دین در لغت: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۱۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط | {{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = دین| عنوان مدخل = دین| مداخل مرتبط = [[دین در لغت]] - [[دین در قرآن]] - [[دین در حدیث]] - [[دین در کلام اسلامی]] - [[دین در فقه سیاسی]] - [[دین در معارف دعا و زیارات]] - [[دین در معارف و سیره علوی]] - [[دین در معارف و سیره سجادی]] - [[دین در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]| پرسش مرتبط =}} | ||
| موضوع مرتبط = دین | |||
| عنوان مدخل = دین | == معنای لغوی [[دین]]== | ||
| مداخل مرتبط = [[دین در لغت]] - [[دین در قرآن]] - [[دین در حدیث]] - [[دین در کلام اسلامی]] - [[دین در فقه سیاسی]] - [[دین در معارف دعا و زیارات]] - [[دین در معارف و سیره سجادی]] - [[دین در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]] | معنای لغوی دین، عبارت است از [[انقیاد]]، [[خضوع]]، [[پیروی]]، [[اطاعت]]، [[تسلیم]] و [[جزا]]<ref>سید محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج۱۵، ص۷.</ref>. این کلمه بین [[زبان فارسی]] و [[سامی]] مشترک بوده و به معنای [[کیش]]، [[وجدان]]، [[داوری]] و [[آیین]] نیز به کار می‌رود<ref>محمد معین، فرهنگ فارسی، ج۲، ص۱۵۹۷.</ref>. | ||
| پرسش مرتبط = | |||
}} | بعضی منابع لغت، معنای نخستین دین را [[اطاعت]] و انقیاد می‌داند<ref>ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج۲، ص۳۲.</ref> و برخی دیگر، آن را به معنای [[عادت]]، [[حکم]] و جزا هم ذکر کرده‌اند<ref>فیروزآبادی، القاموس المحیط، ص۱۵۶۶.</ref>. در لغت‌نامه [[آکسفورد]] (Religion)، Oxford»» به معنای [[ایمان به خدا]] یا [[خدایان]] که عالم را [[آفریده]]، [[نظام]] ویژه و [[عبادت]] و [[ایمان]] مبتنی بر آن و موضوع مورد علاقه شدید آمده است<ref>A. s Horhby oxford Advanced Learners Dictionary Of Corrent English Pg ۸۸.</ref>. | ||
از دقت در این معانی، دسته‌بندی و نتیجه‌گیری آنها، می‌‌توان دریافت که در دین، دو معنای رایج آیین و [[تسلیم]] نهفته است.<ref>[[سید رشید صمیمی|صمیمی، سید رشید]]، [[اهداف و کارکردهای دین (کتاب)|اهداف و کارکردهای دین]]، ص 15-16.</ref> | |||
== تعریف برگزیده== | |||
با توجه به تعاریف اصطلاحی [[عالمان]] [[مسلمان]] و همچنین [[دانشمندان]] [[مغرب زمین]] از [[دین]]، می‌‌توان دریافت که هیچ یک از آنها جامع و مانع نیست؛ اگر مقصود از دین را [[اسلام]] بدانیم؛ یعنی [[کامل‌ترین]] مجموعه [[احکام]]، دستورالعمل‌ها و معارفی که منشأ [[الهی]] دارند و می‌‌توان مراتبی گوناگون برای آن در نظر گرفت. | |||
تعریفی که از بیانات [[استاد مطهری]] در آثارشان به دست می‌آید، [[جامع‌ترین]] تعریف به نظر می‌رسد؛ اگر چه ممکن است کاستی‌هایی هم در تعریف ایشان یافت شود. | |||
نتیجه [[کلام]] ایشان به صورت زیر می‌باشد: «دین، مکتبی است که از مجموع [[عقاید]]، [[اخلاق]] و مقررات اجرایی تشکیل شده و [[هدف]] آن، [[راهنمایی]] [[انسان]] برای [[سعادتمندی]] است که [[خداوند]] برای [[هدایت]] [[بشر]] فرستاده»<ref>ر.ک: مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج۱۵؛ (مربوط به فلسفه تاریخ)، ص۹۷۶ و ۹۵۸-۹۸۱.</ref>. [[سخن]] نهایی اینکه، [[تعریف دین]] در قسمت [[اهداف دین]] با تقریر استاد مطهری، پذیرفته نگارنده این سطور است و اگر معانی مربوط به [[آیات]] و [[روایات]] را بازبینی کنیم در مییابیم که آیات و [[روایات]] نیز با این تعریف سازگار است.<ref>[[سید رشید صمیمی|صمیمی، سید رشید]]، [[اهداف و کارکردهای دین (کتاب)|اهداف و کارکردهای دین]]، ص 21.</ref> | |||
==مقدمه== | ==مقدمه== | ||
در منابع لغوی [[زبان عرب]] برای واژۀ «[[دین]]» دو معنا ذکر شده است: | در منابع لغوی [[زبان عرب]] برای واژۀ «[[دین]]» دو معنا ذکر شده است: | ||
#حساب و [[جزاء]] و [[مکافات]]؛ | #حساب و [[جزاء]] و [[مکافات]]؛ | ||
#[[اطاعت]] و [[شریعت]]. | # [[اطاعت]] و [[شریعت]]. | ||
و در تبیین معنای دوّم گفته شده که معنای کلمۀ «دین» در اصل اطاعت است؛ لکن در معنای «شریعت» به عنوان استعاره بکار برده می‌شود. | و در تبیین معنای دوّم گفته شده که معنای کلمۀ «دین» در اصل اطاعت است؛ لکن در معنای «شریعت» به عنوان استعاره بکار برده می‌شود. | ||
وجه این استعاره نیز روشن است؛ زیرا اطاعت توقف بر ما یُطاع دارد و مسبَّب و معلول آن است، لهذا لفظ موضوع برای مسبَّب از طریق استعاره، در سبب به کار می‌رود. | وجه این استعاره نیز روشن است؛ زیرا اطاعت توقف بر ما یُطاع دارد و مسبَّب و معلول آن است، لهذا لفظ موضوع برای مسبَّب از طریق استعاره، در سبب به کار می‌رود. | ||
{{عربی|و الدِّينُ يقال: للطاعة و الجزاء، و استعير للشريعة، و الدِّينُ كالملّة، لكنّه يقال اعتبارا بالطاعة و الانقياد للشريعة، قال {{متن قرآن|إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ}}<ref>«بی‌گمان دین (راستین) نزد خداوند، اسلام است و اهل کتاب، اختلاف نیافتند مگر پس از آنکه به دانش دست یافتند، از سر افزونجویی که در میان ایشان بود و هر کس به آیات خداوند کفر ورزد (بداند که) خداوند حسابرس سریع است» سوره آل عمران، آیه ۱۹.</ref>، و قال {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ}}<ref>«و بهدین‌تر از آن کس که روی (دل) خویش به (سوی) خداوند نهد در حالی که نکوکار باشد و از آیین ابراهیم درست‌آیین پیروی کند، کیست؟ و خداوند، ابراهیم را دوست (خود) گرفت» سوره نساء، آیه ۱۲۵.</ref>...}}<ref>مفردات، ص۳۲۳.</ref>. | [[راغب اصفهانی]] در مفردات می‌گوید: {{عربی|و الدِّينُ يقال: للطاعة و الجزاء، و استعير للشريعة، و الدِّينُ كالملّة، لكنّه يقال اعتبارا بالطاعة و الانقياد للشريعة، قال {{متن قرآن|إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ}}<ref>«بی‌گمان دین (راستین) نزد خداوند، اسلام است و اهل کتاب، اختلاف نیافتند مگر پس از آنکه به دانش دست یافتند، از سر افزونجویی که در میان ایشان بود و هر کس به آیات خداوند کفر ورزد (بداند که) خداوند حسابرس سریع است» سوره آل عمران، آیه ۱۹.</ref>، و قال {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ}}<ref>«و بهدین‌تر از آن کس که روی (دل) خویش به (سوی) خداوند نهد در حالی که نکوکار باشد و از آیین ابراهیم درست‌آیین پیروی کند، کیست؟ و خداوند، ابراهیم را دوست (خود) گرفت» سوره نساء، آیه ۱۲۵.</ref>...}}<ref>مفردات، ص۳۲۳.</ref>. | ||
و «دین» گفته می‌شود بر: [[طاعت]] و جزاء، و برای «شریعت» استعاره شده است و «دین» مانند «[[ملت]]» است؛ لکن به لحاظ اطاعت و [[انقیاد]] به شریعت گفته می‌شود. فرمود: «همانا دین نزد [[خدا]] [[اسلام]] است» و فرمود: «چه کسی دینش بهتر از کسی است که روی خود را به خدا سپرده و [[نیکوکار]] است». | و «دین» گفته می‌شود بر: [[طاعت]] و جزاء، و برای «شریعت» استعاره شده است و «دین» مانند «[[ملت]]» است؛ لکن به لحاظ اطاعت و [[انقیاد]] به شریعت گفته می‌شود. فرمود: «همانا دین نزد [[خدا]] [[اسلام]] است» و فرمود: «چه کسی دینش بهتر از کسی است که روی خود را به خدا سپرده و [[نیکوکار]] است». | ||
[[فیومی]] در [[المصباح المنیر]] می‌گوید:و دان بالإسلام دیناً - با کسر دال - یعنی به اسلام پای‌بند و عمل کننده است.{{عربی|و دَانَ بِالإِسْلَام دِيناً بِالْكَسْرِ: تَعبَّدَ بِهِ}}<ref>المصباح المنیر، ج۲، ص۲۰۵.</ref>. | |||
{{عربی|و | |||
و دین: جزاء و مکافات است... | [[ابن منظور]] در [[لسان العرب]] می‌گوید: و دین: جزاء و مکافات است...{{عربی|و الدِّين: الجزاء و المُكافأَة...}} تا آنجا که می‌گوید: - و [[دین]]: [[طاعت]] است، وقد دِنته ودِنت له: به معنای «او را [[اطاعت]] کردم» می‌باشد {{عربی|و الدِّين الطاعة. و قد دِنْته و دِنْتُ له أَي أَطعته...}} تا آنجا که می‌گوید: - و جمع آن: [[ادیان]] است... {{عربی|و الجمعُ الأَدْيان...}} تا آنجا که می‌گوید: - و دین؛ یعنی [[اسلام]]... {{عربی|و الدِّين: الإِسلام...}} تا آنجا که می‌گوید: - و [[دیّان]]؛ یعنی سائس. {{عربی|و الدَّيَّان: السائس}}<ref>لسان العرب، ج۱۳، ص۱۷۰.</ref>. | ||
{{عربی|و الدِّين | |||
و [[دین]]: [[طاعت]] است، وقد دِنته ودِنت له: به معنای «او را [[اطاعت]] کردم» می‌باشد | |||
{{عربی|و | |||
و جمع آن: [[ادیان]] است... | |||
{{عربی|و | |||
و دین؛ یعنی [[اسلام]]... | |||
تا آنجا که می‌گوید: - | |||
{{عربی|و الدَّيَّان: السائس}}<ref>لسان العرب، ج۱۳، ص۱۷۰.</ref>. | |||
سپس به تعدای از کاربری‌های واژۀ «دین» پرداخته و می‌گوید: و دین: یعنی طاعت، و در [[حدیث]] [[خوارج]] است که: {{عربی|يَمْرُقُون من الدِّين مُروقَ السهم من الرَّمِيَّة}} مراد این است که آنچنان در اسلام وارد می‌شوند و پس از آن برون می‌روند که به هیچ چیز از اسلام [[تمسک]] نجسته‌اند، مانند تیری که در کمان می‌رود، و سپس از آن به بیرون می‌جهد بدون آنکه چیزی از کمان را با خود همراه بَرد.<ref>{{عربی|و الدين: الطاعة. و في حديث الخوارج: يَمْرُقُون من الدِّين مُروقَ السهم من الرَّمِيَّة. يريد أَن دخولهم في الإِسلام ثم خروجهم منه لم يتمسكوا منه بشي‌ء كالسهم الذي دخل في الرَّمِيَّةِ ثم نَفَذ فيها و خرج منها و لم يَعْلَقْ به منها شيء...}}.</ref> | سپس به تعدای از کاربری‌های واژۀ «دین» پرداخته و می‌گوید: و دین: یعنی طاعت، و در [[حدیث]] [[خوارج]] است که: {{عربی|يَمْرُقُون من الدِّين مُروقَ السهم من الرَّمِيَّة}} مراد این است که آنچنان در اسلام وارد می‌شوند و پس از آن برون می‌روند که به هیچ چیز از اسلام [[تمسک]] نجسته‌اند، مانند تیری که در کمان می‌رود، و سپس از آن به بیرون می‌جهد بدون آنکه چیزی از کمان را با خود همراه بَرد.<ref>{{عربی|و الدين: الطاعة. و في حديث الخوارج: يَمْرُقُون من الدِّين مُروقَ السهم من الرَّمِيَّة. يريد أَن دخولهم في الإِسلام ثم خروجهم منه لم يتمسكوا منه بشي‌ء كالسهم الذي دخل في الرَّمِيَّةِ ثم نَفَذ فيها و خرج منها و لم يَعْلَقْ به منها شيء...}}.</ref> | ||
