کشف و شهود در حدیث

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث کشف و شهود است. "کشف و شهود" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

کشف و شهود در حدیث - کشف و شهود در کلام اسلامی - کشف و شهود در عرفان اسلامی

روایات پیامبر اکرم(ص) و اميرالمؤمنين(ع)

روایاتی که ائمه(ع) را مصداق «متوسمين» در آیه شریفه ﴿إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِينَ﴾. معرفی می‌کنند، از شواهدی هستند که بر شهود ائمه(ع) تصریح دارند. «توسم»، به معنای فراست و زیرکی است؛ اما در روایات، ضمن معرفی اهل بیت(ع) به متوسمين، شهود ایمان، نفاق یا کفر افراد، مصداقی از توسم آنان دانسته شده. در روایتی از اميرالمؤمنین(ع) نقل شده است که پیامبر اکرم(ص) از متوسمان بود و پس از ایشان، خود آن حضرت و امامان پس از او، مصداق «المتوسمين» در آیه شریفه یاد شده‌اند. در این روایت آمده است که آن حضرت، شناخت ایمان یا کفر و خوبی یا بدی افراد را از مواردی دانستند که در چهره افراد می‌بینند. ظاهر تعابیر این روایات این است که ائمه(ع) از طریق مشاهده حقایق پنهان، به ایمان یا کفر افراد آگاه می‌شوند؛ نه از طریق آزمودن و استنباط از حالات و رفتار آنها.

در برخی روایات، چنين شهودی روشن‌تر گزارش شده است. در یکی از این نقل‌ها آمده است روزی امیرالمؤمنین(ع) بیان کردند که ایشان دوستان و دشمنان خود را می‌شناسند. فردی برخاست و ادعا کرد که آن حضرت را در پیدا و پنهان دوست می‌دارد. امام(ع) فرمود: دروغ می‌گویی! به خدا نام تو در میان نام‌های (شیعیانم) نیست و چهره تو در میان چهره‌های (آنان) نیست و سرشت تو از غیر آن سرشت است. آن مرد نشست. مرد دیگری برخاست و عرض کرد: أي امير مؤمنان! من خدا را با ولایت شما می‌پرستم و شما را در پنهان همان گونه دوست می‌دارم که در پیدا دوست می‌دارم. امام(ع) فرمود: راست می‌گویی! سرشت تو از آن سرشت (شیعیان) است. بر ولایت ما از تو میثاق گرفته شده و روح تو از ارواح مؤمنان است. ظاهر تعابیر این روایت نشان می‌دهد که ایشان در همان لحظه، روح و سرشت آن افراد را می‌دیدند.

روایات امام حسن، امام حسین و امام سجاد(ع)

در روایتی از امام حسن مجتبی(ع) نقل شده است که فرمودند: «إِنَّا لَنَعْرِفُ الرَّجُلَ إِذَا رَأَيْنَاهُ بِحَقِيقَةِ الْإِيمَانِ وَ حَقِيقَةِ النِّفَاقِ»؛ از امام سجاد(ع) نیز همین نکته نقل شده است: «ما زمانی که فردی را می‌بینیم، حقیقت ایمان یا نفاقش را می‌شناسیم». روایات در این دوره، اندک و اغلب گرفتار ضعف سندی‌اند؛ اما محتوای آنها با روایات معتبر نقل شده از دیگر ائمه(ع) قابل تأیید است.

روایات امام باقر و امام صادق(ع)

در روایات متعددی از امام باقر و امام صادق(ع) نیز مصداق متوسمان (افراد زیرک و دارای فراست) در آیه شریفه ﴿إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِينَ﴾. ائمه(ع) معرفی شده‌اند و در برخی از این روایات توضیح داده شده است که آنان هنگام دیدن افراد، وضعیت ایمان، کفر یا دیگر حالت معنوی آنان را در چهره ایشان می‌بینند.

از امام باقر(ع) به صراحت نقل شده است: «ما حقیقت ایمان يانفاق هرکس را می‌شناسیم، زمانی که او را می‌بینیم». امام صادق(ع) نیز فرموده اند: «شما بر ما وارد می‌شوید و ما خوبانتان را از بدانتان می‌شناسیم». روایات دیگری نیز این محتوا را تأیید می‌کنند. در یکی از این روایات آمده است که امام صادق(ع) از اصحابش درباره وضعیت اعتقادی و معنوی فردی پرسیدند. آنان شروع کردند به تعریف و تمجید از آن فرد. امام(ع) به آنان فرمود: شما مردم را خوب نمی‌شناسید. من به یک لحظه دیدن شخص اكتفا می‌کنم (یعنی در همان یک لحظه کاملا وضعیت او را می‌شناسم). امام صادق(ع) در ادامه، آن فرد را از خبیث‌ترین افراد معرفی کردند. زراره و دیگر اصحاب، بعدها با مشاهده کارهای آن فرد، درستی سخن امام(ع) را به طور واضح دریافتند. این گونه شناخت‌ها نیز گویا به همان شناخت شهودی مربوط است.

در روایتی از ابوبصیر نقل شده است که هنگام مشاهده حاجیان بیت الله الحرام، به امام باقر(ع) عرض کرد: چقدر حاجیان و ناله کنندگان زیادند! امام به او فرمود: «بَلْ مَا أَكْثَرَ الضَّجِيجَ وَ أَقَلَ الْحَجِيجَ‌»؛ سپس آن حضرت در برابر تعجب ابوبصیر، بر دیدگان او دست کشید و او بیشتر آن جمیعت را به شکل حیواناتی مشاهده کرد. مشابه این روایت را ابوبصیر از امام صادق(ع) نیز نقل کرده که به نظر می‌رسد یک رخداد بوده است. در روایت دیگر، این محتوا از عبدالرحمن بن کثیر از امام صادق(ع) نقل شده است.

روایات امام کاظم و امام رضا(ع)

از امام رضا(ع) نقل شده است که ما وقتی فردی را می‌بینیم، حقیقت ایمان يانفاقش را می‌شناسیم. در روایتی دیگر، هنگامی که از آن حضرت درباره چگونگی خبر دادن ایشان از قلب‌های مردم (ضمایر) پرسیده شد، آن را به فراست و تیز بینی الهی منسوب دانستند که خداوند متعال به اهل بیت(ع) عطا کرده است و آن را مصداق آیه شريفة ﴿إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِينَ﴾، دانستند و پیامبر و امامان بعد از ایشان(ع) را مصداق متوسمان (زیرکان) در این آیه معرفی کردند.

همچنین از آن حضرت نقل شده است: ما چشمانی داریم که شبیه چشمان مردم نیست و در آن نوری است که شیطان نصیبی از آن ندارد. به نظر می‌رسد این روایت محتوای روایت پیشین را تأیید می‌کند که ائمه(ع) به اذن الهی حقایقی را می‌بینند که دیگران نمی‌توانند ببینند.

روایات امام جواد، امام هادی، امام عسکری و امام زمان(ع)

در روایات متعددی، خبرهای امام هادی(ع) از ضمایر و حالات پنهان افراد نقل شده است.

پرسش‌های وابسته

• رابطه کشف یا شهود با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
• رابطه کشف یا شهود با علم غیب معصوم چیست؟ (پرسش)
• شهود به عنوان یکی از شیوه‌های علم‌آموزی برگزیدگان خداوند به چه معناست؟ (پرسش)
• شهود به عنوان یکی از روش‌های علم‌آموزی اهل بیت به چه معناست؟ (پرسش)

منابع

1. هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی