ندای آسمانی (نشانه ظهور): تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
(←پانویس) |
||
| (۱۰ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱۰: | خط ۱۰: | ||
== معناشناسی == | == معناشناسی == | ||
{{اصلی|صیحه آسمانی که از نشانه‌های حتمی ظهور است چیست؟ (پرسش)}} | {{اصلی|صیحه آسمانی که از نشانه‌های حتمی ظهور است چیست؟ (پرسش)}} | ||
از نشانه‌های حتمی ظهور [[ندای آسمانی]] است که صیحه نام دارد. منظور از صیحه، صدایی است که در آستانۀ [[ظهور امام زمان]]{{ع}} طنین انداز شده و همۀ مردم آن را می‌شنوند. برای این [[صدای آسمانی]] غیر از تعبیر صیحه، از تعابیر دیگر همچون "نداء"، "صوت" و "فزع" [[اعلان]]"، "فزعه" و "هدّه" نیز استفاده شده است. ممکن است اینها تعبیرهایی گوناگون از یک حادثه و یا دست‌کم، اَشکال گوناگون یک حادثه باشند. مراد از همه آنها، بلند شدن صدایی در [[آسمان]] است. ولی به اعتبار اینکه صدای [[عظیم]]، بیدارباشی است که همه را متوجه خود میکند و نیز موجب [[وحشت]] عمومی و ایجاد [[دلهره]] و [[اضطراب]] می‌گردد، به آن [[صیحه]]، فزعه، صوت و نداء که هریک بیانگر ویژگی از آن حادثه‌اند، اطلاق شده است. این احتمال هم وجود دارد که آنها سه حادثه جدای از هم باشند که در یک [[زمان]] رخ نمی‌دهند، بلکه ابتدا صدایی عظیم همه را متوجه خود میکند (صیحه)، به دنبال آن صدایی هولناک، [[مردم]] را به وحشت می‌اندازد (فزعه) و آنگاه صدایی از آسمان شنیده می‌شود که مردم را به سوی [[مهدی]]{{ع}} فرا می‌خواند<ref>ر.ک: [[محمد م‍ح‍م‍دی ری‌ش‍ه‍ری|م‍ح‍م‍دی ری‌ش‍ه‍ری، محمد]]، [[دانشنامه امام مهدی (کتاب)|دانشنامه امام مهدی]]، ج ۷، ص۴۴۱ ـ ۴۴۴؛ [[سید حسن زمانی|زمانی، سید حسن]]، [[نشانه‌های قیام حضرت مهدی (کتاب)|نشانه‌های قیام حضرت مهدی]]، ص۳۴ ـ ۳۶؛ [[محمد جواد فاضل لنکرانی|فاضل لنکرانی، محمد جواد]]، [[گفتارهای مهدوی (کتاب)|گفتارهای مهدوی]]، ص۱۹۸؛ [[علی رضا امامی میبدی|امامی میبدی، علی رضا]]، [[آموزه‌های مهدویت در آثار علامه طباطبائی (کتاب)|آموزه‌های مهدویت در آثار علامه طباطبائی]]، ص۱۹۷؛ [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۲ (کتاب)|معارف و عقاید]]، ص۲۶۶، ۲۶۷؛ [[اسماعیل اسماعیلی|اسماعیلی، اسماعیل]]، [[بررسی نشانه‌های ظهور (مقاله)|بررسی نشانه‌های ظهور]]، [[چشم به راه مهدی (کتاب)|چشم به راه مهدی]]، ص۲۸۴-۲۸۷؛ [[سید جعفر موسوی‌نسب|موسوی‌نسب، سید جعفر]]، [[دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان]]، ج۲، ص۵۸، ۵۹؛ | از نشانه‌های حتمی ظهور [[ندای آسمانی]] است که صیحه نام دارد. منظور از صیحه، صدایی است که در آستانۀ [[ظهور امام زمان]]{{ع}} طنین انداز شده و همۀ مردم آن را می‌شنوند. برای این [[صدای آسمانی]] غیر از تعبیر صیحه، از تعابیر دیگر همچون "نداء"، "صوت" و "فزع" [[اعلان]]"، "فزعه" و "هدّه" نیز استفاده شده است. ممکن است اینها تعبیرهایی گوناگون از یک حادثه و یا دست‌کم، اَشکال گوناگون یک حادثه باشند. مراد از همه آنها، بلند شدن صدایی در [[آسمان]] است. ولی به اعتبار اینکه صدای [[عظیم]]، بیدارباشی است که همه را متوجه خود میکند و نیز موجب [[وحشت]] عمومی و ایجاد [[دلهره]] و [[اضطراب]] می‌گردد، به آن [[صیحه]]، فزعه، صوت و نداء که هریک بیانگر ویژگی از آن حادثه‌اند، اطلاق شده است. این احتمال هم وجود دارد که آنها سه حادثه جدای از هم باشند که در یک [[زمان]] رخ نمی‌دهند، بلکه ابتدا صدایی عظیم همه را متوجه خود میکند (صیحه)، به دنبال آن صدایی هولناک، [[مردم]] را به وحشت می‌اندازد (فزعه) و آنگاه صدایی از آسمان شنیده می‌شود که مردم را به سوی [[مهدی]]{{ع}} فرا می‌خواند<ref>ر.ک: [[محمد م‍ح‍م‍دی ری‌ش‍ه‍ری|م‍ح‍م‍دی ری‌ش‍ه‍ری، محمد]]، [[دانشنامه امام مهدی (کتاب)|دانشنامه امام مهدی]]، ج ۷، ص۴۴۱ ـ ۴۴۴؛ [[سید حسن زمانی|زمانی، سید حسن]]، [[نشانه‌های قیام حضرت مهدی (کتاب)|نشانه‌های قیام حضرت مهدی]]، ص۳۴ ـ ۳۶؛ [[محمد جواد فاضل لنکرانی|فاضل لنکرانی، محمد جواد]]، [[گفتارهای مهدوی (کتاب)|گفتارهای مهدوی]]، ص۱۹۸؛ [[علی رضا امامی میبدی|امامی میبدی، علی رضا]]، [[آموزه‌های مهدویت در آثار علامه طباطبائی (کتاب)|آموزه‌های مهدویت در آثار علامه طباطبائی]]، ص۱۹۷؛ [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۲ (کتاب)|معارف و عقاید]]، ص۲۶۶، ۲۶۷؛ [[اسماعیل اسماعیلی|اسماعیلی، اسماعیل]]، [[بررسی نشانه‌های ظهور (مقاله)|بررسی نشانه‌های ظهور]]، [[چشم به راه مهدی (کتاب)|چشم به راه مهدی]]، ص۲۸۴-۲۸۷؛ [[سید جعفر موسوی‌نسب|موسوی‌نسب، سید جعفر]]، [[دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان]]، ج۲، ص۵۸، ۵۹؛ [[زهرا خیراللهی|خیراللهی، زهرا]]؛ [[فخری سادات موسوی شکور|موسوی شکور، فخری سادات]]، [[علائم ظهور در آیات قرآن (مقاله)|علائم ظهور در آیات قرآن]]، ص۲۳۵ـ ۲۳۷.</ref>. | ||
== ویژگی‌های صیحه == | == ویژگی‌های صیحه == | ||
| خط ۱۶: | خط ۱۶: | ||
وقوع صیحه به گونه‌ای خواهد بود که همۀ مردم را متوجه ظهور خواهد کرد. ندای آسمانی، صدایی است که از آسمان، توسط [[جبرئیل امین]] بلند می‌شود و در آن به معرفی حضرت مهدی{{ع}} و بیان نام و [[نسب]] و [[حقانیت]] او و پیروانش می‌پردازد و به زبانی رسا چنین اعلام میکند: «صبح نزدیک شد، بدانید که [[حق]] با مهدی{{ع}} و [[شیعیان]] اوست» و پس از آن، [[امام عصر]]{{ع}} ظهور میکند. با توجه به [[کینه‌توزی]] و [[دشمنی]] [[شیطان]] نسبت به [[فرزندان آدم]] و سعی در [[گمراه]] نمودن آنان، از طرف او نیز ندایی به گوش رسیده و باعث سردرگمی مردم می‌شود<ref>زراره میگوید به امام صادق{{ع}} عرض کردم: {{متن حدیث|عجبت اصلحك الله و اني لا عجب من القائم كيف يقاتل مع ما يرون من العجائب من خسف البيداء بالجيش و من النداء الذي تكون من السماء؟ فقال: إن الشيطان لا يدعهم حتي ينادي كما نادي برسول الله{{صل}} يوم العقبة}}؛ در شگفتم خداوند امر شما را اصلاح کند (یا شما را به سلامت دارد) و من در عجبم از قائم{{ع}} که چگونه با او جنگ می‌کنند با وجود آنچه از شگفتی‌ها می‌بینند از فرو بردن زمین سپاه را و آن صدا که از آسمان می‌باشد؟ پس حضرت فرمود: همانا شیطان آنا را رها نمی‌کند؟ تا جایی که ندا کند، همچنان که [مربوط] به رسول خدادر روز عقبه ندا کرد، غیبة نعمانی، ص۲۶۴، ح ۲۹.</ref>. البته این صدا با ندای [[دعوت]] به سوی حضرت متفاوت بوده و اگر [[انسان]] به آن دو ندا توجه کرده و با هم مقایسه کند پی به صحّت و [[درستی]] ندای [[حق]] می‌برد، مانند اینکه ندای حق از طرف [[آسمان]] به گوش می‌رسد و ندای [[باطل]] و [[شیطانی]]، زمینی است، یعنی تفاوت آسمانی و زمینی بودن در نداها وجود دارد و این برای [[مردم]] قابل تشخیص است. و نیز مراجعه به [[راویان حدیث]] یکی دیگر از راه‌های تشخیص ندای حق از باطل است<ref>زاره میگوید: از امام صادق{{ع}} شنیدم که می‌فرمود: {{متن حدیث|یُنَادِی مُنَادٍ مِنَ اَلسَّمَاءِ أَنَّ فُلاَناً هُوَ اَلْأَمِیرُ وَ یُنَادِی مُنَادٍ أَنَّ عَلِیّاً وَ شِیعَتَهُ هُمُ اَلْفَائِزُونَ قُلْتُ فَمَنْ یُقَاتِلُ اَلْمَهْدِیَّ بَعْدَ هَذَا فَقَالَ إِنَّ اَلشَّیْطَانَ یُنَادِی أَنَّ فُلاَناً وَ شِیعَتَهُ هُمُ اَلْفَائِزُونَ لِرَجُلٍ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ قُلْتُ فَمَنْ یَعْرِفُ اَلصَّادِقَ مِنَ اَلْکَاذِبِ قَالَ یَعْرِفُهُ اَلَّذِینَ کَانُوا یَرْوُونَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ یَکُونُ قَبْلَ أَنْ یَکُونَ وَ یَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ هُمُ اَلْمُحِقُّونَ اَلصَّادِقُونَ}}؛ ندا کنندهای از آسمان ندا میکند که "فقط فلانی امیر است" و آواز دهندهای دیگر ندا میکند فقط علی{{ع}} و پیروان او پیروزند. گفتم: پس چه کسی پس از این با مهدی{{ع}} می‌جنگد؟ فرمود؟ شیطان آواز می‌دهد "همانا فلانی و پیروانش پیروزند". شعار به نفع مردی از بنی امیّه. عرض کردم: پس چه کسی می‌تواند راست را از دروغ باز شناسد؟ امام فرمودند: آن را می‌شناسد کسانی که احادیث ما را روایت می‌کنند و آن را بیان می‌کنند قبل از آنکه واقع شود و می‌دانند که آنان دارای حقّند و صادق هستند، غیبة نعمانی، ص۲۶۴، ح ۲۸.</ref>. ندای آسمانی]] در سال [[قبل از ظهور]] اتفاق میافتد، هنگامی که [[شرایط ظهور]] [[منجی]] فراهم شود و [[خداوند]]، [[زمان]] را برای امر ظهور مناسب بداند به [[مردم]] این [[آگاهی]] را می‌دهد که خداوند، [[اجازه]] ظهور را صادر کرده است. زمان این ندا در [[احادیث]]، گوناگون، ۲۳ [[ماه رمضان]]، [[ماه رجب]]، [[ماه محرم]] و [[روز عاشورا]]، گفته شده است. ویژگی این ندا آن است که هر کس در [[زمین]] است، آن را به زبان خود می‌شنود. زیرا [[امام صادق]]{{ع}} فرمود: عمومی است و آن را هر قومی به زبان خود می‌شنود<ref>{{متن حدیث|عَام یسْمَعُ کلُ قَوْمٍ بِلِسَانِهِم}}، کمال الدین و تمام النعمة، شیخ صدوق، ج۲، ص۶۵۰.</ref>. | وقوع صیحه به گونه‌ای خواهد بود که همۀ مردم را متوجه ظهور خواهد کرد. ندای آسمانی، صدایی است که از آسمان، توسط [[جبرئیل امین]] بلند می‌شود و در آن به معرفی حضرت مهدی{{ع}} و بیان نام و [[نسب]] و [[حقانیت]] او و پیروانش می‌پردازد و به زبانی رسا چنین اعلام میکند: «صبح نزدیک شد، بدانید که [[حق]] با مهدی{{ع}} و [[شیعیان]] اوست» و پس از آن، [[امام عصر]]{{ع}} ظهور میکند. با توجه به [[کینه‌توزی]] و [[دشمنی]] [[شیطان]] نسبت به [[فرزندان آدم]] و سعی در [[گمراه]] نمودن آنان، از طرف او نیز ندایی به گوش رسیده و باعث سردرگمی مردم می‌شود<ref>زراره میگوید به امام صادق{{ع}} عرض کردم: {{متن حدیث|عجبت اصلحك الله و اني لا عجب من القائم كيف يقاتل مع ما يرون من العجائب من خسف البيداء بالجيش و من النداء الذي تكون من السماء؟ فقال: إن الشيطان لا يدعهم حتي ينادي كما نادي برسول الله{{صل}} يوم العقبة}}؛ در شگفتم خداوند امر شما را اصلاح کند (یا شما را به سلامت دارد) و من در عجبم از قائم{{ع}} که چگونه با او جنگ می‌کنند با وجود آنچه از شگفتی‌ها می‌بینند از فرو بردن زمین سپاه را و آن صدا که از آسمان می‌باشد؟ پس حضرت فرمود: همانا شیطان آنا را رها نمی‌کند؟ تا جایی که ندا کند، همچنان که [مربوط] به رسول خدادر روز عقبه ندا کرد، غیبة نعمانی، ص۲۶۴، ح ۲۹.</ref>. البته این صدا با ندای [[دعوت]] به سوی حضرت متفاوت بوده و اگر [[انسان]] به آن دو ندا توجه کرده و با هم مقایسه کند پی به صحّت و [[درستی]] ندای [[حق]] می‌برد، مانند اینکه ندای حق از طرف [[آسمان]] به گوش می‌رسد و ندای [[باطل]] و [[شیطانی]]، زمینی است، یعنی تفاوت آسمانی و زمینی بودن در نداها وجود دارد و این برای [[مردم]] قابل تشخیص است. و نیز مراجعه به [[راویان حدیث]] یکی دیگر از راه‌های تشخیص ندای حق از باطل است<ref>زاره میگوید: از امام صادق{{ع}} شنیدم که می‌فرمود: {{متن حدیث|یُنَادِی مُنَادٍ مِنَ اَلسَّمَاءِ أَنَّ فُلاَناً هُوَ اَلْأَمِیرُ وَ یُنَادِی مُنَادٍ أَنَّ عَلِیّاً وَ شِیعَتَهُ هُمُ اَلْفَائِزُونَ قُلْتُ فَمَنْ یُقَاتِلُ اَلْمَهْدِیَّ بَعْدَ هَذَا فَقَالَ إِنَّ اَلشَّیْطَانَ یُنَادِی أَنَّ فُلاَناً وَ شِیعَتَهُ هُمُ اَلْفَائِزُونَ لِرَجُلٍ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ قُلْتُ فَمَنْ یَعْرِفُ اَلصَّادِقَ مِنَ اَلْکَاذِبِ قَالَ یَعْرِفُهُ اَلَّذِینَ کَانُوا یَرْوُونَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ یَکُونُ قَبْلَ أَنْ یَکُونَ وَ یَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ هُمُ اَلْمُحِقُّونَ اَلصَّادِقُونَ}}؛ ندا کنندهای از آسمان ندا میکند که "فقط فلانی امیر است" و آواز دهندهای دیگر ندا میکند فقط علی{{ع}} و پیروان او پیروزند. گفتم: پس چه کسی پس از این با مهدی{{ع}} می‌جنگد؟ فرمود؟ شیطان آواز می‌دهد "همانا فلانی و پیروانش پیروزند". شعار به نفع مردی از بنی امیّه. عرض کردم: پس چه کسی می‌تواند راست را از دروغ باز شناسد؟ امام فرمودند: آن را می‌شناسد کسانی که احادیث ما را روایت می‌کنند و آن را بیان می‌کنند قبل از آنکه واقع شود و می‌دانند که آنان دارای حقّند و صادق هستند، غیبة نعمانی، ص۲۶۴، ح ۲۸.</ref>. ندای آسمانی]] در سال [[قبل از ظهور]] اتفاق میافتد، هنگامی که [[شرایط ظهور]] [[منجی]] فراهم شود و [[خداوند]]، [[زمان]] را برای امر ظهور مناسب بداند به [[مردم]] این [[آگاهی]] را می‌دهد که خداوند، [[اجازه]] ظهور را صادر کرده است. زمان این ندا در [[احادیث]]، گوناگون، ۲۳ [[ماه رمضان]]، [[ماه رجب]]، [[ماه محرم]] و [[روز عاشورا]]، گفته شده است. ویژگی این ندا آن است که هر کس در [[زمین]] است، آن را به زبان خود می‌شنود. زیرا [[امام صادق]]{{ع}} فرمود: عمومی است و آن را هر قومی به زبان خود می‌شنود<ref>{{متن حدیث|عَام یسْمَعُ کلُ قَوْمٍ بِلِسَانِهِم}}، کمال الدین و تمام النعمة، شیخ صدوق، ج۲، ص۶۵۰.</ref>. | ||
