آفرینش انسان در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آفرینش انسان است. آفرینش انسان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آفرینش انسان در قرآن - آفرینش انسان در کلام اسلامی - آفرینش انسان در نهج البلاغه - آفرینش انسان در معارف و سیره علوی - آفرینش انسان در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

دو نوع آفرینش انسان

براساس نظر اسلام انسان دو گونۀ آفرینش داشته است: یکی آفرینش از گِل و بدون پدر و مادر؛ این گونه آفرینش ویژۀ آدم (ع) و حوا است که خداوند آنان را از گِل آفرید. دوم آفرینش از یک پدر و یک مادر که نسل انسان پس از آدم (ع) و حوا را شامل می‌شود. گونۀ نخست آفرینش، تنها یک بار رخ داده است. در قرآن کریم از عنصر نخستین آفرینش انسان با تعبیر ﴿ْ طين﴾ به معنای گِل، و گاه ﴿تُرَابٍ﴾ به معنای خاک و گاه ﴿حَمَإٍ مَسْنُونٍ﴾ به معنای گِل بدبو و نیز ﴿صَلْصَالٍ﴾ به معنای گِل خشکیده یاد می‌‌شود و تناقضی میان این تعابیر نیست بدین معنا که خداوند، خاک را برای آفرینش انسان برگزید و سپس آن را به گِل مبدل ساخت و آنگاه گِل بدبو و سیاه و سپس خشک شد و از آن انسان را آفرید. خداوند از روح خویش در کالبدش دمید و به فرشتگان فرمان داد بر او سجده کنند اما گونۀ دوم همواره ادامه دارد و یکی از نشانه‌های نعمت‌های الهی و از پایه‌های تکامل بشر است. بنابراین، اصل انسان از گِل و نسل او از آب است.

آفرینش انسان در قرآن

قرآن دربارۀ گونۀ نخست آفرینش به صراحت می‌فرماید: آفرینش انسان از گِل آغاز شده است و دربارۀ گونۀ دوم می‌فرماید: خداوند نژاد انسان را از ماء مهین یعنی قطرۀ ناچیز آب آفریده است قرآن کریم آفرینش انسان به گونۀ دوم را دارای چند مرحله می‌داند: نطفه، عَلَقه، مُضْغه، استخوان و دمیده شدن روح.

یکی از تعبیرات قرآن دربارۀ آفرینش انسان "آفرینش نو" است که مراد از آن دمیده شدن روح در کالبد جنین انسانی است که چهار ماه پس از انعقاد نطفه انجام می‌پذیرد. در روایات آمده است، نطفه چهل روز در رحم می‌ماند و آنگاه به صورت عَلَقه در می‌آید و چهل روز بعد به صورت مُضغه، پس از چهار ماه، خداوند دو فرشته را به خلق کودک مأمور می‌سازد.

آفرینش انسان در نهج البلاغه

در فرمایشان امام علی (ع) خلقت انسان افزون بر بیان عظمت آفریننده، نقش تنبه و بیداری در وجود انسانی دارد که دارای قوۀ تعقل و تفکر است: «ای آفریدۀ موزون و پدیدآمده در تاریکیِ زهدان و پرده ‌های سنگین و تودرتو، تو همانی که از گِلِ فشرده پدید آمدی و در جایگاهی مطمئن تا روز معلوم و عمر معیّن نشسته‌ای تو به صورت "جنین" در شکم مادرت موج می‌زدی و شنا می‌کردی نه آوازی می‌شنیدی و نه توان پاسخ گفتن به دعوتگری داشتی آنگاه از جایگاهت به خانه‌ای که ندیده بودی و راه‌های منافع آن را نمی‌شناختی، بیرون رانده شدی. راستی چه کسی به تو آموخت که شیر از پستان مادر بنوشی و هنگام نیاز، بدانجا که باید، روی آوری». اشارۀ امام به آفرینش انسان از آبی بی‌ارزش، نکته‌ای است افزون بر بیان قدرت پروردگار در آفرینش انسان، به نقطۀ آغازین حضور انسان در پهنۀ هستی دارد که او را متوجه آغاز خود می‌کند و از غرور پرهیز می‌دهد؛ چنانکه فرمودند: «پسر آدم را با ناز چه کار، آغازش نطفه بوده است و پایانش مردار. آیا شما را از آفرینش آدمی آگاه سازم، آنکه خداوندش در ظلمت زهدان‌ها و درون غلاف‌ها و پرده‌ها پدید آورد، نطفه‌ای بود جهنده و خونی لخته‌شده، بی‌هیچ صورتی و جنینی و شیرخواره‌ای و از شیر بازگرفته‌ای، سپس جوانی شد بالیده و رسیده، خداوند او را دلی داده فراگیرنده و زبانی سخن‌گوی و دیده‌ای بینا». در فرازی دیگر در بیان شگفتی‌های آفرینش آدمی فرمودند: «شگفتا از این انسان که با اندکی پیه بیند و با تکّه گوشتی گوید و با قطعه استخوانی شنود و از دریچه‌ای تنفّس کند»

