آیا ندای آسمانی از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)

آیا ندای آسمانی از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / مقدمات ظهور امام مهدی / نشانه‌های ظهور امام مهدی
مدخل اصلی	ندای آسمانی
تعداد پاسخ	۹ پاسخ

یکی از پنج نشانه حتمی ظهور، صیحه یا ندای آسمانی است که توسط جبرئیل امین به معرفی حضرت مهدی (ع) برای مردم دنیا می‌پردازد. هر کسی به زبان خود این ندا را می‌شنود پس در مقابل این نداء، صدای شیطان از زمین بلند می‌شود که مردم را از یاری حضرت باز می‌دارد و به یاری کس دیگری دعوت می‌کند.

در ذیل، پاسخ جامع اجمالی به این پرسش و دیدگاه‌های متفرقه برخی از نویسندگان و دانشمندان، در این باره، به طور مفصل‌تری قابل بررسی است.

پاسخ جامع اجمالی

ندای آسمانی و ویژگی‌های آن

• از جمله علائم حتمیۀ پیش از ظهور صیحه و ندای آسمانی است. صیحه از ریشه "صیح" به صدا و ندای بلند اطلاق می‌شود که از آسمان شنیده می‌شود و هر جمعیتی آن را به زبان خویش می‌شنود. زیرا امام صادق (ع) فرمود: «عمومی است و آن را هر قومی به زبان خود می‌شنود». این ندا از جبرئیل امین است، که به زبانی رسا چنین اعلام می‌کند: «صبح نزدیک شد، بدانید که حق با مهدی‌(ع) و شیعیان اوست». بعد از آن در بعد از ظهر (نزدیک مغرب) شیطان نیز در میان زمین و آسمان ندا می‌دهد: "آگاه باشید حق با عثمان و پیروان اوست". دلیل برخاستن این صیحه آسمانی برای توجه دادن مردم به نزدیکی ظهور و به وجود آوردن آمادگی درونی در میان مؤمنان مخلص است.

دلیل روایی بر حتمی بودن ندای آسمانی

• برخی روایات دلالت بر حتمی بودن ندای آسمانی دارند مانند:

1. امام صادق (ع) فرمود: «"قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ خَمْسُ عَلَامَاتٍ مَحْتُومَاتٍ الْيَمَانِيُّ وَ السُّفْيَانِيُّ وَ الصَّيْحَةُ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّكِيَّةِ وَ الْخَسْفُ بِالْبَيْدَا"».
2. امام صادق (ع) فرمودند: «اخْتِلَافُ‏ بَنِي‏ الْعَبَّاسِ‏ مِنَ‏ الْمَحْتُومِ‏ وَ النِّدَاءُ مِنَ‏ الْمَحْتُومِ‏ وَ خُرُوجُ‏ الْقَائِمِ‏ مِنَ‏ الْمَحْتُوم»‏.

• روایات حتمی‌ بودن اصل ندای آسمانی را می‌رسانند؛ ولی بیان کننده حتمی‌ بودن خصوصیات ندای آسمانی نیستند مانند زمان وقوع. یعنی اگر زمان ندا، شب جمعه و بیست و سوم ماه مبارک رمضان معرفی می‌شود این مطلب، حتمی‌ نیست و احتمال بداء در آن می‌رود بنابراین، می‌توان در هر روز و شب، منتظر ظهور حضرت مهدی (ع) بود: «"تَوَقَّعُوا الْفَرَجَ‏ صَبَاحاً وَ مَسَاءً"».

نتیجه‌گیری

• از مجموع روایات و مطالب به دست می‌آید: ندای آسمانی، از نشانه‌‏های حتمی ظهور شمرده شده است.

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آیت‌ الله شهید صدر؛

سید محمد صدر آیت‌ الله شهید سید محمد صدر در کتاب «تاریخ غیبت کبری» در این‌باره گفته‌ است: «این مطلب فقط در کتب شیعه امامیه وجود دارد، و روایات بسیاری در این موضوع وارد شده و روی آن تأکید شده است. از آن جمله روایتی است که نعمانی در کتاب الغیبة از امیر المؤمنین (ع) نقل کرده است که حضرت درباره علائم و نشانه‏‌هایی صحبت می‏‌کردند و ما گفتیم: آیا پیش از ظهور و یا بعد از آن برخی از این نشانه‌‏ها واقع می‏‌شوند؟ حضرت پاسخ دادند: «صیحه‏‌ای در ماه رمضان پدید می‏‌آید که افراد بیدار را مضطرب و خوابیده‌‏ها را بیدار می‏‌کند، و دختر جوان را از پس پرده خود بیرون می‌‏آورد.» در روایت دیگری‏ از آن حضرت آمده است: آن فزعه هول‏‌انگیز در ماه رمضان است. گفته شد: فزعه و موجود هول‏انگیز در ماه رمضان چیست؟ فرمود: «آیا سخن خداوند را نشنیده‌‏اید در قرآن مجید که می‌‏فرماید: «اگر بخواهیم بر آنان آیتی از آسمان فرو فرستیم، پس گردنه‌ای آنها در مقابل آن خضوع و فروتنی خواهند کرد» آن آیت و نشانه‌‏ای است که دختر جوان را از پس پرده خود به در آورده، و خوابیده را بیدار و بیدارها را به وحشت می‏‌اندازد. حضرت صادق‏ (ع) فرموده است: «برای قائم پنج نشانه است ...» و از آن جمله صیحه آسمانی را بر شمرده است. و در روایت دیگری از حضرت باقر (ع) روایت شده است که آن حضرت فرمود: «در ماه رمضان منتظر صیحه و خروج حضرت قائم (ع) باشید خداوند آنچه را که بخواهد انجام می‌‏دهد». در کتاب احتجاج‏ در ضمن توقیعی که به نایب چهارم حضرت، جناب علی بن محمد سیمری چند روز پیش از مرگش رسیده است، چنین نقل کرده است: «هر کس پیش از خروج سفیانی و صیحه ادعای دیدار کند دروغگو و تهمت‏زننده است.» شیخ صدوق در کتاب کمال الدین‏ از حضرت باقر نقل کرده است که ایشان درباره حضرت مهدی (ع) می‏‌فرمایند: «و از جمله نشانه‏‌های خروج او اینها است ...» و از آن جمله صیحه آسمانی را در ماه رمضان برشمرده‏‌اند. در کتاب منتخب الاثر از ینابیع الموده از حضرت صادق (ع) نقل می‏‌کند که: پیش از قیام قائم پنج نشانه و علامت ... و در آخر آن راوی گوید: این آیه - یعنی قول خدای متعال را که می‏‌فرماید: «اگر بخواهیم نازل کنیم بر آنها از آسمان آیه‏‌ای ...» - تلاوت کرده و عرض کردم: آیا مقصود از این آیت همان صیحه آسمانی است؟ فرمود: آری، اگر صیحه وجود پیدا کند گردن دشمنان خداوند متعال در مقابلش خاضع و سرافکنده خواهد شد. این روایت در تفسیر برهان در ضمن دوازده حدیث مربوط به صیحه نیز روایت شده است. این آیه قرآن دلالت بر وقوع حتمی صیحه نمی‏‌کند و اصولا بر وقوع هیچ چیزی دلالت نمی‌‏کند، زیرا وقوع آن را متعلق و وابسته به مشیت الهی می‏‌داند، بلکه ممکن است گفته شود که دلالت بر عدم وقوع آن چیزی که به مشیت خدا وابسته شده است می‌‏کند چون در ضمن همین آیه شریفه شیخ طوسی‏ می‌‏گوید: خداوند متعال به حضرت رسول (ص) خبر داده است که او می‏‌تواند بر آنها آیتی و نشانه‏‌ای از آسمان فرو فرستد که گردن دشمنان در مقابلش خاضع شود، و سربزیر باشند و آنها را وادار به ایمان آوردن کند، لکن این کار بر خلاف هدف تکلیف است، چون اگر خداوند دست به انجام چنین کاری بزند آنها دیگر مستحق کیفر و پاداش نخواهند بود، زیرا کسی که ناچار به انجام کاری می‏‌شود مستحق ثواب و ستایش و تعریف از کارش نمی‌‏شود. زیرا وی به منزله چیز و یا کسی است که کاری در او انجام گرفته (و فاعل شخص دیگری است). علامه طباطبائی در تفسیر المیزان نیز به این مطلب اشاراتی دارد. البته این توضیح در معنای این آیه، صحت اینگونه روایات را از بین نمی‌‏برد، زیرا ائمه به این آیه استدلال بر وقوع صیحه نکرده‌‏اند، بلکه خواسته‌‏اند بگویند که از نظر مشیت الهی امکان وقوع صیحه وجود دارد، و اما این که به خاطر وقوع صیحه ایمان به سرحد جبر و اجبار برسد، چنانکه شیخ طوسی گفته بود این مطلب را نمی‌‏شود پذیرفت؛ زیرا بعد از آمدن صیحه بازهم اختیار اشخاص محفوظ است، و عقل می‌‏تواند تصور عدم پذیرش و ایمان برخی از مادی‌‏اندیشان را حتی بعد از وقوع صیحه تصور کند و آنها می‌‏توانند توجیهی علمی بر اساس تفکر مادی خود برای آن بنمایند، زیرا شبهات‏ مادیون در دوران فتنه‏‌ها و انحرافات بیش از اندازه است و آن فردی هم که بعد از وقوع صیحه صحت ادعای مؤمنین را پذیرفته، او هم در کارها و اندیشه‌‏هایش مختار است. بهترین دلیل برای ما همان است که ائمه (ع) برای امکان وقوع صیحه به آیه شریفه استدلال کرده‌‏اند و اگر فرمایش شیخ طوسی درست باشد این استدلال ائمه (ع) بی‏‌مورد خواهد بود چون محال است که خداوند انسانی را مجبور و ناچار به ایمان آوردن بکند. و تعداد این اخبار بسیار و قابلیت اثبات حقائق تاریخی را دارند. با از بین رفتن استدلال شیخ طوسی و امکان انجام آیت و صیحه آسمانی از سوی خداوند و دلالت این همه اخبار فراوان بر وقوع این حادثه نتیجه آن می‏‌شود که صیحه آسمانی انجام خواهد شد و یکی از نشانه‌‏های ظهور حضرت می‏‌باشد. آری این مطلب باقی می‌‏ماند که معنای حدیث و مقصود از صیحه آسمانی چیست، آیا فقط یک صدای بی‏‌معنی است، و یا سخنی است دارای معنی و مدلول و معنای آن چیست. پاسخ این سؤال در جلد سوم این مجموعه که تاریخ ما بعد الظهور باشد خواهد آمد، که در آنجا با دلیل اثبات می‏‌کنیم که مقصود از صیحه بلند شدن ندا است به نام حضرت مهدی (ع) و جز این مطلب چیزی نیست».