باید توجه داشت وجود [[صیحه]] به معنی این نیست که الزاما همه شنوندگان به آن [[ایمان]] می‌آورند، بلکه ممکن است بسیاری هم به آن ایمان نیاورند، هرچند که آن ندا به گوششان می‌رسد و این در [[روزگار]] [[پیامبران]] گذشته نیز بسیار دیده شده است؛ آنها از حدود و چارچوب‌های [[قوانین]] [[طبیعت]] پا فراتر گذشته‌اند و معجزاتی داشته‌اند، اما نه تنها [[مردم]] به آنها ایمان نیاورده‌اند بلکه آنها را متهم به [[سحر]] و [[جادو]] کرده‌اند<ref>ر.ک: [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۲ (کتاب)|معارف و عقاید]]، ص۲۶۶، ۲۶۷؛ [[سید حسن زمانی|زمانی، سید حسن]]، [[نشانه‌های قیام حضرت مهدی (کتاب)|نشانه‌های قیام حضرت مهدی]]، ص۳۴ ـ ۳۶؛ [[سید نذیر حسنی|حسنی، سید نذیر]]، [[مصلح کل ۱ (کتاب)|مصلح کل]]، ص۲۰۷؛ [[محمد باقری‌زاده اشعری|باقری‌زاده اشعری، محمد]]، [[از امام مهدی بیشتر بدانیم (کتاب)|از امام مهدی بیشتر بدانیم]]، ص۸۱، ۸۲؛ [[آفتاب مهر (کتاب)|آفتاب مهر]]، ج۲، ص۸۰ ـ ۸۲؛ [[اسماعیل اسماعیلی|اسماعیلی، اسماعیل]]، [[بررسی نشانه‌های ظهور (مقاله)|بررسی نشانه‌های ظهور]]، [[چشم به راه مهدی (کتاب)|چشم به راه مهدی]]، ص۲۸۴-۲۸۷؛ [[مهدی یوسفیان|یوسفیان، مهدی]]، [[رخدادهای ظهور (کتاب)|رخدادهای ظهور]]، ص۲۲ – ۲۴؛ [[محمد جواد فاضل لنکرانی|فاضل لنکرانی، محمد جواد]]، [[گفتارهای مهدوی (کتاب)|گفتارهای مهدوی]]، ص۱۹۸؛ | باید توجه داشت وجود [[صیحه]] به معنی این نیست که الزاما همه شنوندگان به آن [[ایمان]] می‌آورند، بلکه ممکن است بسیاری هم به آن ایمان نیاورند، هرچند که آن ندا به گوششان می‌رسد و این در [[روزگار]] [[پیامبران]] گذشته نیز بسیار دیده شده است؛ آنها از حدود و چارچوب‌های [[قوانین]] [[طبیعت]] پا فراتر گذشته‌اند و معجزاتی داشته‌اند، اما نه تنها [[مردم]] به آنها ایمان نیاورده‌اند بلکه آنها را متهم به [[سحر]] و [[جادو]] کرده‌اند<ref>ر.ک: [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۲ (کتاب)|معارف و عقاید]]، ص۲۶۶، ۲۶۷؛ [[سید حسن زمانی|زمانی، سید حسن]]، [[نشانه‌های قیام حضرت مهدی (کتاب)|نشانه‌های قیام حضرت مهدی]]، ص۳۴ ـ ۳۶؛ [[سید نذیر حسنی|حسنی، سید نذیر]]، [[مصلح کل ۱ (کتاب)|مصلح کل]]، ص۲۰۷؛ [[محمد باقری‌زاده اشعری|باقری‌زاده اشعری، محمد]]، [[از امام مهدی بیشتر بدانیم (کتاب)|از امام مهدی بیشتر بدانیم]]، ص۸۱، ۸۲؛ [[آفتاب مهر (کتاب)|آفتاب مهر]]، ج۲، ص۸۰ ـ ۸۲؛ [[اسماعیل اسماعیلی|اسماعیلی، اسماعیل]]، [[بررسی نشانه‌های ظهور (مقاله)|بررسی نشانه‌های ظهور]]، [[چشم به راه مهدی (کتاب)|چشم به راه مهدی]]، ص۲۸۴-۲۸۷؛ [[مهدی یوسفیان|یوسفیان، مهدی]]، [[رخدادهای ظهور (کتاب)|رخدادهای ظهور]]، ص۲۲ – ۲۴؛ [[محمد جواد فاضل لنکرانی|فاضل لنکرانی، محمد جواد]]، [[گفتارهای مهدوی (کتاب)|گفتارهای مهدوی]]، ص۱۹۸؛ [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج۳، ص ۱۲۰.</ref>. | ||
== روایات دربارۀ صیحه == | == روایات دربارۀ صیحه == | ||
| خط ۲۵: | خط ۲۵: | ||
# روایاتی که از ندای به نام [[قائم]] {{ع}} بدون پرداختن به ندای [[باطل]]، [[خبر]] می‌دهند؛ [[امام باقر]] {{ع}} فرمودند: «از [[نشانه‌های ظهور]]، [[خروج سفیانی]] و ... ندادهندهای است که به نام او ([[قائم]] {{ع}}) و پدرش ندا می‌دهد»<ref>{{متن حدیث|وَ إِنَّ مِنْ عَلاَمَاتِ خُرُوجِهِ خُرُوجَ اَلسُّفْيَانِيِّ ... وَ مُنَادٍ يُنَادِي بِاسْمِهِ وَ اِسْمِ أَبِيهِ}}، ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۱۲۸.</ref>. | # روایاتی که از ندای به نام [[قائم]] {{ع}} بدون پرداختن به ندای [[باطل]]، [[خبر]] می‌دهند؛ [[امام باقر]] {{ع}} فرمودند: «از [[نشانه‌های ظهور]]، [[خروج سفیانی]] و ... ندادهندهای است که به نام او ([[قائم]] {{ع}}) و پدرش ندا می‌دهد»<ref>{{متن حدیث|وَ إِنَّ مِنْ عَلاَمَاتِ خُرُوجِهِ خُرُوجَ اَلسُّفْيَانِيِّ ... وَ مُنَادٍ يُنَادِي بِاسْمِهِ وَ اِسْمِ أَبِيهِ}}، ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۱۲۸.</ref>. | ||
# روایایی که از ندا به [[حقانیت]] [[امیرالمؤمنین]] ({{ع}}] و [[اهل بیت]] {{ع}} سخن میگوید: [[سیوطی]] از [[نعیم بن حماد]] [[روایت]] کرده است که [[امام علی بن ابی طالب]] {{ع}} فرمود: هرگاه این ندا از [[آسمان]] برخاست که: "[[حق]] با [[آل محمد]] {{ع}} است" در آن هنگام نام [[مهدی]] بر سر زبان‌ها افتد، [[مردم]] از [[دوستی]] او سیراب شوند و جز او را یاد نکنند»<ref>{{متن حدیث|إِذَا نَادَی مُنَادٍ مِنَ اَلسَّمَاءِ أَنَّ اَلْحَقَّ فِی آلِ مُحَمَّدٍ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَظْهَرُ اَلْمَهْدِیُّ عَلَی أَفْوَاهِ اَلنَّاسِ، وَ یُشْرَبُونَ حُبَّهُ، فَلاَ یَکُونُ لَهُمْ ذِکْرُ غَیْرِهِ}}، سیوطی، جلال الدین، الحاوی للفتاوی؛ ج ۲، ص ۱۴۰.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید محمد صدر|صدر، سید محمد]]، [[تاریخ پس از ظهور (کتاب)|تاریخ پس از ظهور]]، ص ۱۱۵ ـ ۱۱۸؛ [[علی رضا امامی میبدی|امامی میبدی، علی رضا]]، [[آموزه‌های مهدویت در آثار علامه طباطبائی (کتاب)|آموزه‌های مهدویت در آثار علامه طباطبائی]]، ص ۱۹۷.</ref> | # روایایی که از ندا به [[حقانیت]] [[امیرالمؤمنین]] ({{ع}}] و [[اهل بیت]] {{ع}} سخن میگوید: [[سیوطی]] از [[نعیم بن حماد]] [[روایت]] کرده است که [[امام علی بن ابی طالب]] {{ع}} فرمود: هرگاه این ندا از [[آسمان]] برخاست که: "[[حق]] با [[آل محمد]] {{ع}} است" در آن هنگام نام [[مهدی]] بر سر زبان‌ها افتد، [[مردم]] از [[دوستی]] او سیراب شوند و جز او را یاد نکنند»<ref>{{متن حدیث|إِذَا نَادَی مُنَادٍ مِنَ اَلسَّمَاءِ أَنَّ اَلْحَقَّ فِی آلِ مُحَمَّدٍ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَظْهَرُ اَلْمَهْدِیُّ عَلَی أَفْوَاهِ اَلنَّاسِ، وَ یُشْرَبُونَ حُبَّهُ، فَلاَ یَکُونُ لَهُمْ ذِکْرُ غَیْرِهِ}}، سیوطی، جلال الدین، الحاوی للفتاوی؛ ج ۲، ص ۱۴۰.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید محمد صدر|صدر، سید محمد]]، [[تاریخ پس از ظهور (کتاب)|تاریخ پس از ظهور]]، ص ۱۱۵ ـ ۱۱۸؛ [[علی رضا امامی میبدی|امامی میبدی، علی رضا]]، [[آموزه‌های مهدویت در آثار علامه طباطبائی (کتاب)|آموزه‌های مهدویت در آثار علامه طباطبائی]]، ص ۱۹۷.</ref> | ||
== حتمی بودن ندای آسمانی == | |||
