مسجد قبا: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (ربات: جایگزینی خودکار متن (-]] | + - [[)) |
(←منابع) برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
||
| (۲۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = مسجد| عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[مسجد قبا در تاریخ اسلامی]] - [[مسجد قبا در فقه اسلامی]]| پرسش مرتبط =}} | |||
{{ | == مقدمه == | ||
قُبا نام دهکده‌ای در چند کیلومتری جنوب [[مدینه]] در [[عربستان]] بود. وقتی [[پیامبر اسلام]] {{صل}} هنگام [[مهاجرت]] از [[مکه]] به [[مدینه]] به این محل رسید، جمعی از [[مسلمانان]] [[مهاجر]] و [[انصار]]، به استقبال او آمده بودند. چند روزی آن حضرت در قبا توقف کرد، سپس وارد [[مدینه]] شد. در ایام اقامت در قبا، به [[دستور]] او مسجدی در آنجا ساختند که بسیار [[مقدس]] است و [[نماز خواندن]] در آن تأکید شده است. "مسجد قبا" هم اکنون نیز وجود دارد و با توسعه و تجدید بنایی که در سال‌های اخیر انجام گرفته است شکوه خاصی دارد. قبا اینک به [[شهر]] [[مدینه]] متصل است<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]].</ref>. | |||
== | == هجرت پیامبر{{صل}} به مدینه == | ||
در پی افزایش فشارها و بدرفتاری‌های [[مشرکان]] [[مکه]] و سرانجام، تصمیم آنها به [[قتل]] شبانه [[رسول خدا]] {{صل}}، آن حضرت که به دست فرشته وحی از [[توطئه]] مشرکان خبردار شده بود، تصمیم گرفتند هرچه زودتر به [[مدینه]] [[مهاجرت]] کنند. [[علی بن ابی‌طالب]] {{ع}} در شبی که قرار بود [[رسول اکرم]] {{صل}} کشته شود، در بستر او خوابید و مهم‌ترین [[هجرت]] [[تاریخ]] آغاز شد. [[مسلمانان]] [[مدینه]] که از حرکت [[پیامبر]] {{صل}} به سوی شهرشان [[آگاه]] شده بودند، آماده بودند تا مقدم [[پیامبر]] {{صل}} را گرامی بدارند<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۹۲؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۸۰.</ref>. | |||
پس از چند روز [[انتظار]]، سرانجام. [[پیامبر اکرم]] {{صل}} در روز دوشنبه، دوازدهم [[ربیع‌الاول]] به محله "قبا" که یکی از محله‌های [[یثرب]] به شمار می‌آید<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ص۱۸۰؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۶۳.</ref> وارد شد. آن حضرت تا [[روز جمعه]] در [[قبا]] بود<ref>احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ص۲۶۳؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۹۴؛ علی بن الحسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۷۹.</ref>. | |||
[[پیامبر]] {{صل}} در مدت کوتاهی که در [[قبا]] بودند [[دستور]] ساختن مسجد قبا را صادر کردند<ref>احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ص۲۶۳؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۹۴غ علی بن الحسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۷۹.</ref> و این، نخستین مسجدی بود که در [[اسلام]] بنا می‌شد<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۹۴؛ ابوبکر بیهقی، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعه، ج۲، ص۵۰۰؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۲، ص۳۹۴.</ref>.<ref>[[حسین قاضی خانی|قاضی خانی، حسین]]، [[اقدامات اولیه پیامبر (مقاله)|اقدامات اولیه پیامبر]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱]]، ص ۱۴۸ ـ ۱۴۹.</ref> | |||