۲. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛

خدامراد سلیمیان حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در دو کتاب «فرهنگ‌نامه مهدویت» و «درسنامه مهدویت» در این‌باره گفته است: «ندا، بلند شدن صدا و ظاهر شدن آن است و گاهی فقط به صدا اطلاق می‌‏شود. این‏جا منظور از ندای آسمانی، صدایی است که در آستانه ظهور حضرت مهدی (ع)‏ همه مردم، آن را از آسمان می‌‏شنوند. روایاتی که درباره مورد این نشانه‌‏ها از طریق شیعه و سنی رسیده فراوان، بلکه‏ متواتر است. امام باقر (ع) فرمود: " نداکننده‏‌ای از آسمان، نام قائم را ندا می‏‌کند؛ پس هرکس در شرق و غرب است، آن را می‌‏شنود. از وحشت این صدا، خوابیده‌‏ها بیدار، ایستادگان نشسته و نشستگان بر دو پای خویش می‌‏ایستند. رحمت خدا بر کسی که از این صدا عبرت گیرد و آن را اجابت کند! زیرا صدای نخست، صدای جبرئیل روح الامین است". از مجموع روایات در این ‏باره می‏‌توان چند نکته را استفاده کرد: ندای آسمانی، از نشانه‌‏های حتمی ظهور شمرده شده است و شیخ طوسی، نعمانی، شیخ مفید، شیخ صدوق، و ... به حتمی بودن آن اشاره کرده‌‏اند. این صدا، از آسمان شنیده می‌‏شود؛ به گونه‏‌ای که همه مردم کره زمین- در شرق و غرب- آن را می‌‏شنوند و به خود می‌‏آیند. از برخی روایات استفاده می‏‌شود هر جمعیتی آن صدا را به زبان خود خواهد شنید. محتوای این پیام آسمانی، دعوت به حق و حمایت از حضرت مهدی (ع)‏ و بیعت با آن حضرت است. هم‏زمان با شنیده شدن این صدا از آسمان یا کمی پس از آن، روی زمین نیز صدایی شنیده می‏‌شود. ندا دهنده آن، شیطان است که مردم را به گمراهی فرا می‌‏خواند و می‌‏کوشد با ایجاد تردید در مردم، آنان را از حمایت مهدی (ع) و اجابت دعوت آسمانی، بازدارد. جبرئیل، مردم را به حق فرا می‌‏خواند و شیطان و نیروهای شیطانی و پیروان سفیانی به باطل. از ظاهر روایات، با توجه به ویژگی‌‏هایی که برای آن بیان شده است، فهمیده می‌‏شود که تحقّق آن، طبیعی نخواهد بود. خداوند سبحانه و تعالی، برای آن‏که شروع این انقلاب جهانی را اعلان کند و به همگان برساند که‏ انقلابی بزرگ در حال شکل‌‏گیری است و حق بودن حضرت مهدی (ع) را بنمایاند و به یاران و دوستان و علاقه‏‌مندان به چنین رستاخیزی خبر بدهد، صیحه آسمانی را معجزه‌آسا به گوش همگان می‏‌رساند. این نشانه در روایات اهل سنت نیز مورد اشاره قرار گرفته است. شیخ کلینی با ذکر سند از عمر بن حنظله نقل کرده که گوید: از امام صادق (ع) شنیدم که فرمود: «"خَمْسُ عَلَامَاتٍ قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ الصَّيْحَة"» ابوبصیر می‌گوید: به امام صادق (ع) عرض کردم: فدایت شوم! خروج قائم چه زمانی است؟ آن حضرت فرمود: «"إِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ لَا نُوَقِّتُ وَ قَدْ قَالَ مُحَمَّدٌ (ص) كَذَبَ الْوَقَّاتُونَ يَا بَا مُحَمَّدٍ إِنَّ قُدَّامَ هَذَا الْأَمْرِ خَمْسَ عَلَامَاتٍ أَوَّلُهُنَّ النِّدَاءُ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ ‏"». شیخ صدوق با ذکر سند از عمر بن حنظله نقل کرده که امام صادق (ع) فرمود: «"قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ خَمْسُ عَلَامَاتٍ مَحْتُومَاتٍ الْيَمَانِيُّ وَ السُّفْيَانِيُّ وَ الصَّيْحَةُ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّكِيَّةِ وَ الْخَسْفُ بِالْبَيْدَاءِ"». در این روایات به روشنی، به نشانه بودن ندای آسمانی تصریح شده است.

۳. حجت الاسلام و المسلمین هاشمی شهیدی؛

سید اسدالله هاشمی شهیدی حجت الاسلام و المسلمین سید اسدالله هاشمی شهیدی، در کتاب «زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی» در این‌باره گفته است: «از جمله علائم حتمیه: که باید پیش از ظهور مبارک حضرت ولی عصر (ع) واقع شود، و أئمه معصومین (ع) به حتمی بودن آن تصریح فرموده‌اند، صیحه و ندای آسمانی است. در این زمینه روایات بسیاری از پیشوایان گرامی اسلام رسیده است که ما به جهت‌ اختصار تنها به ذکر سه حدیث اکتفا می‌کنیم: "راوی گفت: از امام محمد باقر (ع) درباره حضرت قائم (ع) سؤال نمودم، فرمود: این کار نخواهد شد تا آنگاه که آواز دهنده‌ای از آسمان آواز دهد، چنانکه اهل مشرق و مغرب و حتی دوشیزگان در پس پرده نیز آن را بشنوند". روای گفت: به امام صادق (ع) عرض کردیم: سفیانی حتمی است؟ فرمود: آری و کشته شدن نفس زکیه حتمی است، و قائم (ع) از حتمیات است. و فرو رفتن سرزمین بیداء و لشکریان سفیانی حتمی است، و ظاهر شدن کف دستی از آسمان حتمی است، و ندا از آسمان حتمی است. عرض کردم: ندا چه خواهد بود؟ فرمود: ندا دهنده‌ای که به نام حضرت قائم (ع) و نام پدرش ندا خواهد داد. عبد الله بن سنان گفت: در محضر امام صادق (ع) بودم که شنیدم مردی از "همدان" به آن حضرت عرض می‌کند، این مردم عامه (یعنی اهل تسنن) ما را سرزنش می‌کنند و به ما می‌گویند شما چنین می‌پندارید که آواز دهنده‌ای از آسمان بنام حضرت صاحب الامر (ع) آواز خواهد داد، آن حضرت که تکیه داده‌ بود، خشمگین شد، برخاست و نشست، سپس فرمود: این سخن را از من نقل نکنید ولی از پدرم نقل کنید و هیچ اشکالی برای شما نخواهد داشت. من گواهی می‌دهم که از پدرم شنیدم که می‌فرمود: بخدا قسم که این مطلب در کتاب خدا (قرآن کریم) کاملا روشن است، آنجا که می‌فرماید: ﴿إِن نَّشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِم مِّن السَّمَاء آيَةً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِينَ﴾. اگر ما بخواهیم نشانه‌ای از آسمان برای آنان فرو فرستیم که در برابر آن خاضع شوند، آن روز در روی کره زمین کسی نخواهد ماند مگر آنکه در مقابل آن نشانه گردن کج خواهد کرد. همه مردم روی زمین چون بشنوند که صدائی از آسمان بلند است و می‌گوید: "توجه کنید که حق در علی بن ابی طالب (ع) و شیعیان اوست" ایمان آورند. فرمود: و چون فردا شود شیطان به هوا رود تا آنجا که از دیدگاه زمینیان پنهان شود سپس آواز دهد: توجه کنید که حق در عثمان بن عفان و شیعیان اوست زیرا او مظلوم کشته شد، و خونش را مطالبه کنید. فرمود: خداوند در آن هنگام مردمان با ایمان را که در گفتار حق ثابت‌قدم‌اند بر حق، ثابت نگه می‌دارد، و گفتار ثابت بر حق، همان ندای نخستین است، ولی آنانکه در دلهایشان بیماری هست به شک می‌افتند، و بیماری دل، بخدا قسم کینه و دشمنی ماست که در آن هنگام از ما دوری می‌جویند، و ما را ناسزا می‌گویند و می‌گویند: این آوازدهنده نخستین سحری بود از سحرهای این خاندان. سپس امام صادق (ع) این آیه شریفه را تلاوت فرمود: ﴿وَإِن يَرَوْا آيَةً يُعْرِضُوا وَيَقُولُوا سِحْرٌ مُّسْتَمِرٌّ﴾. اگر نشانه‌ای را به بینند روگردان شده و می‌گویند که سحر سابقه‌داری است"».