# [[کلینی]] با ذکر سند از [[عمر بن حنظله]] نقل کرده که گوید: از [[امام صادق]] {{ع}} شنیدم که فرمود: "پنج نشانه پیش از قیام قائم است، یکی از آنها صیحه است"<ref>{{متن حدیث|خَمْسُ عَلَامَاتٍ قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ الصَّيْحَة}}؛ الکافی، ج ۸، ص ۳۱۰، ح ۴۸۳.</ref>. | |||
# [[ابوبصیر]] میگوید: به [[امام صادق]] {{ع}} عرض کردم: فدایت شوم! خروج قائم چه زمانی است؟ آن حضرت فرمود: ما خاندان هرگز وقتی را معیّن نمی‌کنیم؛ زیرا [[پیامبر خاتم|حضرت محمد]] {{صل}} فرموده است: وقت گذاران دروغ می‌گویند. ای ابا محمّد! همانا پیشاپیشِ این امر پنج نشانه است: نخستین آنها آوازی است در ماه رمضا <ref>{{متن حدیث|إِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ لَا نُوَقِّتُ وَ قَدْ قَالَ مُحَمَّدٌ {{صل}}: كَذَبَ الْوَقَّاتُونَ يَا بَا مُحَمَّدٍ إِنَّ قُدَّامَ هَذَا الْأَمْرِ خَمْسَ عَلَامَاتٍ أَوَّلُهُنَّ النِّدَاءُ فِي شَهْرِ رَمَضَان}}، الغیبه للنعمانی، ص ۲۸۹، ح ۶.</ref>. | |||
# [[شیخ صدوق]] با ذکر سند از [[عمر بن حنظله]] نقل کرده که [[امام صادق]] {{ع}} فرمود: پیش از قیام قائم، پنج نشانۀ حتمی خواهد بود: یمانی، سفیانی، صیحه، قتل نفس زکیه و خسف به بیداء<ref>{{متن حدیث|قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ خَمْسُ عَلَامَاتٍ مَحْتُومَاتٍ الْيَمَانِيُّ وَ السُّفْيَانِيُّ وَ الصَّيْحَةُ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّكِيَّةِ وَ الْخَسْفُ بِالْبَيْدَاء}}؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۶۵۰، ح ۷.</ref>. در این روایات به روشنی، به نشانه بودن ندای آسمانی تصریح شده است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج۳، ص ۱۱۹.</ref>. | |||
== زمان ندای آسمانی == | |||
یکی از بحث‌هایی که دربارۀ ندای آسمانی مطرح می‌شود، زمان آن است و از آنجا که روایات دربارۀ زمان ندای آسمانی به صورت گوناگون ذکر شده، بنابراین دیدگاه‌های متفاوتی پدید آمده است؛ این دیدگاه عبارت است از: | |||
'''پیش از ظهور:''' آنچه مشهور است اینکه صیحه آسمانی، در ماه مبارک رمضان اتفاق خواهد افتاد. نعمانی با ذکر سند از ابوبصیر و از [[امام باقر]] {{ع}} نقل کرده که فرمود: "...آن صیحه جز در ماه رمضان ماه خدا بر نخواهد خاست؛ همان آوای بس بلند جبرئیل {{ع}} بدین مردمان است، بعد فرمود: ندا کنندهای از آسمان به نام حضرت قائم {{ع}} ندا سر می‌دهد و هر که در مشرق و مغرب است، می‌شنود..." <ref>{{متن حدیث|...الصَّيْحَةُ لَا تَكُونُ إِلَّا فِي شَهْرِ رَمَضَانَ لِأَنَّ شَهْرَ رَمَضَانَ شَهْرُ اللَّهِ وَ الصَّيْحَةُ فِيهِ هِيَ صَيْحَةُ جَبْرَئِيلَ {{ع}} إِلَى هَذَا الْخَلْقِ ثُمَّ قَالَ: يُنَادِي مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ بِاسْمِ الْقَائِمِ {{ع}} فَيَسْمَعُ مَنْ بِالْمَشْرِقِ وَ مَنْ بِالْمَغْرِب ...}}؛ الغیبه للنعمانی، ص ۲۵۴.</ref>. همۀ کسانی که این روایت و مانند آن را نقل کرده‌اند، زمان آن را پیش از ظهور دانسته‌اند. | |||
'''هنگام ظهور:''' از بعضی روایات استفاده می‌شود: ندای آسمانی هم زمان با ظهور [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} رخ خواهد داد. [[ابو بصیر]] از [[امام باقر]] {{ع}} نقل کرده که فرمود: "... پس پیوسته بدان حال خواهند بود تا اینکه ندا کنندهای از آسمان، آواز برآورد و چون ندا برآمد: پس کوچ کنید! کوچ کنید؛ به خدا سوگند! گویی به او می‌نگرم که در میان رکن و مقام از مردم، به امری نوین و فرمانی جدید و نظامی تازه از آسمان بیعت گیرد"<ref>{{متن حدیث|...فَلَا يَزَالُونَ بِتِلْكَ الْحَالِ حَتَّى يُنَادِيَ مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ فَإِذَا نَادَى فَالنَّفِيرَ النَّفِيرَ فَوَ اللَّهِ لَكَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَيْهِ بَيْنَ الرُّكْنِ وَ الْمَقَامِ يُبَايِعُ النَّاسَ بِأَمْرٍ جَدِيدٍ وَ كِتَابٍ جَدِيدٍ وَ سُلْطَانٍ جَدِيدٍ مِنَ السَّمَاء...}}؛ الغیبة للنعمانی، ص۲۶۳، ح ۲۲.</ref>. [[شیخ صدوق]] از [[محمد بن مسلم]] از [[امام باقر]] {{ع}} نقل کرده است: "...صیحه‌ای از آسمان بیاید و بگوید: حقّ با او و شیعیان اوست؛ در این هنگام است که قائم ما خروج میکند..."<ref>{{متن حدیث|...وَ جَاءَتْ صَيْحَةٌ مِنَ السَّمَاءِ بِأَنَّ الْحَقَّ فِيهِ وَ فِي شِيعَتِهِ فَعِنْدَ ذَلِكَ خُرُوجُ قَائِمِنَا ...}}؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۳۳۰، ح ۱۶.</ref>. در این روایات نوعی هم‌زمانی بین ندای آسمانی و خروج حضرت به چشم می‌آید. مفید نیز در روایتی این هم زمانی را در روایتی از [[پیامبر خاتم|پیامبر اکرم]] {{صل}} این گونه نقل کرده است: هنگامی که نزدیک خروج قائم شد، ندا دهندهای از آسمان آواز می‌دهد: ای مردم! زمان ستمگران به سر رسیده و ولی امر بهترینِ امت محمد است؛ پس به مکه برسید<ref>{{متن حدیث|إِذَا كَانَ عِنْدَ خُرُوجِ الْقَائِمِ يُنَادِي مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ أَيُّهَا النَّاسُ قُطِعَ عَنْكُمْ مُدَّةُ الْجَبَّارِينَ وَ وُلِّيَ الْأَمْرَ خَيْرُ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ فَالْحَقُوا بِمَكَّة...}}، الاختصاص، ص ۲۰۸.</ref>. | |||
'''پس از ظهور:''' یکی از نویسندگان با متفاوت دانستن ظهور با قیام، زمان نداهای آسمانی را پس از ظهور و پیش از قیام دانسته، می‌نویسد: «نداهای آسمانی از بدو ظهور تا هنگام قیام، بسیار است، از جمله سه ندا است در ماه رجب و از بعضی روایات استفاده می‌شود که رجب پیش از قیام است»<ref>محمد جواد خراسانی، مهدی منتظر {{ع}}، ص ۲۹۷.</ref> مضمون بعضی از روایات نیز به نوعی مؤید این احتمال است؛ برای مثال ندا را پس از ظهور [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} و برای هلاک ستمگران دانسته است. نعمانی در روایتی از [[حسن بن محبوب]] نقل کرده که: [[امام رضا]] {{ع}} به من فرمود: ندا دهندهای آواز می‌دهد: که خداوند به منظور برانداختن ستمگران، فلانی را برانگیخت. در این هنگام گشایشی برای مؤمنان دست می‌دهد و خداوند سینه‌های آنان را شفا می‌بخشد و عقده‌های دلشان بر طرف می‌گردد<ref>{{متن حدیث|... يُنَادِي أَلَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ فُلَاناً عَلَى هَلَاكِ الظَّالِمِينَ فَعِنْدَ ذَلِكَ يَأْتِي الْمُؤْمِنِينَ الْفَرَجُ...}}، الغیبة للنعمانی، ص ۱۸۰، ح ۲۸.