== | == مسجد قبا == | ||
{{ | جالب توجه اینکه [[خداوند]] با تأکید روی این موضوع حیاتی به پیامبرش صریحاً دستور می‌دهد که «هرگز در این [[مسجد]] [[قیام]] به [[عبادت]] مکن»<ref>سوره توبه، آیه ۱۰۸.</ref> و [[نمازگزار]]. بلکه به جای این مسجد «شایسته‌تر این است که در مسجدی قیام به عبادت کنی که شالوده آن در [[روز]] نخست بر اساس [[تقوا]] گذارده شده است»<ref>سوره توبه، آیه ۱۰۸.</ref>. نه این مسجدی که شالوده و اساسش از روز نخست بر [[کفر]] و [[نفاق]] و بی‌دینی و [[تفرقه]] بنا شده است. | ||
{{ | |||
[[مفسران]] گفته‌اند مسجدی که در [[قرآن]] به آن اشاره شده که شایسته است [[پیامبر]]{{صل}} در آن [[نماز]] بخواند همان مسجد «[[قبا]]» است که [[منافقان]] [[مسجد ضرار]] را در نزدیک آن ساخته بودند. | |||
سپس قرآن اضافه می‌کند: علاوه بر اینکه این مسجد از اساس بر شالوده تقوا گذارده شده، «گروهی از مردان در آن به عبادت مشغولند که [[دوست]] می‌دارند [[پاکیزه]] باشند و [[خدا]] پاکیزگان را دوست دارد»<ref>{{متن قرآن|لَا تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ}} «هیچ‌گاه در آن (مسجد) حاضر مشو! بی‌گمان مسجدی که از روز نخست بنیان آن را بر پرهیزگاری نهاده‌اند سزاوارتر است که در آن حاضر گردی؛ در آن مردانی هستند که پاکیزه کردن (خود) را دوست می‌دارند و خداوند پاکیزگان را دوست می‌دارد» سوره توبه، آیه ۱۰۸.</ref>.<ref>[[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی، ناصر]]، [[قصه‌های قرآن (کتاب)|قصه‌های قرآن]] ص ۶۷۳.</ref> | |||
===اولین [[نماز جمعه]]=== | |||
اولین نماز جمعه‌ای که [[رسول خدا]]{{صل}} با اصحابش تشکیل دادند، هنگامی بود که به [[مدینه]] [[هجرت]] کرد، وارد مدینه شد، و آن روز، روز [[دوشنبه]] دوازدهم ربیع الاول هنگام ظهر بود، حضرت، چهار روز در «قبا» ماندند و مسجد قبا را بنیان نهادند، سپس [[روز جمعه]] به سوی مدینه حرکت کرد (فاصلۀ میان قبا و مدینه بسیار کم است و امروز قبا یکی از محله‌های داخل مدینه است) و به هنگام نماز جمعه به محلۀ «[[بنی سالم]]» رسید، و مراسم نماز جمعه را در آنجا برپا داشت، و این اولین [[نماز]] جمعه‌ای بود که [[رسول خدا]]{{صل}} در [[اسلام]] بجا آورد، خطبه‌ای هم در این [[نماز جمعه]] خواند که اولین خطبه حضرت در [[مدینه]] بود<ref>[[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی، ناصر]]، [[قصه‌های قرآن (کتاب)|قصه‌های قرآن]] ص ۶۷۴.</ref>. | |||
==مسجد قبا== | |||
«[[قُبا]]» در اصل نام [[چاه]] و محل سکونت [[قبیله]] «[[بنی عمرو بن عوف انصاری]]» بوده است<ref>معجم البلدان، یاقوت حموی، ج۴، ص۳۰۱.</ref>. بعضی آن را «قُبوه» نیز خوانده‌اند. [[قبایل]] ساکن در این منطقه از [[پیامبر]] به گرمی استقبال کردند و نخستین [[کلامی]] که [[مردم]] از آن حضرت شنیدند این بود: «آشکارا [[سلام]] کنید و از طعام خود به دیگران بخورانید، [[صله رحم]] کنید و در شب، هنگامی که مردم در [[خواب]] هستند نمازگزارید، پس به [[سلامت]] داخل [[بهشت]] شوید»<ref>طبقات الکبری، ابن سعد، ج۱، ص۲۳۵؛ صحیح ترمذی، [کتاب الاطعمه باب فضل اطعام الطعام]، ص۴۵.</ref>. | |||
پیامبر{{صل}} بر «[[کلثوم بن هِدَم]]»<ref>«کلثوم بن هدم بن امریء القیس بن الحارث»؛ یکی از شیوخ بزرگ قبیله اوس بود که در زمان کوتاهی پس از ورود پیامبر به مدینه وفات یافت. او اولین مردی از انصار بود که پس از اسلام از دنیا رفت (اسد الغابه فی معرفی الصحابه، ابن اثیر، ج۴، ص۲۵۴).</ref> وارد شده<ref>سیرة النبویه، ابن هشام، ج۱، ص۴۹۳.</ref> و [[خانه]] «سعد بن خَیثَمه» را محل [[پذیرایی]] و دیدار مردم قرار دادند. ایشان تصمیم گ گرفتند برای [[شناسایی]] بهتر منطقه یثرب و موقعیت «[[یهود]]» چند [[روز]] در این [[قریه]] اقامت گزینند و این انگیزه‌ای شد تا نخستین پایگاه [[عبادی]] را در آخرین ایستگاه [[هجرت]] به دست خود بنا کنند. شاید هم بتوان گفت تصمیم آن پیامبر برای توقف، رسیدن [[حضرت علی]]{{ع}} و [[اهل بیت]] بوده است. علی{{ع}} نیز در این روزها به [[قبا]] وارد شد و به گفته «[[ابن اسحاق]]» کنار پیامبر{{صل}} در خانه [[کلثوم بن هدم]] ساکن شد و «[[ابوبکر بن ابی‌قحافه]]» که از قبل، همراه [[رسول خدا]]{{صل}} بود نیز در [[منزل]] «خُبیب بن [[اساف]]» در «سُنح» (یک مایلی [[مدینه]]) ساکن شد<ref>وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، سمهودی، ج۱، ص۲۴۹.</ref>. پیامبر{{صل}} کنار خانه کلثوم بن هدم «مِربدی<ref>مربد به زمینی می‌گفته‌اند که برای خشکانیدن و پهن کردن خرما استفاده می‌شده است.</ref> را که به وی متعلق بود خرید و پایه و اساس بنای «مسجد قبا» را آغاز فرمود. این امر بنا به تقاضای ساکنان این محل صورت گرفت. [[طبرانی]] از «[[جابر بن سمره]]» نقل کرده است که وقتی ساکنان [[قبا]] از [[پیامبر]]{{صل}} خواستند تا مسجدی برای ایشان بنا کند، آن حضرت به همراهان فرمودند، کسی از شما سوار شتر من «القصوه»<ref>«القصوه» نام شتر پیامبر{{صل}} بود که به «الغضباء» و «القصواء» نیز مشهور بوده و گفته‌اند هیچ شتری بر او سبقت نمی‌گرفته است. رنگ این شتر متمایل به سرخ بود. آن حضرت در ورود به مدینه، فتح مکه، عزیمت به منی و جنگ بدر بر این شتر سوار بوده‌اند.</ref> شود. پس «[[ابوبکر]]» سوار شد و [[حرکت]] کرد ولی شتر به جای اوّلش برگشته و به [[زمین]] نشست. سپس پیامبر{{صل}} فرمودند: [[یا علی]]! برخیز و سوار شو. «[[علی بن ابی‌طالب]]{{ع}}» ایستاد و پاهایش را در رکاب شتر قرار داد و محکم کرد. [[رسول خدا]]{{صل}} به او فرمودند: زمام آن را به دست گیر و حرکت کن که این شتر [[مأمور]] است. پس به [[یاران]] خود امر کردند که بر [[سیر]] گردش شتر، خطی بکشند، آنان نیز چنین کردند؛ لذا محدوده [[مسجد]] مشخص شد. پیامبر{{صل}} خود خط [[قبله]] را مشخص و سپس دوش به دوش [[اصحاب]] به ساخت آن مشغول شدند. مکان مسجد در سمت شمال [[خانه]] [[کلثوم بن هدم]] و در سمت غرب خانه [[سعد بن خیثمه]] قرار داشت. دیوارهای آن با سنگ و خشت برافراشته و سقف نیز بر روی سه ردیف ستون [[استوار]] شد. محل [[محراب]] پیامبر{{صل}} را نیز قبل از [[تغییر قبله]] در [[دیوار]] شمالی مسجد قرار دادند<ref>تا دهه‌های گذشته مکان نماز پیامبر{{صل}} در شمال مسجد قبا (به سوی بیت المقدس) به وسیله محرابی مشخص شده بود که اکنون برداشته شده است.