تا آنجا که می‌گوید: خطّابی گفت: فرمودۀ [[رسول اکرم]]{{صل}}: {{متن حدیث|يَمْرُقُونَ مِن الدِّيْن}} مراد از «دین» طاعت است، و مقصود این است که خوارج از [[اطاعت فرمان امام]] [[واجب]] الطّاعة برون می‌روند و از آن منسلخ می‌شوند.<ref>{{عربی|قال الخطابي: يعني قوله{{صل}}، يَمْرُقُون من الدين. أَراد بالدين الطاعة أَي أَنهم يخرجون من [[طاعة]] الإِمام المُفْتَرَضِ الطاعة و ينسلخون منها}}؛ لسان العرب، ج۱۳، ص۱۷۰.</ref>. | تا آنجا که می‌گوید: خطّابی گفت: فرمودۀ [[رسول اکرم]]{{صل}}: {{متن حدیث|يَمْرُقُونَ مِن الدِّيْن}} مراد از «دین» طاعت است، و مقصود این است که خوارج از [[اطاعت فرمان امام]] [[واجب]] الطّاعة برون می‌روند و از آن منسلخ می‌شوند.<ref>{{عربی|قال الخطابي: يعني قوله{{صل}}، يَمْرُقُون من الدين. أَراد بالدين الطاعة أَي أَنهم يخرجون من [[طاعة]] الإِمام المُفْتَرَضِ الطاعة و ينسلخون منها}}؛ لسان العرب، ج۱۳، ص۱۷۰.</ref>. | ||
فیروزآبادی در قاموس می‌گوید: و دین - به کسر دال - یعنی: [[جزاء]]... و اسلام... و طاعت... و [[سلطان]] و [[مُلک]] و [[حکم]] و [[سیره]] و [[تدبیر]] و [[توحید]] است، و به تمام آنچه [[خدا]] با آن پرستیده می‌شود | [[فیروزآبادی]] در [[قاموس]] می‌گوید: و دین - به کسر دال - یعنی: [[جزاء]]... و اسلام... و طاعت... و [[سلطان]] و [[مُلک]] و [[حکم]] و [[سیره]] و [[تدبیر]] و [[توحید]] است، و به تمام آنچه [[خدا]] با آن پرستیده می‌شود دین می‌گویند، «ودِنْتُه أدِينُه»؛ یعنی: [[خدمت]] کردم او را و به او [[نیکی]] کردم و او را مالک شدم، و از همین معنا گرفته شده است واژۀ «مدینۀ به معنای [[شهر]]».<ref>{{عربی|و الدِّيْنُ، بالكسر: الجَزاءُ... و الإِسْلامُ... و الطاعة... و السلطانُ و المُلْكُ و الحُكْمُ و السِّيرَةُ و التَّدْبيرُ و التَّوْحيدُ و اسْمٌ لجميعِ ما يُتَعَبَّدُ الله به... و دِنْتُه أدِينُه: خَدَمْتُهُ، و أحْسَنْتُ إليه، و مَلَكْتُه، و منه: المَدينةُ للمِصْرِ}}؛ القاموس المحیط، ج۴، ص۲۱۵.</ref>. | ||
جوهری در [[صحاح]] می‌گوید: | [[جوهری]] در [[صحاح]] می‌گوید: «[[دین]]»؛ یعنی [[طاعت]]، و دان له؛ یعنی او را [[اطاعت]] کرد، [[عمرو بن کلثوم]] گفته: روزهای درازی ما و آنان داریم که در آنها از دین [[شاه]] [[نافرمانی]] کردیم. و از همین باب است: دین و جمع آن [[ادیان]] است... و گفته ذی الاصبع که گفت: {{عربی|و لا أنت دَيَّاني فَتَخْزوني}} ابن السّکیت گفت: یعنی تو مالک امر من نیستی که مرا [[فرمانروایی]] و [[سیاست]] کنی.<ref>{{عربی|و الدينُ: الطاعةُ. و دانَ له، أي أطاعه، قال عمرو بن كلثوم: | ||
و أيام لنا و لهم طِوالٍ *** عَصَيْنا المَلْكَ فيها أَنْ نَدينا | و أيام لنا و لهم طِوالٍ *** عَصَيْنا المَلْكَ فيها أَنْ نَدينا | ||
و منه الدينُ، و الجمع الأدْيانُ... و قول ذى الاصبع: | و منه الدينُ، و الجمع الأدْيانُ... و قول ذى الاصبع: | ||
| خط ۴۶: | خط ۴۳: | ||
قال ابن السكيت: أي و لا أنت مالِكُ أمري فتسوسنى}}؛ الصحاح، ج۵، ص۲۱۱۸-۲۱۱۹.</ref>. | قال ابن السكيت: أي و لا أنت مالِكُ أمري فتسوسنى}}؛ الصحاح، ج۵، ص۲۱۱۸-۲۱۱۹.</ref>. | ||
طریحی در | [[طریحی]] در [[مجمع البحرین]] می‌گوید: {{عربی|هو وضع إلهي لأولي الألباب يتناول الأصول و الفروع، قال تعالى {{متن قرآن|إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ}}<ref>«دین نزد خدا تنها اسلام است» سوره آل عمران، آیه ۱۹.</ref>}} | ||
{{عربی|هو وضع إلهي لأولي الألباب يتناول الأصول و الفروع، قال تعالى {{متن قرآن|إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ}}<ref>«دین نزد خدا تنها اسلام است» سوره آل عمران، آیه ۱۹.</ref>}} | |||
تا آنجا که می‌گوید: | تا آنجا که می‌گوید: {{عربی|قوله {{متن قرآن|فَلَوْلَا إِنْ كُنْتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ}}<ref>«اگر شما کیفر شدنی نیستید» سوره واقعه، آیه ۸۶.</ref> أي غير مملوكين من دَانَ السلطان الرعية إذا ساسهم...}}. | ||
{{عربی|قوله {{متن قرآن|فَلَوْلَا إِنْ كُنْتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ}}<ref>«اگر شما کیفر شدنی نیستید» سوره واقعه، آیه ۸۶.</ref> أي غير مملوكين من دَانَ السلطان الرعية إذا ساسهم...}}. | |||
دین قانونی [[الهی]] است برای [[خردمندان]]، که اصول و [[فروع]] را دربر می‌گیرد، خدا فرمود: «دین نزد خدا تنها [[اسلام]] است» | دین قانونی [[الهی]] است برای [[خردمندان]]، که اصول و [[فروع]] را دربر می‌گیرد، [[خدا]] فرمود: «دین نزد خدا تنها [[اسلام]] است» و فرمود: {{متن قرآن|فَلَوْلَا إِنْ كُنْتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ}} | ||
و فرمود: {{متن قرآن|فَلَوْلَا إِنْ كُنْتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ}} | |||
[[مدین]] در اینجا؛ یعنی مملوک، از ریشۀ دان السلطان الرعیّة است که به معنای سیاست نمودن و فرمانروایی [[مردم]] است. | [[مدین]] در اینجا؛ یعنی مملوک، از ریشۀ دان السلطان الرعیّة است که به معنای سیاست نمودن و فرمانروایی [[مردم]] است. | ||
آنچه از مجموع گفتارهای [[اهل لغت]] دربارۀ معنای «دین» به‌دست آمد این است که در کاربری‌های [[قرآنی]] «دین» در یکی از دو معنای زیر بکار رفته است: | آنچه از مجموع گفتارهای [[اهل لغت]] دربارۀ معنای «دین» به‌دست آمد این است که در کاربری‌های [[قرآنی]] «دین» در یکی از دو معنای زیر بکار رفته است: | ||
#اطاعت؛ | # اطاعت؛ | ||
#[[جزاء]] و [[مکافات]]. | # [[جزاء]] و [[مکافات]]. | ||
و اینکه واژۀ | و اینکه واژۀ «[[دین]]» با استفاده از مناسبت معنای نخست با [[قانون]] و [[نظام]] [[زندگی]] مورد پذیرش که - مورد [[اطاعت]] است - در معنای [[نظام زندگی]]، و قانون مورد پذیرش [[حاکم]] بر زندگی و [[رفتار]] [[مردم]] که برقرار کنندۀ [[نظم]] در [[روابط اجتماعی]] است، بکار رفته است. | ||
بنابراین نتیجه می‌گیریم: [[کلام]] [[اهل لغت]] [[عرب]] نیز در بیان معنای | |||
بنابراین نتیجه می‌گیریم: [[کلام]] [[اهل لغت]] [[عرب]] نیز در بیان معنای «دین» همان معنا را از «دین» در آیۀ کریمۀ {{متن قرآن|لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ}} [[تأیید]] می‌کند که در آغاز گفتیم؛ یعنی [[نظام حاکم]] بر زندگی [[بشر]].<ref>[[محسن اراکی|اراکی، محسن]]، [[فقه نظام سیاسی اسلام ج۲ (کتاب)|فقه نظام سیاسی اسلام]]، ج۲، ص ۱۲۶.</ref> | |||
==دین در لغت== | |||
کلمه «[[دین]]» در لغت [[عرب]] در معانی متعددی چون «[[جزا]]، [[طاعت]]، [[خضوع]]، [[عادت]]، [[مُلک]]، [[حُکم]]، حال، روش، [[سلطان]]، [[اسلام]] و.»... به کار رفته است<ref>خلیل بن احمد فراهیدی، العین، ج۸، ص۷۲؛ اسحاق بن مرار شیبانی، کتاب الجیم، ج۱، ص۲۵۴؛ محمد ازهری، تهذیب اللغة، ج۱۴، ص۱۲۹؛ اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، ج۹، ص۳۵۹؛ اسماعیل جوهری، الصحاح، ج۵، ص۲۱۱۷؛ علی بن اسماعیل، المحکم و المحیط الأعظم، ج۹، ص۳۹۷؛ نشوان حمیری، شمس العلوم، ج۴، ص۲۲۰۷؛ محمد بن أثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ص۱۴۸؛ ابن منظور، لسان العرب، ج۱۳، ص۱۶۷؛ فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج۶، ص۲۵۱؛ مرتضی زبیدی، تاج العروس، ج۱۸، ص۲۱۴؛ علی اکبر قرشی، قاموس قرآن، ج۲، ص۳۷۹؛ عبدالله علی مهنا، لسان اللسان، ج۱، ص۴۳۴.</ref>. این واژه در دانشنامه‌های [[فارسی]] به «[[آیین]] و [[کیش]]»، «بیست و چهارمین [[روز]] از هر ماه شمسی» و «[[فرشته]] [[محافظ]] قلم» اطلاق شده و در پاره‌ای از معانی دیگر با [[کلام عرب]] اشتراک دارد<ref>محمد معین، فرهنگ فارسی معین، ج۲، ص۱۵۹۷؛ علی اکبر دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ج۸، ص۱۱۴۱۷.</ref>. | |||
ابن فارس معنای اصلی ماده «دین» را [[انقیاد]] و خضوع می‌داند<ref>ابن فارس، معجم مقائیس اللغة، ج۲، ص۳۱۹.</ref> و صاحب التحقیق افزون بر این معنا، قید دیگری نیز لحاظ کرده و می‌نویسد: «اصل در این ماده، خضوع و انقیاد در برابر برنامه‌ها و [[مقررات]] معین است. پس دین دو قید دارد: ۱. خضوع ۲. در مقابل برنامه بودن»<ref>حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۳، ص٣١٠.</ref>. | |||
[[راغب]] [[اصفهانی]] چنین بیان می‌دارد که این واژه به صورت استعاره درباره «[[شریعت]]» به کار می‌رود<ref>حسین بن محمد راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ج۱، ص۳۲۳.</ref>. | |||
شایان ذکر است واژه «دین» در [[قرآن کریم]] «۹۲» بار آمده، از ریشه آن (۱۰۱) کلمه استعمال شده و تعداد مشتقاتش «۱۲» کلمه است<ref>حمید محمدی، مفردات قرآن، ص۱۰۷.</ref>.<ref>[[نفیسه ابوالحسنی|ابوالحسنی، نفیسه]]، [[خاتمیت در قرآن (کتاب)|خاتمیت در قرآن]] ص ۴۲.</ref>. | |||
[[دین]] در لغت، [[دست]] کم چهار معنا دارد: | |||
#[[خضوع]] و [[انقیاد]]<ref>{{عربی|إن الأصل الواحد في هذه المادة هو الخضوع والانقياد}} (حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۳، ص۲۶۹).</ref>. در برخی از [[آیات قرآن]]، [[دین]] به این معنا به کار رفته است. مثلاً در [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ}}<ref>«بی‌گمان دین (راستین) نزد خداوند، اسلام است» سوره آل عمران، آیه ۱۹.</ref> لفظ «دین» به معنای خضوع و انقیاد استعمال شده است<ref>محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۳، ص۱۱۲.</ref>. همچنین در آیه {{متن قرآن|وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّهِ}}<ref>«و دین، یکجا از آن خداوند باشد» سوره انفال، آیه ۳۹.</ref> همین معنا [[اراده]] شده است<ref>حسن مصطفوی، تفسیر روشن، ج۹، ص۳۴۴.</ref>. نکته قابل توجه آن است که بر اساس دو آیه یاد شده، انقیاد و [[تسلیم]] تنها باید برای [[خداوند]] صورت گیرد؛ زیرا طبق آیه اول، دین نزد خداوند فقط [[تسلیم شدن]] است و بر اساس آیه دوم، این دین که به معنای تسلیم شدن است، منحصر به خداوند است؛ یعنی تنها در مقابل خداوند و [[قوانین]] و دستورهای او باید تسلیم شد. | |||
#[[اطاعت]] و [[فرمان‌برداری]]<ref>{{عربی|فالدين الطاعة. يقال: و أن يدين دينا إذا أصحب وانقاد وطاع}} (احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۲، ص۳۱۹، ذیل «دین».</ref>. این معنای دین لازمه معنای اول است؛ زیرا لازمه خضوع و انقیاد، اطاعت و [[فرمان‌بری]] است. | |||