</ref>. همچنین صدوق از [[امام رضا]] {{ع}} آورده است: چهارمین از فرزندان من، فرزند سرور کنیزان... و او کسی است که از آسمان ندا کنندهای او را به نام ندا میکند و به وی دعوت می‌نماید؛ به گونه‌ای که همه اهل زمین آن ندا را می‌شنوند. می‌گویند: آگاه باشید! همانا حجت الهی در خانه خداوند آشکار شده است، پس از او پیروی کنید<ref>{{متن حدیث|الرَّابِعُ مِنْ وُلْدِي ابْنُ سَيِّدَةِ الْإِمَاءِ ... وَ هُوَ الَّذِي يُنَادِي مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ بِاسْمِهِ يَسْمَعُه جَمِيعُ أَهْلِ الْأَرْضِ بِالدُّعَاءِ إِلَيْهِ يَقُولُ أَلَا إِنَّ حُجَّةَ اللَّهِ قَدْ ظَهَرَ عِنْدَ بَيْتِ اللَّهِ فَاتَّبِعُوه...}}، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۳۷۱، ح ۵.</ref>. از آنجا که مضمون ندای آسمانی، نوعی بیان ظهور و حقانیت [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} و نیز بیان تقابل بین جبهه کفر و ایمان است؛ بی تردید این رخداد پس از ظهور خواهد بود؛ چرا که هر آنچه گفته شده با پس از ظهور تناسب دارد تا پیش از ظهور<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج۳، ص ۱۲۱ ـ ۱۲۳.</ref>. | |||
== محتوای ندای آسمانی == | |||
بیشترین شمار روایات در این زمینه، مربوط به احادیثی است که در آن محتوای ندای آسمانی، معرفی [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} است. صدوق از [[امام رضا]] {{ع}} نقل کرده است: "... و او کسی است که از آسمان ندا کنندهای او را به نام ندا میکند ..."<ref>{{متن حدیث|وَ هُوَ الَّذِي يُنَادِي مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ بِاسْمِهِ...}}؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۳۷۱، ح ۵.</ref>. | |||
البته در برخی روایات نیز گفته شده محتوای ندای آسمانی حقانیت [[امام علی|علی]] {{ع}} و رستگاری شیعیان او است. [[محمد بن علی حلبی]] میگوید: شنیدم از [[امام صادق]] {{ع}} که فرمود: منادی در اول روز از آسمان ندا میکند: بدانید علی و شیعیانش رستگارانند<ref>{{متن حدیث|يُنَادِي مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ أَوَّلَ النَّهَارِ أَلَا إِنَّ عَلِيّاً وَ شِيعَتَهُ هُمُ الْفَائِزُون}}، الکافی، ج ۸، ص ۳۱۰.</ref>.<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج۳، ص ۱۲۳.</ref> | |||
== نتیجه‌گیری == | == نتیجه‌گیری == | ||
| خط ۴۶: | خط ۶۵: | ||
# [[پرونده:13681057.jpg|22px]] [[سید جعفر موسوی‌نسب|موسوی‌نسب، سید جعفر]]، [[دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|'''دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان''']] | # [[پرونده:13681057.jpg|22px]] [[سید جعفر موسوی‌نسب|موسوی‌نسب، سید جعفر]]، [[دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|'''دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان''']] | ||
# [[پرونده:134491.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگنامه مهدویت (کتاب)|'''فرهنگنامه مهدویت''']] | # [[پرونده:134491.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگنامه مهدویت (کتاب)|'''فرهنگنامه مهدویت''']] | ||
# [[پرونده:136861.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت (کتاب)|'''درسنامه مهدویت ''']] | |||
# [[پرونده:13681062.jpg|22px]] [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۲ (کتاب)|'''معارف و عقاید''']] | # [[پرونده:13681062.jpg|22px]] [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۲ (کتاب)|'''معارف و عقاید''']] | ||
# [[پرونده:13681083.jpg|22px]] [[سید حسن زمانی|زمانی، سید حسن]]، [[نشانه‌های قیام حضرت مهدی (کتاب)|'''نشانه‌های قیام حضرت مهدی''']] | # [[پرونده:13681083.jpg|22px]] [[سید حسن زمانی|زمانی، سید حسن]]، [[نشانه‌های قیام حضرت مهدی (کتاب)|'''نشانه‌های قیام حضرت مهدی''']] | ||
| خط ۵۹: | خط ۷۹: | ||
# [[پرونده:11155.jpg|22px]] [[زهرا خیراللهی|خیراللهی، زهرا]]؛ [[فخری سادات موسوی شکور|موسوی شکور، فخری سادات]]، [[علائم ظهور در آیات قرآن (مقاله)|'''علائم ظهور در آیات قرآن''']] | # [[پرونده:11155.jpg|22px]] [[زهرا خیراللهی|خیراللهی، زهرا]]؛ [[فخری سادات موسوی شکور|موسوی شکور، فخری سادات]]، [[علائم ظهور در آیات قرآن (مقاله)|'''علائم ظهور در آیات قرآن''']] | ||
# [[پرونده:1403.jpg|22px]] نویسندگان کتاب؛ [[آفتاب مهر (کتاب)|'''آفتاب مهر''']] | # [[پرونده:1403.jpg|22px]] نویسندگان کتاب؛ [[آفتاب مهر (کتاب)|'''آفتاب مهر''']] | ||
{{پایان منبع جامع}} | {{پایان منبع جامع}} | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده:نشانه‌های ظهور | {{امام مهدی}} | ||
[[رده:نشانه‌های حتمی ظهور]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۰ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۵۴
این مدخل زیرشاخهٔ بحث نشانه‌های ظهور است. ندای آسمانی (نشانه ظهور) از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ندای آسمانی در حدیث - پرسش‌های مرتبطاز نشانه‌های حتمی ظهور، صیحه یا ندایی است که از آسمان شنیده می‌شود. این صدا به گونه‌ای است که همه مردم آن را می‌شنوند. در این صیحه گفته می‌شود که حق با علی و شیعیان اوست و با معرفی امام مهدی(ع) دستور به اطاعت از ایشان می‌دهد. بعد از این ندا، صدایی هم از زمین شنیده می‌شود که مردم را از اجابت دعوت حضرت بازمی‌دارد. ندای دوم از شیطان است.
معناشناسی
از نشانه‌های حتمی ظهور ندای آسمانی است که صیحه نام دارد. منظور از صیحه، صدایی است که در آستانۀ ظهور امام زمان(ع) طنین انداز شده و همۀ مردم آن را می‌شنوند. برای این صدای آسمانی غیر از تعبیر صیحه، از تعابیر دیگر همچون "نداء"، "صوت" و "فزع" اعلان"، "فزعه" و "هدّه" نیز استفاده شده است. ممکن است اینها تعبیرهایی گوناگون از یک حادثه و یا دست‌کم، اَشکال گوناگون یک حادثه باشند. مراد از همه آنها، بلند شدن صدایی در آسمان است. ولی به اعتبار اینکه صدای عظیم، بیدارباشی است که همه را متوجه خود میکند و نیز موجب وحشت عمومی و ایجاد دلهره و اضطراب می‌گردد، به آن صیحه، فزعه، صوت و نداء که هریک بیانگر ویژگی از آن حادثه‌اند، اطلاق شده است. این احتمال هم وجود دارد که آنها سه حادثه جدای از هم باشند که در یک زمان رخ نمی‌دهند، بلکه ابتدا صدایی عظیم همه را متوجه خود میکند (صیحه)، به دنبال آن صدایی هولناک، مردم را به وحشت می‌اندازد (فزعه) و آنگاه صدایی از آسمان شنیده می‌شود که مردم را به سوی مهدی(ع) فرا می‌خواند[۱].