</ref>. به گفته «[[ابن شبه]]» طول و عرض آن مساوی و ۶۶ ذراع یعنی حدود ۳۴ متر بود. ارتفاع دیوار ۱۷ ذراع (هشت متر)، طول حیاط از داخل ۵۰ ذراع (۲۴متر) و عرض آن به ۲۶ ذراع (سیزده متر) می‌رسید<ref>تاریخ المدینة المنوره، این شبه، ج۱، ص۵۷.</ref>. [[پیامبر اکرم]]{{صل}} به اندازه‌ای خود را در ساختن [[مسجد]] به [[زحمت]] انداخته و خشت‌ها را بر دوش می‌کشیدند که [[اصحاب]] متأثر شده و از ایشان خواستند تا کناری نشسته و فقط ناظر باشند؛ اما آن حضرت نپذیرفته<ref>وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، سمهودی، ج۱، ص۲۵۳.</ref> و چنین زمزمه می‌کردند: {{متن حدیث|قد أفلح من يعمر المساجدا يقرأ القرآن قائما و قائدا...}} [[رستگار]] کسی است که مسجد را بنا کند و در آن نشسته و ایستاده [[قرآن]] بخواند. کسی که برای ساختن آن خود را به تلاش می‌اندازد با کسی که در کنار نشسته و نظاره می‌کند تا مبادا خاک بر دامانش نشیند مساوی نیستند. | |||
درمیان اصحاب، شش تن از [[یاران فداکار]] [[رسول]] گرامی{{صل}} از جمله «[[سلمان فارسی]]»، «[[مقداد بن اسود]]» و «[[عمار بن یاسر]]» در ساختن این مسجد بیش از دیگران تلاش می‌کردند. همچنین به نقل بعضی از [[مورخان]]، [[زنان]] نیز در ساختن مسجد قبا فعالیت داشته‌اند. آنان شب‌هنگام سنگ‌ها را برای ساختن مسجد حمل می‌کردند و مردان، روزها آنها را در ساخت مسجد به کار می‌بردند. سرانجام [[خداوند]] با [[نزول]] این [[آیات]] [[اجر]] و [[پاداش]] سازندگان آن را عطا فرمود: | |||
{{متن قرآن|لَا تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ}}<ref>«هیچ‌گاه در آن (مسجد) حاضر مشو! بی‌گمان مسجدی که از روز نخست بنیان آن را بر پرهیزگاری نهاده‌اند سزاوارتر است که در آن حاضر گردی؛ در آن مردانی هستند که پاکیزه کردن (خود) را دوست می‌دارند و خداوند پاکیزگان را دوست می‌دارد» سوره توبه، آیه ۱۰۸.</ref>. | |||
به نقل بسیاری از [[مفسران]]، این [[آیه]] به [[سال نهم هجری]] و در [[شأن]] این مسجد نازل شده است<ref>فروع کافی، کلینی، ج۴، ص۵۶۰؛ فتح الباری بشرح صحیح البخاری، ابن حجر عسقلانی، ج۲۹، ص۲۴۵. شایان ذکر است بعضی از مفسران شأن نزول این آیه را مسجدالنبی و بعضی، هم مسجد قبا و هم مسجدالنبی هر دو را دانسته‌اند (مدینه‌شناسی، محمدباقر نجفی، ص۱۰).</ref> و آن هنگامی بود که گروهی از [[منافقان]] در آن سال از [[غیبت پیامبر]]{{صل}} که برای [[جنگ تبوک]] خارج شده بودند استفاده کرده و در مقابل مسجد قبا مسجدی ساختند تا تحت [[پوشش]] آن به [[توطئه]] علیه [[اسلام]] و [[مسلمانان]] بپردازند. آنان حتی برای کسب [[مشروعیت]] اقدام خود، از [[رسول خدا]]{{صل}} خواستند تا در آن [[مسجد]] نمازگزارد اما در این هنگام [[خداوند]] به پیامبرش [[وحی]] فرمود که: {{متن قرآن|لَا تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى...}}<ref>لباب النقول فی اسباب النزول، سیوطی، ص۱۱ – ۱۱۲.</ref>. | |||
ای [[پیامبر]] هرگز در آنجا [[نماز]] برپا نکن زیرا آن مسجدی که در اولین [[روز]] ([[هجرت]]) بر اساس [[تقوی]] بنا شده است محق‌تر و سزاوارتر است که در آن به نماز بایستی تا مسجدی که بر شالوده [[نفاق]] و [[تفرقه]] و [[گمراهی]] بنا شده باشد... در آن مسجد مردانی هستند که [[دوست]] دارند [[پاک]] باشند و خداوند [[پاکان]] را دوست دارد. | |||