۴. حجت الاسلام و المسلمین زمانی؛

سید حسن زمانی حجت الاسلام و المسلمین سید حسن زمانی، در کتاب «نشانه‌های قیام حضرت مهدی» در این‌باره گفته است: «عبارت‌های مختلف در روایات اهل بیت (ع) دلالت بر حتمی‌ بودن وقوع ندای آسمانی می‌کنند؛ که از هر عبارت، به یک نمونه اشاره می‌شود: واژه "محتوم": محمد بن علی حلبی از امام جعفر صادق (ع) نقل کرده است: «"اخْتِلَافُ‏ بَنِي‏ الْعَبَّاسِ‏ مِنَ‏ الْمَحْتُومِ‏ وَ النِّدَاءُ مِنَ‏ الْمَحْتُومِ‏ وَ خُرُوجُ‏ الْقَائِمِ‏ مِنَ‏ الْمَحْتُوم‏‏‏‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"» . ترکیب "نفی" و واژه "حتی": از حسن بن زیاد صیقل نقل است که امام جعفر صادق (ع) فرمود: «"إِنَ‏ الْقَائِمَ‏ لَا يَقُومُ‏ حَتَّى‏ يُنَادِيَ‏ مُنَادٍ مِنَ‏ السَّمَاءِ تَسْمَعُ‏ الْفَتَاةُ فِي‏ خِدْرِهَا وَ يَسْمَعُ‏ أَهْلُ‏ الْمَشْرِقِ‏ وَ الْمَغْرِبِ‏‏‏‏‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"» واژه «لابدّ»: حمران بن أعین از امام جعفر صادق (ع) نقل می‌کند که ایشان فرمود: «"مِنَ‏ الْمَحْتُومِ‏ الَّذِي‏ لَا بُدَّ أَنْ‏ يَكُونَ‏ مِنْ‏ قَبْلِ‏ قِيَامِ‏ الْقَائِمِ‏ خُرُوجُ‏ السُّفْيَانِيِ‏ وَ خَسْفٌ‏ بِالْبَيْدَاءِ وَ قَتْلُ‏ النَّفْسِ‏ الزَّكِيَّةِ وَ الْمُنَادِي‏ مِنَ‏ السَّمَاءِ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"» . این احادیث که از جهت سند، معتبر هستند حتمی‌ بودن اصل ندای آسمانی را می‌رسانند؛ ولی بیان کننده حتمی‌ بودن خصوصیات ندای آسمانی نیستند. به عنوان مثال، زمان وقوع این ندا مشخص نیست. یعنی اگر زمان ندا، شب جمعه و بیست و سوم ماه مبارک رمضان معرفی می‌شود (که در این صورت، ظهور حضرت مهدی (ع) در روز جمعه بیست و سوم ماه رمضان خواهد بود) این مطلب، حتمی‌ نیست و احتمال بداء در آن می‌رود. بنابراین، می‌توان در هر روز و شب، منتظر ظهور حضرت مهدی (ع) بود: «"تَوَقَّعُوا الْفَرَجَ‏ صَبَاحاً وَ مَسَاءً ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"»».

۵. حجت الاسلام و المسلمین زهادت؛

عبدالمجید زهادت حجت الاسلام و المسلمین عبدالمجید زهادت، در کتاب «معارف و عقاید ۵ ج۲» در این‌باره گفته است: «منظور از ندای آسمانی صدایی است که به هنگام ظهور امام مهدی (ع) همه مردم آن را از آسمان می‌شنوند. نعمانی از امام صادق (ع) چنین نقل کرده است: النداء من المحتوم. نعیم بن حماد از رسول خدا (ص) چنین نقل کرده است: «فِي الْمُحَرَّمِ يُنَادِي مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ : أَلا إِنَّ صَفْوَةَ اللَّهِ مِنْ خَلْقِهِ فُلانٌ ، فَاسْمَعُوا لَهُ وَأَطِيعُوا». هر چند این‌گونه احادیث درپاره‌ای از موارد اختلاف‌هایی دارند، از مجموع آنها به نکته‌های زیر می‌توان دست یافت: محتوای این پیام آسمانی، دعوت به حق و حمایت و بیعت با امام مهدی (ع) است و این معنا با تعبیرهای گوناگونی بیان شده است. این صدا، از آسمان است؛ به‌گونه‌ای که همه مردم شرق و غرب، آن را می‌شنوند و به خود می‌آیند.