ویژگی‌های صیحه
وقوع صیحه به گونه‌ای خواهد بود که همۀ مردم را متوجه ظهور خواهد کرد. ندای آسمانی، صدایی است که از آسمان، توسط جبرئیل امین بلند می‌شود و در آن به معرفی حضرت مهدی(ع) و بیان نام و نسب و حقانیت او و پیروانش می‌پردازد و به زبانی رسا چنین اعلام میکند: «صبح نزدیک شد، بدانید که حق با مهدی(ع) و شیعیان اوست» و پس از آن، امام عصر(ع) ظهور میکند. با توجه به کینه‌توزی و دشمنی شیطان نسبت به فرزندان آدم و سعی در گمراه نمودن آنان، از طرف او نیز ندایی به گوش رسیده و باعث سردرگمی مردم می‌شود[۲]. البته این صدا با ندای دعوت به سوی حضرت متفاوت بوده و اگر انسان به آن دو ندا توجه کرده و با هم مقایسه کند پی به صحّت و درستی ندای حق می‌برد، مانند اینکه ندای حق از طرف آسمان به گوش می‌رسد و ندای باطل و شیطانی، زمینی است، یعنی تفاوت آسمانی و زمینی بودن در نداها وجود دارد و این برای مردم قابل تشخیص است. و نیز مراجعه به راویان حدیث یکی دیگر از راه‌های تشخیص ندای حق از باطل است[۳]. ندای آسمانی]] در سال قبل از ظهور اتفاق میافتد، هنگامی که شرایط ظهور منجی فراهم شود و خداوند، زمان را برای امر ظهور مناسب بداند به مردم این آگاهی را می‌دهد که خداوند، اجازه ظهور را صادر کرده است. زمان این ندا در احادیث، گوناگون، ۲۳ ماه رمضان، ماه رجب، ماه محرم و روز عاشورا، گفته شده است. ویژگی این ندا آن است که هر کس در زمین است، آن را به زبان خود می‌شنود. زیرا امام صادق(ع) فرمود: عمومی است و آن را هر قومی به زبان خود می‌شنود[۴].
باید توجه داشت وجود صیحه به معنی این نیست که الزاما همه شنوندگان به آن ایمان می‌آورند، بلکه ممکن است بسیاری هم به آن ایمان نیاورند، هرچند که آن ندا به گوششان می‌رسد و این در روزگار پیامبران گذشته نیز بسیار دیده شده است؛ آنها از حدود و چارچوب‌های قوانین طبیعت پا فراتر گذشته‌اند و معجزاتی داشته‌اند، اما نه تنها مردم به آنها ایمان نیاورده‌اند بلکه آنها را متهم به سحر و جادو کرده‌اند[۵].
روایات دربارۀ صیحه
در مورد صیحه سه دسته روایت وجود دارد:
- روایاتی که به صورت اجمال وجود و حتمی بودن ندا را مطرح می کنند؛ ابوحمزه ثمالی میگوید به امام باقر (ع) عرض کردم: آیا خروج سفیانی حتمی است؟ فرمود: «آری، و ندا هم حتمی است»[۶].
عمر بن حنظله نقل میکند: از امام صادق (ع) شنیدم که فرمود: «پنج علامت قبل از قیام قائم (ع) اتفاق میافتد: صیحه آسمانی و خروج سفیانی و فرو رفتن در زمین، قتل نفس زکیه و خروج یمانی... سپس میگوید من آیه ﴿إِن نَّشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِم مِّن السَّمَاء آيَةً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِينَ﴾ را قرائت کردم و پرسیدم آیا مقصود از آن صیحه است؟ امام فرمود: اگر چنین شود گردن‌های دشمنان خدا خاضع شود»[۷].
- روایاتی که از دو گونه ندا سخن میگوید: ندای حق و ندای باطل که یکی پس از دیگری روی خواهد داد؛ امام باقر (ع) فرمودند: «ندا دهنده ای از آسمان ندا می‌دهد که فلان بن فلان امام است و اسمش را هم می‌آورد. ابلیس ملعون نیز از زمین ندا میکند، همان طور که در شب پیمان عقبه، به رسول خدا (ص) ندا کرد»[۸]
- روایاتی که از ندای به نام قائم (ع) بدون پرداختن به ندای باطل، خبر می‌دهند؛ امام باقر (ع) فرمودند: «از نشانه‌های ظهور، خروج سفیانی و ... ندادهندهای است که به نام او (قائم (ع)) و پدرش ندا می‌دهد»[۹].
- روایایی که از ندا به حقانیت امیرالمؤمنین ((ع)] و اهل بیت (ع) سخن میگوید: سیوطی از نعیم بن حماد روایت کرده است که امام علی بن ابی طالب (ع) فرمود: هرگاه این ندا از آسمان برخاست که: "حق با آل محمد (ع) است" در آن هنگام نام مهدی بر سر زبان‌ها افتد، مردم از دوستی او سیراب شوند و جز او را یاد نکنند»[۱۰].[۱۱]
حتمی بودن ندای آسمانی
- کلینی با ذکر سند از عمر بن حنظله نقل کرده که گوید: از امام صادق (ع) شنیدم که فرمود: "پنج نشانه پیش از قیام قائم است، یکی از آنها صیحه است"[۱۲].
- ابوبصیر میگوید: به امام صادق (ع) عرض کردم: فدایت شوم! خروج قائم چه زمانی است؟ آن حضرت فرمود: ما خاندان هرگز وقتی را معیّن نمی‌کنیم؛ زیرا حضرت محمد (ص) فرموده است: وقت گذاران دروغ می‌گویند. ای ابا محمّد! همانا پیشاپیشِ این امر پنج نشانه است: نخستین آنها آوازی است در ماه رمضا [۱۳].
- شیخ صدوق با ذکر سند از عمر بن حنظله نقل کرده که امام صادق (ع) فرمود: پیش از قیام قائم، پنج نشانۀ حتمی خواهد بود: یمانی، سفیانی، صیحه، قتل نفس زکیه و خسف به بیداء[۱۴]. در این روایات به روشنی، به نشانه بودن ندای آسمانی تصریح شده است[۱۵].
زمان ندای آسمانی
یکی از بحث‌هایی که دربارۀ ندای آسمانی مطرح می‌شود، زمان آن است و از آنجا که روایات دربارۀ زمان ندای آسمانی به صورت گوناگون ذکر شده، بنابراین دیدگاه‌های متفاوتی پدید آمده است؛ این دیدگاه عبارت است از:
پیش از ظهور: آنچه مشهور است اینکه صیحه آسمانی، در ماه مبارک رمضان اتفاق خواهد افتاد. نعمانی با ذکر سند از ابوبصیر و از امام باقر (ع) نقل کرده که فرمود: "...آن صیحه جز در ماه رمضان ماه خدا بر نخواهد خاست؛ همان آوای بس بلند جبرئیل (ع) بدین مردمان است، بعد فرمود: ندا کنندهای از آسمان به نام حضرت قائم (ع) ندا سر می‌دهد و هر که در مشرق و مغرب است، می‌شنود..." [۱۶]. همۀ کسانی که این روایت و مانند آن را نقل کرده‌اند، زمان آن را پیش از ظهور دانسته‌اند.
هنگام ظهور: از بعضی روایات استفاده می‌شود: ندای آسمانی هم زمان با ظهور حضرت مهدی (ع) رخ خواهد داد. ابو بصیر از امام باقر (ع) نقل کرده که فرمود: "... پس پیوسته بدان حال خواهند بود تا اینکه ندا کنندهای از آسمان، آواز برآورد و چون ندا برآمد: پس کوچ کنید! کوچ کنید؛ به خدا سوگند! گویی به او می‌نگرم که در میان رکن و مقام از مردم، به امری نوین و فرمانی جدید و نظامی تازه از آسمان بیعت گیرد"[۱۷]. شیخ صدوق از محمد بن مسلم از امام باقر (ع) نقل کرده است: "...صیحه‌ای از آسمان بیاید و بگوید: حقّ با او و شیعیان اوست؛ در این هنگام است که قائم ما خروج میکند..."[۱۸]. در این روایات نوعی هم‌زمانی بین ندای آسمانی و خروج حضرت به چشم می‌آید. مفید نیز در روایتی این هم زمانی را در روایتی از پیامبر اکرم (ص) این گونه نقل کرده است: هنگامی که نزدیک خروج قائم شد، ندا دهندهای از آسمان آواز می‌دهد: ای مردم! زمان ستمگران به سر رسیده و ولی امر بهترینِ امت محمد است؛ پس به مکه برسید[۱۹].