پیامبر{{صل}} که از توطئه آنان به وسیله وحی [[آگاه]] شده بود دستور داد تا آن مسجد را که پس از [[نزول آیه]] مورد اشاره [[مسجد ضرار]] نام گرفت تخریب کنند. [[اصحاب]] نیز [[هجوم]] برده و آن را تخریب کردند و سپس سوزانیدند<ref>جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ج۱۱، ص۱۷.</ref>. | |||
شایان گفتن است مسجد قبا اولین مسجد در اسلام نیست و قبل از آن، [[مساجد]] دیگری نیز در [[مدینه]] وجود داشته است اما منظور از «اول [[یوم]]»، در [[قرآن کریم]] اولین روزهای هجرت است و دیگر این که [[قبا]] نخستین مسجدی است که به دست پیامبر{{صل}} و [[مهاجران]] و [[انصار]] برای عموم ساخته شده است. | |||
در [[فضیلت]] مسجد قبا [[روایت]] زیادی است. از جمله اینکه: دو رکعت نماز در مسجد قبا برابر با [[عمره]] است. همچنین در کتب [[صحاح]] و [[سنن]] آمده است که [[رسول خدا]] هر [[شنبه]] با پای پیاده یا سواره به مسجد قبا می‌آمده و در آن [[نماز]] می‌گذاردند. [[پیامبر]]{{صل}} می‌فرمود: | |||
دو رکعت نماز در مسجد قبا برای من بهتر از آن است که دوبار به [[بیت‌المقدس]] بروم، اگر می‌دانستند در [[قبا]] چیست جگرهای شتران را می‌زدند و به سوی آن می‌تاختند تا از [[فضیلت]] آن بهره‌مند شوند. | |||
مسجد قبا در دوران «[[عثمان بن عفّان]]» تعمیر و گسترش یافت. در [[زمان]] «[[عمر بن عبدالعزیز]]» (۸۷ق) و نیز پس از آن، در دوران‌های دیگر تا زمان سعودی بارها تعمیر و گسترش یافته<ref>کسانی که بر مسجد قبا تعمیراتی انجام داده‌اند، عبارتند از: ابویعلی حسینی (۴۳۵ق) - جمال الدین اصفهانی (۵۵۵ق) - ناصر بن قلاون (۷۳۳ق) - اشرف قایتبای (۸۴۰ق) - سلطان محمود عثمانی و عبدالحمید (۱۲۴۰۵ - ۱۲۴۵ق).</ref> ولی در دوران سعودی تعمیری اساسی یافت. این [[توسعه]] از سال ۱۴۰۵ ق. شروع شد و مساحت آن از ۱۳۵۲ متر به ۷۴۶۵ متر مربع رسید و ۵۶ گنبد بر آن ساخته شد که قطر هر یک ۳۰ / ۵ متر و ارتفاع آن نیز بین ۱۸ - ۲۴ متر بود. چهار مناره نیز به ارتفاع ۴۲ متر بر گوشه‌های آن ساختند. خانه‌های مجاور از جمله [[خانه]] [[کلثوم بن هدم]] و [[سعد بن خیثمه]] که پیامبر{{صل}} در اولین روزها در آن ساکن شدند تخریب و به [[مسجد]] اضافه شد. شبستان‌های آن یک گنبدی مخصوص دارند، هشت ستون از شبستان متعلق به دوران [[خلیفه سوم]] و عمر بن عبدالعزیز است. محل [[محراب]] و نماز پیامبر{{صل}} به سوی بیت‌المقدس که در شبستان کنونی و کنار ستون سوم قرار داشته به صورت محرابی ساخته شد و پلکانی بر بالای آن قرار یافت. این محراب در دوران سعودی محو و تنها یک ایوان نیم متری به جای آن قرار داده شد. | |||
محل نماز پیامبر{{صل}} در شبستان جنوبی، نزدیک ستون سوم کنونی است. در رکن [[غربی]] [[قبله]] مکانی بوده که آن را «مسجد علی{{ع}}» می‌گفتند؛ شاید همان [[مسجد]] «دار [[سعد بن خیثمه]]» باشد که [[پیامبر]]{{صل}} و علی{{ع}} در آن [[نماز]] گزارده‌اند. امروزه هیچ نشان و اثری از آن نیست. همچنین [[فاطمه]]{{س}} دختر گرامی آن حضرت در این مسجد، گندم آسیاب کرده و نان می‌پخته‌اند. نمای بیرونی مسجد قبا در دوران سعودی تغییرات عمده‌ای یافته است. این مسجد تا [[مسجد النبی]]{{صل}} حدود ۳/۵ کیلومتر فاصله دارد و حدود ۲۰ هزار [[نمازگزار]] را در خود جای می‌دهد<ref>تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، اصغر قائدان، ص۲۳۰.</ref>.<ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[محمدنامه (کتاب)|محمدنامه]]، ص ۹۳۳.</ref>. | |||