۶. حجت الاسلام و المسلمین مهدی‌پور؛

علی اکبر مهدی‌پور حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر مهدی‌پور، در کتاب «در آستانه ظهور» در این‌باره گفته است: «یکی از نشانه‌های حتمی که مقارن ظهور حضرت بقیة الله (ع) رخ می‌دهد، بانگ آسمانی است. در حدیثی از امام صادق (ع) به صراحت می‌فرماید: "بانگ آسمانی از نشانه‌های حتمی است"؛ و در حدیث دیگری فرمود: "اختلاف بنی عباس از نشانه‌های حتمی است و ندای آسمانی از نشانه‌های حتمی است"؛ در توقیع شریفی که از ناحیه مقدسه به افتخار آخرین سفیر از سفرای چهارگانه صادر شده، از پایان یافتن سفارت و فرارسیدن غیبت کبری سخن رفته است، آمده است: "آگاه باش که هر کس پیش از خروج سفیانی و ندای آسمانی ادعای مشاهده کند او دروغگوی افتراپرداز است" این توقیع شریف نیز به حتمی بودن ندای آسمانی اشعار می‌دارد».

۷. آیت‌الله فاضل لنکرانی؛

محمد جواد فاضل لنکرانی آیت الله محمد جواد فاضل لنکرانی، در کتاب «گفتارهای مهدوی» در این‌باره گفته است: «صیحه از ریشه "صیح"، به معنای "صدای بلند و فریاد" است. اما صیحه یا ندای آسمانی که در روایات به عنوان یکی از علائم حتمی ظهور حضرت مهدی (ع) شمرده شده است، به معنای "ندای واضح و بلندی است که طی آن، مشروعیت و حقانیت قیام الهی امام زمان (ع) به اطلاع تمام مردم جهان از هر قوم و زبانی می‌رسد و نزد همه مردم قابل فهم است". زیرا امام صادق (ع) فرمودند: "...عَام یسْمَعُ‌ کلُ‌ قَوْمٍ‌ بِلِسَانِهِمْ" البته احادیث تصریح دارند که این نداء از جانب حضرت جبرئیل (ع) صادر می‌شود. و مطابق برخی از روایات این ندا در شب بیست و سوم ماه رمضان شنیده می‌شود».