پس از ظهور: یکی از نویسندگان با متفاوت دانستن ظهور با قیام، زمان نداهای آسمانی را پس از ظهور و پیش از قیام دانسته، می‌نویسد: «نداهای آسمانی از بدو ظهور تا هنگام قیام، بسیار است، از جمله سه ندا است در ماه رجب و از بعضی روایات استفاده می‌شود که رجب پیش از قیام است»[۲۰] مضمون بعضی از روایات نیز به نوعی مؤید این احتمال است؛ برای مثال ندا را پس از ظهور حضرت مهدی (ع) و برای هلاک ستمگران دانسته است. نعمانی در روایتی از حسن بن محبوب نقل کرده که: امام رضا (ع) به من فرمود: ندا دهندهای آواز می‌دهد: که خداوند به منظور برانداختن ستمگران، فلانی را برانگیخت. در این هنگام گشایشی برای مؤمنان دست می‌دهد و خداوند سینه‌های آنان را شفا می‌بخشد و عقده‌های دلشان بر طرف می‌گردد[۲۱]. همچنین صدوق از امام رضا (ع) آورده است: چهارمین از فرزندان من، فرزند سرور کنیزان... و او کسی است که از آسمان ندا کنندهای او را به نام ندا میکند و به وی دعوت می‌نماید؛ به گونه‌ای که همه اهل زمین آن ندا را می‌شنوند. می‌گویند: آگاه باشید! همانا حجت الهی در خانه خداوند آشکار شده است، پس از او پیروی کنید[۲۲]. از آنجا که مضمون ندای آسمانی، نوعی بیان ظهور و حقانیت حضرت مهدی (ع) و نیز بیان تقابل بین جبهه کفر و ایمان است؛ بی تردید این رخداد پس از ظهور خواهد بود؛ چرا که هر آنچه گفته شده با پس از ظهور تناسب دارد تا پیش از ظهور[۲۳].
محتوای ندای آسمانی
بیشترین شمار روایات در این زمینه، مربوط به احادیثی است که در آن محتوای ندای آسمانی، معرفی حضرت مهدی (ع) است. صدوق از امام رضا (ع) نقل کرده است: "... و او کسی است که از آسمان ندا کنندهای او را به نام ندا میکند ..."[۲۴].
البته در برخی روایات نیز گفته شده محتوای ندای آسمانی حقانیت علی (ع) و رستگاری شیعیان او است. محمد بن علی حلبی میگوید: شنیدم از امام صادق (ع) که فرمود: منادی در اول روز از آسمان ندا میکند: بدانید علی و شیعیانش رستگارانند[۲۵].[۲۶]
نتیجه‌گیری
از مجموع روایات و مطالب به دست می‌آید:
- روایات حتمی بودن اصل ندای آسمانی را می‌رسانند؛ ولی بیان کننده حتمی بودن خصوصیات ندای آسمانی نیستند مانند زمان وقوع. یعنی اگر زمان ندا، شب جمعه و بیست و سوم ماه مبارک رمضان معرفی می‌شود این مطلب، حتمی نیست و احتمال بداء در آن می‌رود بنابراین، می‌توان در هر روز و شب، منتظر ظهور حضرت مهدی (ع) بود: «تَوَقَّعُوا الْفَرَجَ صَبَاحاً وَ مَسَاءً»[۲۷].
- این صدا، از آسمان شنیده می‌شود؛ به گونه‌ای که همۀ مردم کره زمین آن را می‌شنوند و به خود میآیند.
- محتوای این پیام آسمانی، دعوت به حق و حمایت از حضرت مهدی (ع) و بیعت با آن حضرت است.
- همزمان با شنیده شدن این صدا از آسمان یا کمی پس از آن، روی زمین نیز صدایی شنیده می‌شود. ندا دهنده آن، شیطان است که مردم را به گمراهی فرا می‌خواند و میکوشد با ایجاد تردید در مردم، آنان را از حمایت مهدی (ع) و اجابت دعوت آسمانی، بازدارد[۲۸].
پرسش مستقیم
منابع
صدر، سید محمد، تاریخ پس از ظهور
م‍ح‍م‍دی ری‌ش‍ه‍ری، محمد، دانشنامهٔ امام مهدی.
قزوینی، سید محمد کاظم، امام مهدی از تولد تا بعد از ظهور
موسوی‌نسب، سید جعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان
سلیمیان، خدامراد، فرهنگنامه مهدویت
سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت 
زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید
زمانی، سید حسن، نشانه‌های قیام حضرت مهدی
یوسفیان، مهدی، رخدادهای ظهور
حسنی، سید نذیر، مصلح کل
اسماعیلی، اسماعیل، بررسی نشانه‌های ظهور
رحیمی، عباس، امید فردا
فاضل لنکرانی، محمد جواد، گفتارهای مهدوی
امامی میبدی، علی رضا، آموزه‌های مهدویت در آثار علامه طباطبائی
طاهری؛ حبیب‌الله، سیمای آفتاب
رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات
باقری‌زاده اشعری، محمد، از امام مهدی بیشتر بدانیم
خیراللهی، زهرا؛ موسوی شکور، فخری سادات، علائم ظهور در آیات قرآن
نویسندگان کتاب؛ آفتاب مهر
پانویس
- ↑ ر.ک: م‍ح‍م‍دی ری‌ش‍ه‍ری، محمد، دانشنامه امام مهدی، ج ۷، ص۴۴۱ ـ ۴۴۴؛ زمانی، سید حسن، نشانه‌های قیام حضرت مهدی، ص۳۴ ـ ۳۶؛ فاضل لنکرانی، محمد جواد، گفتارهای مهدوی، ص۱۹۸؛ امامی میبدی، علی رضا، آموزه‌های مهدویت در آثار علامه طباطبائی، ص۱۹۷؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید، ص۲۶۶، ۲۶۷؛ اسماعیلی، اسماعیل، بررسی نشانه‌های ظهور، چشم به راه مهدی، ص۲۸۴-۲۸۷؛ موسوی‌نسب، سید جعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ج۲، ص۵۸، ۵۹؛ خیراللهی، زهرا؛ موسوی شکور، فخری سادات، علائم ظهور در آیات قرآن، ص۲۳۵ـ ۲۳۷.
- ↑ زراره میگوید به امام صادق(ع) عرض کردم: «عجبت اصلحك الله و اني لا عجب من القائم كيف يقاتل مع ما يرون من العجائب من خسف البيداء بالجيش و من النداء الذي تكون من السماء؟ فقال: إن الشيطان لا يدعهم حتي ينادي كما نادي برسول الله(ص) يوم العقبة»؛ در شگفتم خداوند امر شما را اصلاح کند (یا شما را به سلامت دارد) و من در عجبم از قائم(ع) که چگونه با او جنگ می‌کنند با وجود آنچه از شگفتی‌ها می‌بینند از فرو بردن زمین سپاه را و آن صدا که از آسمان می‌باشد؟ پس حضرت فرمود: همانا شیطان آنا را رها نمی‌کند؟ تا جایی که ندا کند، همچنان که [مربوط] به رسول خدادر روز عقبه ندا کرد، غیبة نعمانی، ص۲۶۴، ح ۲۹.
- ↑ زاره میگوید: از امام صادق(ع) شنیدم که می‌فرمود: «یُنَادِی مُنَادٍ مِنَ اَلسَّمَاءِ أَنَّ فُلاَناً هُوَ اَلْأَمِیرُ وَ یُنَادِی مُنَادٍ أَنَّ عَلِیّاً وَ شِیعَتَهُ هُمُ اَلْفَائِزُونَ قُلْتُ فَمَنْ یُقَاتِلُ اَلْمَهْدِیَّ بَعْدَ هَذَا فَقَالَ إِنَّ اَلشَّیْطَانَ یُنَادِی أَنَّ فُلاَناً وَ شِیعَتَهُ هُمُ اَلْفَائِزُونَ لِرَجُلٍ مِنْ بَنِی أُمَیَّةَ قُلْتُ فَمَنْ یَعْرِفُ اَلصَّادِقَ مِنَ اَلْکَاذِبِ قَالَ یَعْرِفُهُ اَلَّذِینَ کَانُوا یَرْوُونَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ یَکُونُ قَبْلَ أَنْ یَکُونَ وَ یَعْلَمُونَ أَنَّهُمْ هُمُ اَلْمُحِقُّونَ اَلصَّادِقُونَ»؛ ندا کنندهای از آسمان ندا میکند که "فقط فلانی امیر است" و آواز دهندهای دیگر ندا میکند فقط علی(ع) و پیروان او پیروزند. گفتم: پس چه کسی پس از این با مهدی(ع) می‌جنگد؟ فرمود؟ شیطان آواز می‌دهد "همانا فلانی و پیروانش پیروزند". شعار به نفع مردی از بنی امیّه. عرض کردم: پس چه کسی می‌تواند راست را از دروغ باز شناسد؟ امام فرمودند: آن را می‌شناسد کسانی که احادیث ما را روایت می‌کنند و آن را بیان می‌کنند قبل از آنکه واقع شود و می‌دانند که آنان دارای حقّند و صادق هستند، غیبة نعمانی، ص۲۶۴، ح ۲۸.