== منابع == | |||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده:42439.jpg|22px]] [[حسین قاضی خانی|قاضی خانی، حسین]]، [[اقدامات اولیه پیامبر (مقاله)|اقدامات اولیه پیامبر]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱''']] | |||
# [[پرونده:1100842.jpg|22px]] [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی، ناصر]]، [[قصه‌های قرآن (کتاب)|'''قصه‌های قرآن''']] | |||
# [[پرونده:13681040.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه دینی''']] | |||
# [[پرونده:IM010703.jpg|22px]] [[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[محمدنامه (کتاب)|'''محمدنامه''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | |||
[[رده:مساجد مدینه]] | [[رده:مساجد مدینه]] | ||
[[رده:بناهای تاریخی مدینه]] | [[رده:بناهای تاریخی مدینه]] | ||
[[رده:مسجد]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۴ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۰۵
این مدخل زیرشاخهٔ بحث مسجد است. مسجد قبا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مسجد قبا در تاریخ اسلامی - مسجد قبا در فقه اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
قُبا نام دهکده‌ای در چند کیلومتری جنوب مدینه در عربستان بود. وقتی پیامبر اسلام (ص) هنگام مهاجرت از مکه به مدینه به این محل رسید، جمعی از مسلمانان مهاجر و انصار، به استقبال او آمده بودند. چند روزی آن حضرت در قبا توقف کرد، سپس وارد مدینه شد. در ایام اقامت در قبا، به دستور او مسجدی در آنجا ساختند که بسیار مقدس است و نماز خواندن در آن تأکید شده است. "مسجد قبا" هم اکنون نیز وجود دارد و با توسعه و تجدید بنایی که در سال‌های اخیر انجام گرفته است شکوه خاصی دارد. قبا اینک به شهر مدینه متصل است[۱].
هجرت پیامبر(ص) به مدینه
در پی افزایش فشارها و بدرفتاری‌های مشرکان مکه و سرانجام، تصمیم آنها به قتل شبانه رسول خدا (ص)، آن حضرت که به دست فرشته وحی از توطئه مشرکان خبردار شده بود، تصمیم گرفتند هرچه زودتر به مدینه مهاجرت کنند. علی بن ابی‌طالب (ع) در شبی که قرار بود رسول اکرم (ص) کشته شود، در بستر او خوابید و مهم‌ترین هجرت تاریخ آغاز شد. مسلمانان مدینه که از حرکت پیامبر (ص) به سوی شهرشان آگاه شده بودند، آماده بودند تا مقدم پیامبر (ص) را گرامی بدارند[۲].
پس از چند روز انتظار، سرانجام. پیامبر اکرم (ص) در روز دوشنبه، دوازدهم ربیع‌الاول به محله "قبا" که یکی از محله‌های یثرب به شمار می‌آید[۳] وارد شد. آن حضرت تا روز جمعه در قبا بود[۴].
پیامبر (ص) در مدت کوتاهی که در قبا بودند دستور ساختن مسجد قبا را صادر کردند[۵] و این، نخستین مسجدی بود که در اسلام بنا می‌شد[۶].[۷]
مسجد قبا
جالب توجه اینکه خداوند با تأکید روی این موضوع حیاتی به پیامبرش صریحاً دستور می‌دهد که «هرگز در این مسجد قیام به عبادت مکن»[۸] و نمازگزار. بلکه به جای این مسجد «شایسته‌تر این است که در مسجدی قیام به عبادت کنی که شالوده آن در روز نخست بر اساس تقوا گذارده شده است»[۹]. نه این مسجدی که شالوده و اساسش از روز نخست بر کفر و نفاق و بی‌دینی و تفرقه بنا شده است.