۸. آقای السادة (پژوهشگر معارف مهدویت)؛

سید مجتبی السادة آقای سید مجتبی السادة، در کتاب «شش ماه پایانی» در این‌باره گفته است: «"صیحه" به صدا و ندا اطلاق می‌شود و در اینجا منظور ندایی است که شب‌ بیست و سوم ماه رمضان که همان شب قدر است از آسمان شنیده می‌شود. هر جمعیتی آن را به زبان خویش می‌شنود و از آن حیران و سرگردان می‌گردد. خوابیده از شنیدن این ندا بیدار می‌شود؛ ایستاده می‌نشیند؛ نشسته بر سر جای خود میخکوب می‌شود، نوعروسان از شدت ترس از خلوتگاه‌های خویش بیرون می‌آیند و این ندا از جبرئیل امین‌ (ع) است، که به زبانی رسا چنین اعلام می‌کند: "صبح نزدیک شد. بدانید که حق با مهدی‌ (ع) و شیعیان اوست». پس از آن در بعد از ظهر (نزدیک مغرب) شیطان لعین در میان زمین و آسمان ندا می‌دهد که: "آگاه باشید که حق با عثمان و پیروان اوست". ابو حمزه می‌گوید: از امام باقر (ع) پرسیدم: آیا شورش سفیانی از علایم حتمی ظهور است؟ حضرت فرمودند که:آری ندا هم حتمی است ... از حضرت پرسیدم که این ندا چگونه خواهد بود؟ فرمودند: "یک منادی، اول روز ندا می‌دهد که حق با آل علی‌ (ع) و شیعیان اوست و در انتهای روز شیطان ندا می‌دهد که حق با عثمان و شیعیان‌ اوست و در این زمان یاوه‌گویان (باطل‌گرایان) دچار تردید می‌شوند". دلیل برخاستن این صیحه آسمانی از این قرار است: توجه دادن مردم به نزدیکی ظهور؛ به وجود آوردن آمادگی درونی در میان مؤمنان مخلص. توجه به زمان وقوع این نشانه، یعنی با فضیلت‌ترین ماه و شب سال- که اقبال و رویکرد دینی مسلمانان به حد اعلای خود می‌رسد- اهمیت آن را ثابت می‌کند. ابو بصیر از امام باقر (ع) چنین روایت می‌کند: "صیحه تنها در ماه رمضان، خواهد بود؛ چراکه ماه رمضان ماه خداوند است و آن هم ندای جبرئیل است برای خلق. سپس فرمودند: منادی از آسمان به نام قائم‌ (ع) ندا سر می‌دهد و از مشرق تا مغرب صدایش را می‌شنوند. از ترس آن صدا، هیچ خوابیده‌ای نمی‌ماند؛ مگر این‌که بیدار می‌شود و ایستادگان همگی می‌نشینند و نشستگان هم بر دو پای خویش برمی‌خیزند. خداوند بیامرزد هرکه از این صدا عبرت بگیرد. صدا، صدای جبرئیل روح الامین است و صدا در شب جمعه بیست و سوم ماه رمضان خواهد بود. درباره آن شک نکنید و گوش فرا دهید و اطاعت کنید. در انتهای روز صدای ابلیس ملعون شنیده می‌شود که ندا می‌دهد آگاه باشید که فلانی مظلومانه کشته شد تا مردم را به شک بیندازد و آنها را مبتلا به فتنه کند. چقدر شک‌کنندگان متحیر، در آن‌روز زیادند که در آتش افکنده شده‌اند. وقتی صیحه را در ماه رمضان شنیدید، شک نداشته باشید که آن صدای جبرئیل است و نشانه آن این است که به نام قائم و پدرش‌ (ع) ندا می‌دهد. به طوری که حتی دوشیزگان در خلوتگاه‌هایشان در خانه آن را می‌شنوند و پدر و برادر خویش را برای خروج و قیام‌ تشویق می‌کنند. و در ادامه فرمودند: به ناچار این دو صدا باید پیش از قیام قائم‌ (ع) باشد: صدایی از آسمان که صدای جبرئیل است و به نام صاحب این امر و نام پدرش و صدایی که از زمین شنیده می‌شود و آن صدای ابلیس است که به نام فلانی ندا می‌دهد که مظلومانه کشته شد ولی با آن به دنبال فتنه است. پس شما ندای اول را اجابت و اطاعت کنید و از دومی و از این‌که اگر به فتنه‌اش افکنده شوید بپرهیزید. سپس پس از بیان بخش زیادی از این حدیث فرمودند: وقتی که در میان بنی فلان اختلاف افتاد در آن زمان چشم‌ انتظار فرج باشید و فرج شما تنها در اختلاف بنی فلان است. پس، وقتی دچار اختلاف شدند منتظر صیحه در ماه رمضان باشید و پس از آن‌ قیام قائم‌ (ع) که خداوند هرچه را بخواهد به انجام می‌رساند". عبد الله بن سنان می‌گوید: نزد امام صادق‌ (ع) بودم که شنیدم مردی از دیار همدان به حضرت عرض کرد: عامه (اهل سنت) ما را سرزنش می‌کنند و می‌گویند: شما گمان می‌کنید که منادی از آسمان به نام صاحب این امر ندا درمی‌دهد. حضرت که تکیه داده بودند، خشمگین شدند، جلوتر آمده و نشستند. سپس فرمودند:آن را از من روایت نکنید و از پدرم روایت کنید که دیگر هیچ بر شما خرده نگیرند. شهادت می‌دهم که از پدرم‌ (ع) شنیدم که می‌فرمودند: و الله! این مطلب در قرآن به وضوح بیان شده است آنجا که می‌گوید: اگر بخواهیم از آسمان معجزه‌ای بر ایشان می‌فرستیم که‌ گردن‌هایشان را برای همیشه به زیر افکنند. آن روز در زمین احدی باقی نمی‌ماند که به عنوان خضوع گردنش را کج نکرده باشد. اهل زمین ایمان می‌آورند، آن زمان که این صدا را از آسمان بشنوند که: آگاه باشید حق در میان علی بن ابی طالب‌(ع) و شیعیان اوست سپس فرمودند: فردای آن‌روز شیطان در هوا بالا می‌رود به طوری که از زمین متواری گشته و دور می‌شود و در پس آن ندا می‌دهد که بدانید حق در عثمان بن عفان و پیروان اوست او مظلومانه کشته شد بیایید و قصاص خونش را طلب کنید. حضرت ادامه دادند: خداوند آنها را که ایمان آورده‌اند؛ با اقرار همیشه به یک شکل‌ پابرجا و ثابت‌ قدم می‌کند و این همان ندای اول است. آنها هم که در دلهایشان مرض است آن‌روز به شک می‌افتند که این مرض، و الله عداوت ما اهل بیت‌(ع) است بنابراین در آن زمان از ما بیزاری (دوری) می‌جویند و درعین‌حال که به ما متمایل می‌شوند؛ می‌گویند: آن صدای اول جادویی از سحرهای این اهل بیت‌ (ع) بود. سپس امام صادق‌ (ع) این آیه را تلاوت کردند که: اگر آنها معجزه‌ای را مشاهده کنند از آن رو گردانده و می‌گویند این همان جادوی همیشگی آنها است". زرارة بن اعین از امام صادق‌ (ع) روایت کرده که فرمودند: منادی از آسمان ندا می‌دهد که فلانی فرمانرواست و منادی دیگری‌ هم ندا می‌دهد! همانا علی و شیعیان او رستگارند. گفتم: چه کسی پس از این با مهدی‌ (ع) می‌جنگد؟ فرمودند: مردی از بنی امیه که شیطان ندا می‌دهد همانا فلانی و پیروان او رستگار می‌شوند. گفتم: پس چه کسانی راستگو را از دروغگو تشخیص می‌دهد؟ فرمودند: آنها که احادیث ما را روایت می‌کنند و پیش از وقوع این اتفاقات می‌گویند چنین می‌شود و می‌دانند که آنها راستگویند و حق دارند. این ندا مصداق این آیه است که: ﴿أَفَمَن يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن يُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ يَهِدِّيَ إِلاَّ أَن يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ﴾. لذا این ندا و صیحه آسمانی (صدای جبرئیل) مانند واقعه و پیشامد بزرگ غیر منتظره‌ای است که جنبه اعجازی دارد و در دل دشمنان خدا ترس و هراس می‌افکند و بشارت بزرگی برای مؤمنین است که از نزدیکی ظهور حکایت می‌کند و این مصداق آیه‌ای از قرآن کریم است که می‌گوید: ﴿إِن نَّشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِم مِّن السَّمَاء آيَةً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِينَ﴾. و آیه دیگری که می‌گوید: ﴿وَاسْتَمِعْ يَوْمَ يُنَادِ الْمُنَادِ مِن مَّكَانٍ قَرِيبٍ * يَوْمَ يَسْمَعُونَ الصَّيْحَةَ بِالْحَقِّ ذَلِكَ يَوْمُ الْخُرُوجِ﴾».