- ↑ «عَام یسْمَعُ کلُ قَوْمٍ بِلِسَانِهِم»، کمال الدین و تمام النعمة، شیخ صدوق، ج۲، ص۶۵۰.
- ↑ ر.ک: زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید، ص۲۶۶، ۲۶۷؛ زمانی، سید حسن، نشانه‌های قیام حضرت مهدی، ص۳۴ ـ ۳۶؛ حسنی، سید نذیر، مصلح کل، ص۲۰۷؛ باقری‌زاده اشعری، محمد، از امام مهدی بیشتر بدانیم، ص۸۱، ۸۲؛ آفتاب مهر، ج۲، ص۸۰ ـ ۸۲؛ اسماعیلی، اسماعیل، بررسی نشانه‌های ظهور، چشم به راه مهدی، ص۲۸۴-۲۸۷؛ یوسفیان، مهدی، رخدادهای ظهور، ص۲۲ – ۲۴؛ فاضل لنکرانی، محمد جواد، گفتارهای مهدوی، ص۱۹۸؛ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج۳، ص ۱۲۰.
- ↑ «قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ خُرُوجُ اَلسُّفْيَانِيِّ مِنَ اَلْمَحْتُومِ قَالَ نَعَمْ وَ اَلنِّدَاءُ مِنَ اَلْمَحْتُومِ»، مفید، محمد بن محمد، الارشاد، ص ۳۳۸.
- ↑ کافی، جلد ۸، صفحه ۳۱۰؛ الغیبه للطوسی، صفحه ۴۳۶.
- ↑ «يُنَادِي مُنَادٍ مِنَ اَلسَّمَاءِ إِنَّ فُلاَنَ بْنَ فُلاَنٍ هُوَ اَلْإِمَامُ بِاسْمِهِ وَ يُنَادِي إِبْلِيسُ مِنَ اَلْأَرْضِ كَمَا نَادَى بِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ لَيْلَةَ اَلْعَقَبَةِ»، ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة.
- ↑ «وَ إِنَّ مِنْ عَلاَمَاتِ خُرُوجِهِ خُرُوجَ اَلسُّفْيَانِيِّ ... وَ مُنَادٍ يُنَادِي بِاسْمِهِ وَ اِسْمِ أَبِيهِ»، ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۱۲۸.
- ↑ «إِذَا نَادَی مُنَادٍ مِنَ اَلسَّمَاءِ أَنَّ اَلْحَقَّ فِی آلِ مُحَمَّدٍ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَظْهَرُ اَلْمَهْدِیُّ عَلَی أَفْوَاهِ اَلنَّاسِ، وَ یُشْرَبُونَ حُبَّهُ، فَلاَ یَکُونُ لَهُمْ ذِکْرُ غَیْرِهِ»، سیوطی، جلال الدین، الحاوی للفتاوی؛ ج ۲، ص ۱۴۰.
- ↑ ر.ک: صدر، سید محمد، تاریخ پس از ظهور، ص ۱۱۵ ـ ۱۱۸؛ امامی میبدی، علی رضا، آموزه‌های مهدویت در آثار علامه طباطبائی، ص ۱۹۷.
- ↑ «خَمْسُ عَلَامَاتٍ قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ الصَّيْحَة»؛ الکافی، ج ۸، ص ۳۱۰، ح ۴۸۳.
- ↑ «إِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ لَا نُوَقِّتُ وَ قَدْ قَالَ مُحَمَّدٌ (ص): كَذَبَ الْوَقَّاتُونَ يَا بَا مُحَمَّدٍ إِنَّ قُدَّامَ هَذَا الْأَمْرِ خَمْسَ عَلَامَاتٍ أَوَّلُهُنَّ النِّدَاءُ فِي شَهْرِ رَمَضَان»، الغیبه للنعمانی، ص ۲۸۹، ح ۶.
- ↑ «قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ خَمْسُ عَلَامَاتٍ مَحْتُومَاتٍ الْيَمَانِيُّ وَ السُّفْيَانِيُّ وَ الصَّيْحَةُ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّكِيَّةِ وَ الْخَسْفُ بِالْبَيْدَاء»؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۶۵۰، ح ۷.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج۳، ص ۱۱۹.
- ↑ «...الصَّيْحَةُ لَا تَكُونُ إِلَّا فِي شَهْرِ رَمَضَانَ لِأَنَّ شَهْرَ رَمَضَانَ شَهْرُ اللَّهِ وَ الصَّيْحَةُ فِيهِ هِيَ صَيْحَةُ جَبْرَئِيلَ (ع) إِلَى هَذَا الْخَلْقِ ثُمَّ قَالَ: يُنَادِي مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ بِاسْمِ الْقَائِمِ (ع) فَيَسْمَعُ مَنْ بِالْمَشْرِقِ وَ مَنْ بِالْمَغْرِب ...»؛ الغیبه للنعمانی، ص ۲۵۴.
- ↑ «...فَلَا يَزَالُونَ بِتِلْكَ الْحَالِ حَتَّى يُنَادِيَ مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ فَإِذَا نَادَى فَالنَّفِيرَ النَّفِيرَ فَوَ اللَّهِ لَكَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَيْهِ بَيْنَ الرُّكْنِ وَ الْمَقَامِ يُبَايِعُ النَّاسَ بِأَمْرٍ جَدِيدٍ وَ كِتَابٍ جَدِيدٍ وَ سُلْطَانٍ جَدِيدٍ مِنَ السَّمَاء...»؛ الغیبة للنعمانی، ص۲۶۳، ح ۲۲.
- ↑ «...وَ جَاءَتْ صَيْحَةٌ مِنَ السَّمَاءِ بِأَنَّ الْحَقَّ فِيهِ وَ فِي شِيعَتِهِ فَعِنْدَ ذَلِكَ خُرُوجُ قَائِمِنَا ...»؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۳۳۰، ح ۱۶.
- ↑ «إِذَا كَانَ عِنْدَ خُرُوجِ الْقَائِمِ يُنَادِي مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ أَيُّهَا النَّاسُ قُطِعَ عَنْكُمْ مُدَّةُ الْجَبَّارِينَ وَ وُلِّيَ الْأَمْرَ خَيْرُ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ فَالْحَقُوا بِمَكَّة...»، الاختصاص، ص ۲۰۸.
- ↑ محمد جواد خراسانی، مهدی منتظر (ع)، ص ۲۹۷.
- ↑ «... يُنَادِي أَلَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ فُلَاناً عَلَى هَلَاكِ الظَّالِمِينَ فَعِنْدَ ذَلِكَ يَأْتِي الْمُؤْمِنِينَ الْفَرَجُ...»، الغیبة للنعمانی، ص ۱۸۰، ح ۲۸.
- ↑ «الرَّابِعُ مِنْ وُلْدِي ابْنُ سَيِّدَةِ الْإِمَاءِ ... وَ هُوَ الَّذِي يُنَادِي مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ بِاسْمِهِ يَسْمَعُه جَمِيعُ أَهْلِ الْأَرْضِ بِالدُّعَاءِ إِلَيْهِ يَقُولُ أَلَا إِنَّ حُجَّةَ اللَّهِ قَدْ ظَهَرَ عِنْدَ بَيْتِ اللَّهِ فَاتَّبِعُوه...»، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۳۷۱، ح ۵.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج۳، ص ۱۲۱ ـ ۱۲۳.
- ↑ «وَ هُوَ الَّذِي يُنَادِي مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ بِاسْمِهِ...»؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۳۷۱، ح ۵.
- ↑ «يُنَادِي مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ أَوَّلَ النَّهَارِ أَلَا إِنَّ عَلِيّاً وَ شِيعَتَهُ هُمُ الْفَائِزُون»، الکافی، ج ۸، ص ۳۱۰.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج۳، ص ۱۲۳.
- ↑ طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص ۴۵۷، ح ۴۶۸.
- ↑ ر.ک: سلیمیان، خدامراد، فرهنگنامه مهدویت، ص ۴۴۱ ـ ۴۴۳؛ اسماعیلی، اسماعیل، بررسی نشانه‌های ظهور، چشم به راه مهدی، ص ۲۸۴-۲۸۷؛ زمانی، سید حسن، نشانه‌های قیام حضرت مهدی، ص ۳۶ ـ ۳۸.