#[[جزا]]<ref>{{عربی|والدين: الجزاء. دنته بفعله دينا جزيته}} (علی بن اسماعیل (ابن سیده)، المحکم والمحیط الاعظم، ج۹، ص۳۹۹، ذیل «دین»).</ref> و [[حساب]]<ref>{{عربی|والدين: الحساب}} (علی بن اسماعیل (ابن سیده)، المحکم والمحیط الاعظم، ج۹، ص۳۹۹، ذیل «دین»).</ref>. در بسیاری از [[آیات قرآن کریم]]، واژه «دین» به همین معنا استعمال شده است؛ مانند این [[آیات]]: {{متن قرآن|مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ}}<ref>«مالک روز پاداش و کیفر» سوره فاتحه، آیه ۴.</ref><ref>{{عربی|والدين: الحساب. و منه قوله تعالى: {{متن قرآن|مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ}}}} (محمد بن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج۱۴، ص۱۲۸، ذیل «دین»).</ref>، {{متن قرآن|يَوْمَئِذٍ يُوَفِّيهِمُ اللَّهُ دِينَهُمُ الْحَقَّ وَيَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ}}<ref>«در آن روز، خداوند جزای راستین آنان را بی‌کم و کاست می‌دهد و خواهند دانست که خداوند همان حقّ آشکار است» سوره نور، آیه ۲۵.</ref><ref>{{عربی|المراد بالدين [في هذه الآية] الجزاء}} (محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۱۵، ص۹۵).</ref> و امثال آنها<ref>ر.ک: {{متن قرآن|هَـٰذَا نُزُلُهُمْ يَوْمَ ٱلدِّينِ}} «این، پذیرایی (از) آنان در روز پاداش و کیفر است» سوره واقعه، آیه ۵۶؛ {{متن قرآن|وَكُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ ٱلدِّينِ}} «و روز جزا را دروغ می‌شمردیم» سوره مدثر، آیه ۴۶؛ {{متن قرآن|كَلَّا بَلْ تُكَذِّبُونَ بِٱلدِّينِ}} «نه چنین است بلکه شما روز پاداش و کیفر را دروغ می‌شمارید» سوره انفطار، آیه ۹؛ {{متن قرآن|يَصْلَوْنَهَا يَوْمَ ٱلدِّينِ}} «که روز پاداش و کیفر به آن درمی‌آیند» سوره انفطار، آیه ۱۵؛ {{متن قرآن|وَمَآ أَدْرَىٰكَ مَا يَوْمُ ٱلدِّينِ}} «و تو چه دانی روز پاداش و کیفر چیست؟» سوره انفطار، آیه ۱۷؛ {{متن قرآن|ثُمَّ مَآ أَدْرَىٰكَ مَا يَوْمُ ٱلدِّينِ}} «آری، تو چه دانی روز پاداش و کیفر چیست؟» سوره انفطار، آیه ۱۸؛ {{متن قرآن|وَإِنَّ ٱلدِّينَ لَوَٰقِعٌۭ}} «و (روز) پاداش و کیفر، رخ‌دادنی است» سوره ذاریات، آیه ۶؛ {{متن قرآن|يَسْـَٔلُونَ أَيَّانَ يَوْمُ ٱلدِّينِ}} «می‌پرسند: روز پاداش و کیفر چه هنگام است؟» سوره ذاریات، آیه ۱۲؛ بر اساس تفسیر المیزان، واژه «دین» در آیات یاد شده به معنای جزاست (ر.ک: محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۱۸، ص۱۷۸، ۳۶۸؛ ج۱۹، ص۱۲۶؛ ج۲۰، ص۹۷، ۲۲۵، ۲۲۷، ۳۳۷).</ref>. | |||
#[[پاداش]] و [[کیفر]]<ref>طریحی برای تأیید این معنا حدیثی را از پیامبر اکرم{{صل}} نقل می‌کند به این عبارت: {{متن حدیث|كَمَا تَدِينُ تُدَانُ}}؛ هر چه جزا دهی، به همان نحو جزا یابی (فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج۶، ص۲۵۲).</ref>. این معنا لازمه معنای سوم است؛ یعنی لازمه [[جزا]] و [[حساب]] این است که به [[نیکوکاران]] و فرمان‌بران [[پاداش]] داده شود و به [[بدکاران]] و متخلفان کیفر. | |||
پس واژه «[[دین]]» در لغت به دو معنا به کار رفته است: ۱. [[انقیاد]] و [[خضوع]]، ۲. جزا و حساب. معانی دیگری که برای این واژه ذکر شده، لازمه این دو معناست و معنای مستقلی به شمار نمی‌آید.<ref>[[محمد اسحاق عارفی|عارفی، محمد اسحاق]]، [[خاتمیت و پرسش‌های نو ج۲ (کتاب)|خاتمیت و پرسش‌های نو ج۲]] ص ۲۵۵.</ref>. | |||
== منابع == | == منابع == | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
# [[پرونده:11124.jpg|22px]] [[محسن اراکی|اراکی، محسن]]، [[فقه نظام سیاسی اسلام ج۲ (کتاب)|'''فقه نظام سیاسی اسلام ج۲''']] | # [[پرونده:11124.jpg|22px]] [[محسن اراکی|اراکی، محسن]]، [[فقه نظام سیاسی اسلام ج۲ (کتاب)|'''فقه نظام سیاسی اسلام ج۲''']] | ||
# [[پرونده:IM010466.jpg|22px]] [[سید رشید صمیمی|صمیمی، سید رشید]]، [[اهداف و کارکردهای دین (کتاب)|'''اهداف و کارکردهای دین''']] | |||
# [[پرونده:IM010661.jpg|22px]] [[نفیسه ابوالحسنی|ابوالحسنی، نفیسه]]، [[خاتمیت در قرآن (کتاب)|'''خاتمیت در قرآن''']] | |||
# [[پرونده:1379348.jpg|22px]] [[محمد اسحاق عارفی|عارفی، محمد اسحاق]]، [[خاتمیت و پرسش‌های نو ج۲ (کتاب)|'''خاتمیت و پرسش‌های نو ج۲''']] | |||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۴ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۳۳
این مدخل زیرشاخهٔ بحث دین است. دین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: دین در لغت - دین در قرآن - دین در حدیث - دین در کلام اسلامی - دین در فقه سیاسی - دین در معارف دعا و زیارات - دین در معارف و سیره علوی - دین در معارف و سیره سجادی - دین در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردمعنای لغوی دین
معنای لغوی دین، عبارت است از انقیاد، خضوع، پیروی، اطاعت، تسلیم و جزا[۱]. این کلمه بین زبان فارسی و سامی مشترک بوده و به معنای کیش، وجدان، داوری و آیین نیز به کار می‌رود[۲].
بعضی منابع لغت، معنای نخستین دین را اطاعت و انقیاد می‌داند[۳] و برخی دیگر، آن را به معنای عادت، حکم و جزا هم ذکر کرده‌اند[۴]. در لغت‌نامه آکسفورد (Religion)، Oxford»» به معنای ایمان به خدا یا خدایان که عالم را آفریده، نظام ویژه و عبادت و ایمان مبتنی بر آن و موضوع مورد علاقه شدید آمده است[۵].