۹. آقای تونه‌ای (پژوهشگر معارف مهدویت)؛

مجتبی تونه‌ای آقای مجتبی تونه‌ای، در کتاب «موعودنامه» در این‌باره گفته است: «منظور از صیحه آسمانی، ظاهرا صدایی است که در آستانه ظهور حضرت مهدی (ع) از آسمان شنیده می‌شود و همه مردم آن را می‌شنوند. در روایات، تعبیرهای "نداء" و "فزعة" و "صوت" نیز به کار رفته که ظاهر آنها نشان می‌دهد که هریک از آنها نشانه جداگانه‌ای است که پیش از ظهور واقع می‌شود، لکن به نظر می‌رسد که این‌ها تعبیرهایی گوناگون از یک حادثه و یا دست‌کم، اَشکال گوناگون یک حادثه باشند. مراد از همه آن‌ها، بلند شدن صدایی در آسمان است. ولی به اعتبار این‌که صدای عظیم، بیدارباشی است که همه را متوجه خود می‌کند و نیز موجب وحشت عمومی و ایجاد دلهره و اضطراب می‌گردد، به آن صیحه، فزعة، صوت و نداء که هریک بیانگر ویژگی از آن حادثه‌اند، اطلاق شده است. این احتمال هم وجود دارد که آنها سه حادثه جدای از هم باشند که در یک زمان رخ نمی‌دهند، بلکه ابتدا صدایی عظیم همه را متوجه خود می‌کند (صیحه)، به دنبال آن صدایی هولناک، مردم را به وحشت می‌اندازد (فزعه) و آن‌گاه صدایی از آسمان شنیده می‌شود که مردم را به سوی مهدی (ع) فرا می‌خواند (نداء). امام باقر (ع) می‌فرماید: "نداکننده‌ای از آسمان نام قائم را ندا می‌کند، پس هرکس در شرق و غرب است، آن را می‌شنود. از وحشت این صدا، خوابیده‌ها بیدار، ایستادگان نشسته و نشستگان بر دو پای خویش می‌ایستند. رحمت خدا بر کسی که از این صدا عبرت بگیرد و ندای وی را اجابت کند؛ زیرا صدای نخست، صدای جبرئیل روح الامین است. آن‌گاه می‌فرماید: این صدا در شب جمعه ۲۳ ماه رمضان خواهد بود. در این هیچ شک نکنید و بشنوید و فرمان برید. در آخر روز، شیطان فریاد می‌زند که "فلانی مظلومانه کشته شد" تا مردم را بفریبد و به شک اندازد". البته روایات دیگری نیز به همین مضمون وجود دارد. از مجموع روایات می‌توان استفاده کرد: "صیحه" از نشانه‌های حتمی ظهور است، این صدا از آسمان شنیده می‌شود، به گونه‌ای که همه مردم زمین از شرق و غرب آن را می‌شنوند، محتوای این پیام آسمانی، دعوت به حق و حمایت و بیعت با مهدی (ع) است، هم‌زمان با آن یا کمی پس از آن، در روی زمین نیز صدایی شنیده می‌شود. ندا دهنده شیطان است که مردم را به گمراهی فرا می‌خواند، جبرئیل، مردم را به حق فرا می‌خواند. مطلب دیگر این‌که در برخی روایات، سخن از "نداء" در کنار کعبه به میان آمده است. امام صادق (ع) می‌فرماید: "گویا می‌بینیم که حضرت قائم (ع) در روز شنبه، عاشورا، هنگام ظهر، بین رکن و مقام، در کنار کعبه ایستاده است و در پیش او، جبرئیل صدا می‌زند: بیعت برای خداست...". گویا این ندا غیر از ندای آسمانی و صیحه است که به‌عنوان نشانه ظهور بیان شده، زیرا این ندا در زمین و پس از ظهور است و ندا در آسمان و در آغاز روز صورت می‌گیرد. ولی احتمال هم دارد که همان صدای آسمانی، توسط‍‌ سخن‌گوی حق، جبرئیل، از کنار کعبه بلند شود و در تمام جهان شنیده شود. از امام صادق (ع) درباره ندای آسمانی پرسیدند، فرمود: "هرجامعه و مردمی به زبان و فرهنگ خود، آن ندای آسمانی را می‌شنود".

۱۰. پژوهشگران مرکز فرهنگی تبلیغی آینده سازان؛
پژوهشگران مرکز فرهنگی تبلیغی آینده سازان پژوهشگران مرکز فرهنگی تبلیغی آینده سازان، در کتاب «پرسمان نوجوان» در این‌باره گفته‌اند: «وجود سه منادی از روایات به دست می‌آید، این سه منادی عبارتند از: امام عصر (ع) که در موقع ظهور به صدایی که همه عالم بشنوند، خود را معرفی و مردم را به سوی خود دعوت می‌کند. جبرئیل که بنا به تصریح روایات، نداهایی از آسمان از آن جناب شنیده می‌شود. ابلیس».

