت انسان در می‌آیند و در مواردی ویژه و نسبت به اشخاص خاص، کارهای دیگری انجام می‌دهند. مانند فرشتگانی که به عنوان مهمان بر حضرت ابراهیم (ع) نازل شدند و تابوت بنی‌اسرائیل را حمل نمودند و یا بشارت به حضرت زکریا (ع) و مریم (س) دادند.

درود بر فرشتگان

اگرچه کرامت و طهارت فرشتگان کامل و جامع است ولی باید توجه داشت که عنایت حق نیز بی‌پایان است، لذا امام سجاد (ع) بر فرشتگان نیز درود می‌فرستد، درودی که مقامی بر مقامشان بیفزاید و پاکی‌ای بر پاکی‌شان اضافه کند.

فرق عبودیت انسان‌ها و فرشتگان

فرشتگان به اقتضای نورانیت وجودی خود و اینکه وجودشان سراسر عقلی و عاری از شهوت است، انگیزه و مانعی در مسیر طاعتشان وجود ندارد. اما انسان‌ها بنابر حکمت الهی توانایی انتخاب خیر و شر را دارند و می‌توانند در صورت مخالفت با شهوات به بالاترین درجات کمال دست یابند و در مقام سلوک و عبودیت از فرشتگان بالاتر باشند. لذا امام سجاد (ع) از خداوند طاعتی برتر از طاعت فرشتگان می‌خواهد و می‌فرماید: «آن‌سان ما را از گناهان پاک داری و از بازگشت به اعمال ناشایست نگه داری، تا هیچ یک از ملائکه تو طاعتی به درگاهت نیاورد، جز آنکه از طاعت ما کمتر باشد و در تقرب به پایه تقرب ما نرسد».

وظایف و انواع فرشتگان

هر یک از فرشتگان در عالم هستی وظیفه‌ای را به عهده دارند. امام سجاد (ع) به برخی از مسئولیت‌های فرشتگان و انواع آن اشاره نموده است که عبارت‌اند از: حاملان عرش الهی، نویسندگان اعمال، فرشتگان رحمت‌گستر (روحانیون)، فرشتگان حامل پیام غیبی و امینان بر وحی، فرشتگان حسابگر، فرشته مرگ و یارانش، طواف‌کنندگان بیت‌المعمور، فرشتگان فروآورنده بلایی ناخوش و یا آسایشی خوش، فرشتگان امدادگر و یاری‌رسان به مؤمنان در حوادث و پیشامدهای سخت مانند جنگ خدمتگزاران بهشت و کلیدداران و سرپرستان حوریان و غلامان (سَدَنة الجنان)، فرشتگان عذاب و نگهبانان دوزخ (زبانِیه)، درود فرستندگان بر محمد و آل محمد (ص) .

امام (ع) ضمن نام بردن برخی فرشتگان به وظایف آنها نیز اشاره کرده که عبارت است از: اسرافیل، آن فرشته صاحب صور که چشم گشوده و منتظر فرمان توست تا درصور خود بدمد و خفتگان در گور را برانگیزد؛ میکائیل، که در آستان الهی صاحب جاه و در عرصه طاعت الهی بلند جایگاه است؛ جبرائیل، فرشته امین الهی؛ روح، فرشته‌ای که فرمانروای فرشتگان مأمور بر حجاب‌هاست؛ و روحی که از عالم امر است.

نکیر و منکر، سؤال کنندگان در قبر؛ رومان، فرشته‌ای که قبرها را سرکشی و آزمایش می‌کند و قبل از نکیر و منکر به قبر میّت وارد می‌شود و بعد از آنکه روح را به او بازگرداند اعمال دنیایی او را یادآوری می‌کند؛ مالک، خزانه‌دار اصلی آتش جهنم که مأموران زیردست و خزانه‌دارانی دارد و بالاخره رضوان، رئیس خزانه‌داران بهشت؛ دیگر فرشتگانی هستند که نام آنها در صحیفه سجادیه بیان شده است.

فرشته مرگ و یارانش

فرشتگان در وقت مرگ مؤمن بر وی نازل شده و به او سلام می‌کنند و عنایات و الطاف حضرت محبوب را به او بشارت می‌دهند و از او می‌خواهند که به بهشت درآید و در وقت مرگ کافران آنها را توبیخ و سرزنش کرده و دچار رنج و مشقت و ضرب و درد می‌کنند. امام سجاد (ع) جهت تحذیر مردم، فرشته مرگ را در صحنه جان دادن چنین ترسیم کرده است: در این حال فرشته مرگ برای گرفتن جان، از درون پرده‌های غیب آشکار می‌شود از کمان مرگ، تیرهای وحشت فراق به سوی او بگشاید و برایش جامی از زهر قتال مرگ بیامیزد و زمان رحیل و رخت بربستن به سرای آخرت نزدیک شود.

مجریان امور تکوینی

برخی از فرشتگان امور تکوینی عالم را برعهده دارند و هر یک در عرصه باعظمت هستی مجریان امر الهی هستند تا حیات موجودات زنده برقرار بماند.

امام سجاد (ع) بر این فرشتگان چنین درود می‌فرستد: «خدایا درود بفرست بر خازنان باران و روان‌کنندگان ابرها که چون بر ابرها بانگ زنند، آواز تندرها به گوش رسد و چون ابرها از آن نهیب به راه افتند، آذرخش‌ها از درونشان بدرخشد و بر آن فرشتگان که دانه‌های برف و تگرگ را از پی می‌آیند و با هر قطره باران که فرو می‌شود فرود می‌آیند و بر آن فرشتگان که نگهبانان خزائن بادهایند و آنان که موکلان بر کوه‌هایند تا فرو نریزند و آن فرشتگان که میزان و مقدار آب‌ها و پیمانه باران‌ها را به ایشان آموخته‌ای»..

منابع

1. خالقیان، فضل‌الله، مقاله «فرشته»، دانشنامه صحیفه سجادیه