از دقت در این معانی، دسته‌بندی و نتیجه‌گیری آنها، می‌‌توان دریافت که در دین، دو معنای رایج آیین و تسلیم نهفته است.[۶]
تعریف برگزیده
با توجه به تعاریف اصطلاحی عالمان مسلمان و همچنین دانشمندان مغرب زمین از دین، می‌‌توان دریافت که هیچ یک از آنها جامع و مانع نیست؛ اگر مقصود از دین را اسلام بدانیم؛ یعنی کامل‌ترین مجموعه احکام، دستورالعمل‌ها و معارفی که منشأ الهی دارند و می‌‌توان مراتبی گوناگون برای آن در نظر گرفت.
تعریفی که از بیانات استاد مطهری در آثارشان به دست می‌آید، جامع‌ترین تعریف به نظر می‌رسد؛ اگر چه ممکن است کاستی‌هایی هم در تعریف ایشان یافت شود.
نتیجه کلام ایشان به صورت زیر می‌باشد: «دین، مکتبی است که از مجموع عقاید، اخلاق و مقررات اجرایی تشکیل شده و هدف آن، راهنمایی انسان برای سعادتمندی است که خداوند برای هدایت بشر فرستاده»[۷]. سخن نهایی اینکه، تعریف دین در قسمت اهداف دین با تقریر استاد مطهری، پذیرفته نگارنده این سطور است و اگر معانی مربوط به آیات و روایات را بازبینی کنیم در مییابیم که آیات و روایات نیز با این تعریف سازگار است.[۸]
مقدمه
در منابع لغوی زبان عرب برای واژۀ «دین» دو معنا ذکر شده است:
و در تبیین معنای دوّم گفته شده که معنای کلمۀ «دین» در اصل اطاعت است؛ لکن در معنای «شریعت» به عنوان استعاره بکار برده می‌شود.
وجه این استعاره نیز روشن است؛ زیرا اطاعت توقف بر ما یُطاع دارد و مسبَّب و معلول آن است، لهذا لفظ موضوع برای مسبَّب از طریق استعاره، در سبب به کار می‌رود.
راغب اصفهانی در مفردات می‌گوید: و الدِّينُ يقال: للطاعة و الجزاء، و استعير للشريعة، و الدِّينُ كالملّة، لكنّه يقال اعتبارا بالطاعة و الانقياد للشريعة، قال ﴿إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ﴾[۹]، و قال ﴿وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ﴾[۱۰]...[۱۱].
و «دین» گفته می‌شود بر: طاعت و جزاء، و برای «شریعت» استعاره شده است و «دین» مانند «ملت» است؛ لکن به لحاظ اطاعت و انقیاد به شریعت گفته می‌شود. فرمود: «همانا دین نزد خدا اسلام است» و فرمود: «چه کسی دینش بهتر از کسی است که روی خود را به خدا سپرده و نیکوکار است».
فیومی در المصباح المنیر می‌گوید:و دان بالإسلام دیناً - با کسر دال - یعنی به اسلام پای‌بند و عمل کننده است.و دَانَ بِالإِسْلَام دِيناً بِالْكَسْرِ: تَعبَّدَ بِهِ[۱۲].
ابن منظور در لسان العرب می‌گوید: و دین: جزاء و مکافات است...و الدِّين: الجزاء و المُكافأَة... تا آنجا که می‌گوید: - و دین: طاعت است، وقد دِنته ودِنت له: به معنای «او را اطاعت کردم» می‌باشد و الدِّين الطاعة. و قد دِنْته و دِنْتُ له أَي أَطعته... تا آنجا که می‌گوید: - و جمع آن: ادیان است... و الجمعُ الأَدْيان... تا آنجا که می‌گوید: - و دین؛ یعنی اسلام... و الدِّين: الإِسلام... تا آنجا که می‌گوید: - و دیّان؛ یعنی سائس. و الدَّيَّان: السائس[۱۳].
سپس به تعدای از کاربری‌های واژۀ «دین» پرداخته و می‌گوید: و دین: یعنی طاعت، و در حدیث خوارج است که: يَمْرُقُون من الدِّين مُروقَ السهم من الرَّمِيَّة مراد این است که آنچنان در اسلام وارد می‌شوند و پس از آن برون می‌روند که به هیچ چیز از اسلام تمسک نجسته‌اند، مانند تیری که در کمان می‌رود، و سپس از آن به بیرون می‌جهد بدون آنکه چیزی از کمان را با خود همراه بَرد.[۱۴]
تا آنجا که می‌گوید: خطّابی گفت: فرمودۀ رسول اکرم(ص): «يَمْرُقُونَ مِن الدِّيْن» مراد از «دین» طاعت است، و مقصود این است که خوارج از اطاعت فرمان امام واجب الطّاعة برون می‌روند و از آن منسلخ می‌شوند.[۱۵].
فیروزآبادی در قاموس می‌گوید: و دین - به کسر دال - یعنی: جزاء... و اسلام... و طاعت... و سلطان و مُلک و حکم و سیره و تدبیر و توحید است، و به تمام آنچه خدا با آن پرستیده می‌شود دین می‌گویند، «ودِنْتُه أدِينُه»؛ یعنی: خدمت کردم او را و به او نیکی کردم و او را مالک شدم، و از همین معنا گرفته شده است واژۀ «مدینۀ به معنای شهر».[۱۶].
جوهری در صحاح می‌گوید: «دین»؛ یعنی طاعت، و دان له؛ یعنی او را اطاعت کرد، عمرو بن کلثوم گفته: روزهای درازی ما و آنان داریم که در آنها از دین شاه نافرمانی کردیم. و از همین باب است: دین و جمع آن ادیان است... و گفته ذی الاصبع که گفت: و لا أنت دَيَّاني فَتَخْزوني ابن السّکیت گفت: یعنی تو مالک امر من نیستی که مرا فرمانروایی و سیاست کنی.[۱۷].
طریحی در مجمع البحرین می‌گوید: هو وضع إلهي لأولي الألباب يتناول الأصول و الفروع، قال تعالى ﴿إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ﴾[۱۸]
تا آنجا که می‌گوید: قوله ﴿فَلَوْلَا إِنْ كُنْتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ﴾[۱۹] أي غير مملوكين من دَانَ السلطان الرعية إذا ساسهم....
دین قانونی الهی است برای خردمندان، که اصول و فروع را دربر می‌گیرد، خدا فرمود: «دین نزد خدا تنها اسلام است» و فرمود: ﴿فَلَوْلَا إِنْ كُنْتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ﴾
مدین در اینجا؛ یعنی مملوک، از ریشۀ دان السلطان الرعیّة است که به معنای سیاست نمودن و فرمانروایی مردم است.