پرسش‌های وابسته

1. علائم و نشانه‌های ظهور به چه معناست؟ (پرسش)
2. علائم و نشانه‌های ظهور چیستند؟ (پرسش)
3. علائم و نشانه‌های ظهور چند قسم‌اند؟ (پرسش)
   1. علائم و نشانه‏‌های حتمی ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
      1. آیا خروج سفیانی از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      2. آیا خسف بیداء از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      3. آیا ندای آسمانی از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      4. آیا قتل نفس زکیه از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      5. آیا قیام یمانی از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      6. آیا ظاهر شدن کف دستی در آسمان از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      7. آیا اختلاف عباسیان بر سر حکومت از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      8. آیا طلوع خورشید از مغرب از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
   2. نشانه‏‌های غیر حتمی ظهور چیستند؟ (پرسش)
      1. آیا قتل محمد پسر عموی نفس زکیه از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      2. آیا قیام خراسانی از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      3. آیا قیام سید حسنی از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      4. آیا خروج دجال از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      5. آیا خروج شیصبانی از نشانه‌های ظهور است؟ (پرسش)
      6. آیا قیام شعیب بن صالح از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      7. آیا قیام عوف سلمی از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      8. آیا خسوف و کسوف در یک ماه رمضان از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      9. آیا قساوت دل‌ها از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      10. آیا انتشار علوم اهل بیت از قم نشانه ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      11. آیا مرگ و میرها و زلزله‌ها و جنگ‌ها و آشوب‌های داخلی و خارجی از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      12. آیا نبرد میان سفیانی و اصهب از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      13. آیا باران‌های پیاپی از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      14. آیا گسترش ظلم و فساد از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      15. آیا آمدن غربی‌ها به سرزمین عراق از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      16. آیا فتنه و آشوب در سوریه از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      17. آیا اختلاف در میان امت اسلام از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      18. آیا انقراض سلسله بنی‌عباس از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      19. آیا مردن پاداشاهی به نام عبدالله از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      20. آیا بالا آمدن آب دجله از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      21. آیا گرانی و بالا رفتن قیمت‌ها از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      22. آیا علاماتی که در ماه رجب ظاهر می‌شود از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      23. آیا وقوع مسخ از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      24. آیا برگشت مرده‌ها به دنیا از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      25. آیا کشته شدن انسانهای بیگناه از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      26. آیا پر آب شدن دریاچه ساوه از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      27. آیا حمله ملخ‌ها از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      28. آیا مرگ سریع از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      29. آیا بستن پل کرخ از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      30. آیا انشعاب نهری از فرات و جاری شدن در کوچه‌های کوفه از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      31. آیا طلوع ستاره‌ای از مشرق از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      32. آیا قیام مغربی از نشانه‌های ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)
      33. آیا خشک شدن نیل از نشانه‌های ظهور است؟ (پرسش)
4. علائم متصل و منفصل ظهور امام مهدی به چه معناست؟ (پرسش)
5. علائم متصل و نزدیک به ظهور امام مهدی چیستند؟ (پرسش)
6. علائم منفصلی که با ظهور امام مهدی فاصله دارند چیستند؟ (پرسش)
7. در قرآن و حدیث چه مفاهیمی با نشانه‌های ظهور مرتبط هستند؟ (پرسش)
   1. مراد از علائم در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
   2. مراد از آیت در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
   3. مراد از دلالت در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
   4. مراد از آخر الزمان در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
   5. مراد از ملاحم و فتن در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
   6. مراد از ظهور در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
   7. مراد از خروج در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
   8. مراد از قیام در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
   9. مراد از اشراط الساعه در نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
8. منظور از علائم حتمی ظهور چیست؟ (پرسش)
9. مفهوم توصیفی یا تمثیلی بودن نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
10. آیا ندای شیطانی از نشانه‌های ظهور است؟ (پرسش)
11. فواید دانستن علائم و نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
12. چه تفاوت‌هایی میان امور حتمی‌الوقوع و احتمالی در بحث نشانه‌های ظهور وجود دارد؟ (پرسش)
13. موقوف یا مشروط بودن نشانه‌های ظهور به چه معناست؟ (پرسش)
14. نتیجه تقسیم‌بندی نشانه‌های ظهور به موقوف و حتمی چیست؟ (پرسش)
15. آیا به بهانه اینکه امام مهدی انسان‌های بد را مجازات می‌کند باید از او ترسید؟ (پرسش)
16. آیا تا زمان ظهور امام مهدی قرآن و اسلام تحریف می‌شود؟ (پرسش)
17. آیا می‌توان گفت ظهور نزدیک است؟ آیا می‌توان گفت که اوضاع نابسامان و هرج و مرج جهان نشانه نزدیکی ظهور است؟ (پرسش)
18. آیا بین ظهور و حضور فرقی هست؟ (پرسش)
19. آیا عوامل طبیعی مانند پاره شدن لایه اوزون و کم شدن آب شیرین در تعجیل فرج امام مهدی تاثیر دارد؟ (پرسش)
20. آیا مراد از مرگ عبد الله که در روایت امام صادق نشانه ظهور است عبد الله پادشاه عربستان است؟ (پرسش)
21. آیا طوفان‏‌ها و حوادثی که اکنون در جهان رخ می‌‏دهد نشان از آمدن حضرت است؟ (پرسش)
22. اولین دعای امام مهدی به هنگام ظهورش چیست؟ (پرسش)
23. آیا دشمن امام مهدی (سفیانی) در حال حاضر زنده است یا آن‏که متولد خواهد شد؟ وی از چه طایفه‏‌ای و اهل کجاست؟ (پرسش)
24. آیا الگوی حکومت امام مهدی و افراد آن قبل از ظهور تحقق می‌یابد؟ (پرسش)
25. آیا تعبیر از آیت الله خامنه‏‌ای به سید حسینی درست است؟ (پرسش)
26. از آن‏جا که دجال قبل از امام مهدی می‏‌آید آیا می‏‌توانیم به سخنان او گوش دهیم؟ (پرسش)
27. امام مهدی از چه راهی متوجه می‏‌شوند که موقع ظهورشان فرا رسیده است؟ (پرسش)
28. از کجا که مهدی موعود ظهور نکرده باشد؟ (پرسش)
29. تابوت سکینه چیست؟ (پرسش)
30. جهان در آستانه ظهور امام مهدی در چه شرایطی است؟ (پرسش)
31. پدیده‏‌های غیرمتعارف قبل از ظهور کدام‏اند؟ (پرسش)
32. آگاهی از علائم ظهور افزون بر آمادگی یاران امام مهدی سبب آمادگی دشمنان حضرت برای مقابله نیز می‌‌شود این کار خلاف مصلحت الهی نیست؟ (پرسش)
33. آیا اوضاع جهان پیش از ظهور پیش بینی شده است؟ (پرسش)
34. استعجال ظهور به چه معناست؟ (پرسش)
35. ندای شیطانی در هنگام ظهور امام مهدی چگونه رخ می‌دهد؟ (پرسش)
36. در عصر ظهور امام مهدی وضعیت سیاسی و جغرافیایی چگونه خواهد بود؟ (پرسش)
37. آیا اعلان نشانه های و شرایط ظهور سبب اطلاع دشمنان از اسرار سیاسی است؟ (پرسش)
38. چرا علائم و نشانه‌های ظهور همه از نوع خشن هستند؟ (پرسش)
39. آیا در نشانه‌های ظهور بدا رخ می‌دهد؟ و نشانه‌های حتمی تغییرپذیرند؟ (پرسش)
40. نشانه‌های ظهور در کدام ماه قمری تحقق پیدا می‌کند؟ (پرسش)
41. ارتباط میان ماه رمضان و نشانه‌های ظهور چیست؟ (پرسش)
42. چه فتنه‌هایی پیش از ظهور امام مهدی اتفاق می‌افتد؟ (پرسش)