قلب روحانی عامل تفاوت انسان با موجودات

از ویژگی‌های آدمی و یکی از دلایل تفاوت او با دیگر موجودات، وجود قلب روحانی در آدمی است که حیات او را معنا می‌بخشد و راه سعادت و خوش‌بختی را به او می‌نمایاند. خداوند سبحان در قرآن کریم دلیل تدبر نکردن در آیات الهی را قفل بر دل‌ها (قلب روحانی) بیان می‌کند. قلب روحانی تعلقی به بدن مادی ندارد و حقیقتی معنوی و الهی است هر چند آثار حالات گوناگون این حقیقت روحانی بیشترین تأثیر را در همین قلب درون سینه دارد. به ‌همین دلیل انسان‌ها در افعال خیر یا شر خود در قلب مادی خویش احساس رنجش یا شادمانی می‌کنند. امام علی (ع) بر این عنصر تأکید کرده و آن را بیان داشته‌اند: «پاره‌گوشتی به رگ حیات انسان آویخته است که از شگفت ‌انگیزترین اعضای او، یعنی قلب است که زمینه‌هایی از حکمت و نیز ضدّ آن را در خود جا می‌‌دهد»

تقرب به خداوند عامل ارزشمندی انسان

انسان از لحاظ ساختمان بدنی و ظاهری و سرمایۀ معنوی ارزشمندی مانند اختیار و حسن تکلیف، سرآمد آفریدگان نیست؛ چنانکه قرآن می‌فرماید: «آفرینش آسمان‌ها و زمین، شکوهمندتر از آفرینش مردم است»، بلکه او از گذر عبودیت و تقرب به خداوند می‌تواند بر همۀ آفریدگان مجرد و مادی برتری یابد قرآن می‌فرماید: «ما اولاد آدم را گرامی داشته و آنان را بر شمار بسیاری از آفریدگان برتری داده‌ایم» تا به هدف نهایی آفرینش که معرفت است برسد. پیش از معرفت، عبادت جای دارد که هدف ابتدایی است؛ چنانکه قرآن می‌فرماید: «ما جن و انس را تنها برای عبادت آفریدیم» و در جایی دیگر می‌فرماید: «خداوند را عبادت کن تا به یقین برسی». بنابراین انسان از گذر عبادت به یقین می‌رسد که هدف نهایی آفرینش اوست و یقین، عبارت است از معرفت به ذات و صفات خداوند متعال.

رد نظریه تطور در خلقت انسان

در نظر اسلام همۀ انسان‌ها از نسل آدم (ع) و حوایند که بر اثر ازدواج یک مرد و یک زن پدید آمده‌اند و اسلام نظریۀ تطور که نسل انسان را به نوعی حیوان شبیه میمون می‌‌دانند که در قرن‌های متمادی تطور و تکامل یافته و به انسان امروزی رسیده است را مردود می‌‌شمارد. برای بقای نسل آدم (ع) خداوند، فرشتگان یا جنیانی را به ازدواج فرزندان آدم درآورده و یا فرزندان آدم (ع) و حوا با یکدیگر ازدواج کرده‌اند. حرمت ازدواج برادر با خواهر از احکام تشریعی است و حکم تشریعی هم تغییرپذیر است و این گونه احکام پیرو مصالح و مفاسدند. اما حکم تکوینی به هیچ روی تغییر نمی‌پذیرد از این رو ازدواج برادر با خواهر در زمان حضرت آدم (ع) مفسده نداشته و بلکه برای بقای نسل آدم (ع) مصلحت نیز داشته است. در زمان شرایع بعدی بود که چنین ازدواجی با مفسده مواجه شد و حرام گشت

تاریخ آفرینش بشر

شمار جمعیت فعلی انسان‌ها نشان دهندۀ هفت هزار سال عمر بشر است؛ اگرچه گاه بقایایی از استخوان‌های انسان کشف می‌شود که قدمت آن به صدها هزار سال پیش می‌‌‌رسد اما ممکن است از آنِ‌ انسان کنونی نباشند و به نسلی که پیش از آدم و حوا می‌زیسته‌اند مربوط شوند؛ زیرا اگر نسل انسان را از آدم و حوا بدانیم با توجه به مرگ و میرهای طبیعی و نیز ناشی از جنگ‌ها و بیماری‌ها، شمار انسان‌ها به قدری می‌رسد که امروز هست. استخوان‌های کشف شده هم به احتمال، از آنِ نوعی هستند که پیش از آدم و حوا می‌زیسته است. دربارۀ عمر موجودات دیگر در قرآن کریم نشانه‌هایی روشن یافت می‌شوند که نشان می‌دهند برخی از آنها پیش از انسان وجود داشته‌اند به عنوان مثال، قرآن می‌فرماید: «ما امانت را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه کردیم و آنها از حمل آن سر برتافتند و هراسیدند ولی انسان آن را بر دوش گرفت». این آیه تصریح دارد که آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها پیش از انسان وجود داشته‌اند.

منابع

1. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
2. دین‌پرور، سیدجمال‌الدین، دانشنامه نهج البلاغه