آنچه از مجموع گفتارهای اهل لغت دربارۀ معنای «دین» به‌دست آمد این است که در کاربری‌های قرآنی «دین» در یکی از دو معنای زیر بکار رفته است:
و اینکه واژۀ «دین» با استفاده از مناسبت معنای نخست با قانون و نظام زندگی مورد پذیرش که - مورد اطاعت است - در معنای نظام زندگی، و قانون مورد پذیرش حاکم بر زندگی و رفتار مردم که برقرار کنندۀ نظم در روابط اجتماعی است، بکار رفته است.
بنابراین نتیجه می‌گیریم: کلام اهل لغت عرب نیز در بیان معنای «دین» همان معنا را از «دین» در آیۀ کریمۀ ﴿لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ﴾ تأیید می‌کند که در آغاز گفتیم؛ یعنی نظام حاکم بر زندگی بشر.[۲۰]
دین در لغت
کلمه «دین» در لغت عرب در معانی متعددی چون «جزا، طاعت، خضوع، عادت، مُلک، حُکم، حال، روش، سلطان، اسلام و.»... به کار رفته است[۲۱]. این واژه در دانشنامه‌های فارسی به «آیین و کیش»، «بیست و چهارمین روز از هر ماه شمسی» و «فرشته محافظ قلم» اطلاق شده و در پاره‌ای از معانی دیگر با کلام عرب اشتراک دارد[۲۲]. ابن فارس معنای اصلی ماده «دین» را انقیاد و خضوع می‌داند[۲۳] و صاحب التحقیق افزون بر این معنا، قید دیگری نیز لحاظ کرده و می‌نویسد: «اصل در این ماده، خضوع و انقیاد در برابر برنامه‌ها و مقررات معین است. پس دین دو قید دارد: ۱. خضوع ۲. در مقابل برنامه بودن»[۲۴].
راغب اصفهانی چنین بیان می‌دارد که این واژه به صورت استعاره درباره «شریعت» به کار می‌رود[۲۵]. شایان ذکر است واژه «دین» در قرآن کریم «۹۲» بار آمده، از ریشه آن (۱۰۱) کلمه استعمال شده و تعداد مشتقاتش «۱۲» کلمه است[۲۶].[۲۷].
دین در لغت، دست کم چهار معنا دارد:
- خضوع و انقیاد[۲۸]. در برخی از آیات قرآن، دین به این معنا به کار رفته است. مثلاً در آیه ﴿إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ﴾[۲۹] لفظ «دین» به معنای خضوع و انقیاد استعمال شده است[۳۰]. همچنین در آیه ﴿وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّهِ﴾[۳۱] همین معنا اراده شده است[۳۲]. نکته قابل توجه آن است که بر اساس دو آیه یاد شده، انقیاد و تسلیم تنها باید برای خداوند صورت گیرد؛ زیرا طبق آیه اول، دین نزد خداوند فقط تسلیم شدن است و بر اساس آیه دوم، این دین که به معنای تسلیم شدن است، منحصر به خداوند است؛ یعنی تنها در مقابل خداوند و قوانین و دستورهای او باید تسلیم شد.
- اطاعت و فرمان‌برداری[۳۳]. این معنای دین لازمه معنای اول است؛ زیرا لازمه خضوع و انقیاد، اطاعت و فرمان‌بری است.
- جزا[۳۴] و حساب[۳۵]. در بسیاری از آیات قرآن کریم، واژه «دین» به همین معنا استعمال شده است؛ مانند این آیات: ﴿مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾[۳۶][۳۷]، ﴿يَوْمَئِذٍ يُوَفِّيهِمُ اللَّهُ دِينَهُمُ الْحَقَّ وَيَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ﴾[۳۸][۳۹] و امثال آنها[۴۰].
- پاداش و کیفر[۴۱]. این معنا لازمه معنای سوم است؛ یعنی لازمه جزا و حساب این است که به نیکوکاران و فرمان‌بران پاداش داده شود و به بدکاران و متخلفان کیفر.
پس واژه «دین» در لغت به دو معنا به کار رفته است: ۱. انقیاد و خضوع، ۲. جزا و حساب. معانی دیگری که برای این واژه ذکر شده، لازمه این دو معناست و معنای مستقلی به شمار نمی‌آید.[۴۲].
منابع
پانویس
- ↑ سید محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج۱۵، ص۷.
- ↑ محمد معین، فرهنگ فارسی، ج۲، ص۱۵۹۷.
- ↑ ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج۲، ص۳۲.
- ↑ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ص۱۵۶۶.
- ↑ A. s Horhby oxford Advanced Learners Dictionary Of Corrent English Pg ۸۸.
- ↑ صمیمی، سید رشید، اهداف و کارکردهای دین، ص 15-16.
- ↑ ر.ک: مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج۱۵؛ (مربوط به فلسفه تاریخ)، ص۹۷۶ و ۹۵۸-۹۸۱.
- ↑ صمیمی، سید رشید، اهداف و کارکردهای دین، ص 21.
- ↑ «بی‌گمان دین (راستین) نزد خداوند، اسلام است و اهل کتاب، اختلاف نیافتند مگر پس از آنکه به دانش دست یافتند، از سر افزونجویی که در میان ایشان بود و هر کس به آیات خداوند کفر ورزد (بداند که) خداوند حسابرس سریع است» سوره آل عمران، آیه ۱۹.
- ↑ «و بهدین‌تر از آن کس که روی (دل) خویش به (سوی) خداوند نهد در حالی که نکوکار باشد و از آیین ابراهیم درست‌آیین پیروی کند، کیست؟ و خداوند، ابراهیم را دوست (خود) گرفت» سوره نساء، آیه ۱۲۵.
- ↑ مفردات، ص۳۲۳.
- ↑ المصباح المنیر، ج۲، ص۲۰۵.
- ↑ لسان العرب، ج۱۳، ص۱۷۰.
- ↑ و الدين: الطاعة. و في حديث الخوارج: يَمْرُقُون من الدِّين مُروقَ السهم من الرَّمِيَّة. يريد أَن دخولهم في الإِسلام ثم خروجهم منه لم يتمسكوا منه بشي‌ء كالسهم الذي دخل في الرَّمِيَّةِ ثم نَفَذ فيها و خرج منها و لم يَعْلَقْ به منها شيء....
- ↑ قال الخطابي: يعني قوله(ص)، يَمْرُقُون من الدين. أَراد بالدين الطاعة أَي أَنهم يخرجون من طاعة الإِمام المُفْتَرَضِ الطاعة و ينسلخون منها؛ لسان العرب، ج۱۳، ص۱۷۰.
- ↑ و الدِّيْنُ، بالكسر: الجَزاءُ... و الإِسْلامُ... و الطاعة... و السلطانُ و المُلْكُ و الحُكْمُ و السِّيرَةُ و التَّدْبيرُ و التَّوْحيدُ و اسْمٌ لجميعِ ما يُتَعَبَّدُ الله به... و دِنْتُه أدِينُه: خَدَمْتُهُ، و أحْسَنْتُ إليه، و مَلَكْتُه، و منه: المَدينةُ للمِصْرِ؛ القاموس المحیط، ج۴، ص۲۱۵.
- ↑ و الدينُ: الطاعةُ. و دانَ له، أي أطاعه، قال عمرو بن كلثوم: و أيام لنا و لهم طِوالٍ *** عَصَيْنا المَلْكَ فيها أَنْ نَدينا و منه الدينُ، و الجمع الأدْيانُ... و قول ذى الاصبع: لاهِ ابْنُ عَمِّكَ لا أَفْضَلْتَ في حَسَبٍ *** عَنِّي و لا أنت دَيَّاني فَتَخْزوني قال ابن السكيت: أي و لا أنت مالِكُ أمري فتسوسنى؛ الصحاح، ج۵، ص۲۱۱۸-۲۱۱۹.
- ↑ «دین نزد خدا تنها اسلام است» سوره آل عمران، آیه ۱۹.
- ↑ «اگر شما کیفر شدنی نیستید» سوره واقعه، آیه ۸۶.
- ↑ اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام، ج۲، ص ۱۲۶.
- ↑ خلیل بن احمد فراهیدی، العین، ج۸، ص۷۲؛ اسحاق بن مرار شیبانی، کتاب الجیم، ج۱، ص۲۵۴؛ محمد ازهری، تهذیب اللغة، ج۱۴، ص۱۲۹؛ اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، ج۹، ص۳۵۹؛ اسماعیل جوهری، الصحاح، ج۵، ص۲۱۱۷؛ علی بن اسماعیل، المحکم و المحیط الأعظم، ج۹، ص۳۹۷؛ نشوان حمیری، شمس العلوم، ج۴، ص۲۲۰۷؛ محمد بن أثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ص۱۴۸؛ ابن منظور، لسان العرب، ج۱۳، ص۱۶۷؛ فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج۶، ص۲۵۱؛ مرتضی زبیدی، تاج العروس، ج۱۸، ص۲۱۴؛ علی اکبر قرشی، قاموس قرآن، ج۲، ص۳۷۹؛ عبدالله علی مهنا، لسان اللسان، ج۱، ص۴۳۴.
- ↑ محمد معین، فرهنگ فارسی معین، ج۲، ص۱۵۹۷؛ علی اکبر دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ج۸، ص۱۱۴۱۷.
- ↑ ابن فارس، معجم مقائیس اللغة، ج۲، ص۳۱۹.
- ↑ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۳، ص٣١٠.
- ↑ حسین بن محمد راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ج۱، ص۳۲۳.
- ↑ حمید محمدی، مفردات قرآن، ص۱۰۷.
- ↑ ابوالحسنی، نفیسه، خاتمیت در قرآن ص ۴۲.
- ↑ إن الأصل الواحد في هذه المادة هو الخضوع والانقياد (حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۳، ص۲۶۹).
- ↑ «بی‌گمان دین (راستین) نزد خداوند، اسلام است» سوره آل عمران، آیه ۱۹.
- ↑ محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۳، ص۱۱۲.
- ↑ «و دین، یکجا از آن خداوند باشد» سوره انفال، آیه ۳۹.
- ↑ حسن مصطفوی، تفسیر روشن، ج۹، ص۳۴۴.
- ↑ فالدين الطاعة. يقال: و أن يدين دينا إذا أصحب وانقاد وطاع (احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۲، ص۳۱۹، ذیل «دین».
- ↑ والدين: الجزاء. دنته بفعله دينا جزيته (علی بن اسماعیل (ابن سیده)، المحکم والمحیط الاعظم، ج۹، ص۳۹۹، ذیل «دین»).
- ↑ والدين: الحساب (علی بن اسماعیل (ابن سیده)، المحکم والمحیط الاعظم، ج۹، ص۳۹۹، ذیل «دین»).
- ↑ «مالک روز پاداش و کیفر» سوره فاتحه، آیه ۴.
- ↑ والدين: الحساب. و منه قوله تعالى: ﴿مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾ (محمد بن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج۱۴، ص۱۲۸، ذیل «دین»).
- ↑ «در آن روز، خداوند جزای راستین آنان را بی‌کم و کاست می‌دهد و خواهند دانست که خداوند همان حقّ آشکار است» سوره نور، آیه ۲۵.
- ↑ المراد بالدين [في هذه الآية] الجزاء (محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۱۵، ص۹۵).
- ↑ ر.ک: ﴿هَـٰذَا نُزُلُهُمْ يَوْمَ ٱلدِّينِ﴾ «این، پذیرایی (از) آنان در روز پاداش و کیفر است» سوره واقعه، آیه ۵۶؛ ﴿وَكُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ ٱلدِّينِ﴾ «و روز جزا را دروغ می‌شمردیم» سوره مدثر، آیه ۴۶؛ ﴿كَلَّا بَلْ تُكَذِّبُونَ بِٱلدِّينِ﴾ «نه چنین است بلکه شما روز پاداش و کیفر را دروغ می‌شمارید» سوره انفطار، آیه ۹؛ ﴿يَصْلَوْنَهَا يَوْمَ ٱلدِّينِ﴾ «که روز پاداش و کیفر به آن درمی‌آیند» سوره انفطار، آیه ۱۵؛ ﴿وَمَآ أَدْرَىٰكَ مَا يَوْمُ ٱلدِّينِ﴾ «و تو چه دانی روز پاداش و کیفر چیست؟» سوره انفطار، آیه ۱۷؛ ﴿ثُمَّ مَآ أَدْرَىٰكَ مَا يَوْمُ ٱلدِّينِ﴾ «آری، تو چه دانی روز پاداش و کیفر چیست؟» سوره انفطار، آیه ۱۸؛ ﴿وَإِنَّ ٱلدِّينَ لَوَٰقِعٌۭ﴾ «و (روز) پاداش و کیفر، رخ‌دادنی است» سوره ذاریات، آیه ۶؛ ﴿يَسْـَٔلُونَ أَيَّانَ يَوْمُ ٱلدِّينِ﴾ «می‌پرسند: روز پاداش و کیفر چه هنگام است؟» سوره ذاریات، آیه ۱۲؛ بر اساس تفسیر المیزان، واژه «دین» در آیات یاد شده به معنای جزاست (ر.ک: محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۱۸، ص۱۷۸، ۳۶۸؛ ج۱۹، ص۱۲۶؛ ج۲۰، ص۹۷، ۲۲۵، ۲۲۷، ۳۳۷).
- ↑ طریحی برای تأیید این معنا حدیثی را از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌کند به این عبارت: «كَمَا تَدِينُ تُدَانُ»؛ هر چه جزا دهی، به همان نحو جزا یابی (فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج۶، ص۲۵۲).
- ↑ عارفی، محمد اسحاق، خاتمیت و پرسش‌های نو ج۲ ص ۲۵۵.