مفسران گفته‌اند مسجدی که در قرآن به آن اشاره شده که شایسته است پیامبر(ص) در آن نماز بخواند همان مسجد «قبا» است که منافقان مسجد ضرار را در نزدیک آن ساخته بودند.
سپس قرآن اضافه می‌کند: علاوه بر اینکه این مسجد از اساس بر شالوده تقوا گذارده شده، «گروهی از مردان در آن به عبادت مشغولند که دوست می‌دارند پاکیزه باشند و خدا پاکیزگان را دوست دارد»[۱۰].[۱۱]
اولین نماز جمعه
اولین نماز جمعه‌ای که رسول خدا(ص) با اصحابش تشکیل دادند، هنگامی بود که به مدینه هجرت کرد، وارد مدینه شد، و آن روز، روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول هنگام ظهر بود، حضرت، چهار روز در «قبا» ماندند و مسجد قبا را بنیان نهادند، سپس روز جمعه به سوی مدینه حرکت کرد (فاصلۀ میان قبا و مدینه بسیار کم است و امروز قبا یکی از محله‌های داخل مدینه است) و به هنگام نماز جمعه به محلۀ «بنی سالم» رسید، و مراسم نماز جمعه را در آنجا برپا داشت، و این اولین نماز جمعه‌ای بود که رسول خدا(ص) در اسلام بجا آورد، خطبه‌ای هم در این نماز جمعه خواند که اولین خطبه حضرت در مدینه بود[۱۲].
مسجد قبا
«قُبا» در اصل نام چاه و محل سکونت قبیله «بنی عمرو بن عوف انصاری» بوده است[۱۳]. بعضی آن را «قُبوه» نیز خوانده‌اند. قبایل ساکن در این منطقه از پیامبر به گرمی استقبال کردند و نخستین کلامی که مردم از آن حضرت شنیدند این بود: «آشکارا سلام کنید و از طعام خود به دیگران بخورانید، صله رحم کنید و در شب، هنگامی که مردم در خواب هستند نمازگزارید، پس به سلامت داخل بهشت شوید»[۱۴].
پیامبر(ص) بر «کلثوم بن هِدَم»[۱۵] وارد شده[۱۶] و خانه «سعد بن خَیثَمه» را محل پذیرایی و دیدار مردم قرار دادند. ایشان تصمیم گ گرفتند برای شناسایی بهتر منطقه یثرب و موقعیت «یهود» چند روز در این قریه اقامت گزینند و این انگیزه‌ای شد تا نخستین پایگاه عبادی را در آخرین ایستگاه هجرت به دست خود بنا کنند. شاید هم بتوان گفت تصمیم آن پیامبر برای توقف، رسیدن حضرت علی(ع) و اهل بیت بوده است. علی(ع) نیز در این روزها به قبا وارد شد و به گفته «ابن اسحاق» کنار پیامبر(ص) در خانه کلثوم بن هدم ساکن شد و «ابوبکر بن ابی‌قحافه» که از قبل، همراه رسول خدا(ص) بود نیز در منزل «خُبیب بن اساف» در «سُنح» (یک مایلی مدینه) ساکن شد[۱۷]. پیامبر(ص) کنار خانه کلثوم بن هدم «مِربدی[۱۸] را که به وی متعلق بود خرید و پایه و اساس بنای «مسجد قبا» را آغاز فرمود. این امر بنا به تقاضای ساکنان این محل صورت گرفت. طبرانی از «جابر بن سمره» نقل کرده است که وقتی ساکنان قبا از پیامبر(ص) خواستند تا مسجدی برای ایشان بنا کند، آن حضرت به همراهان فرمودند، کسی از شما سوار شتر من «القصوه»[۱۹] شود. پس «ابوبکر» سوار شد و حرکت کرد ولی شتر به جای اوّلش برگشته و به زمین نشست. سپس پیامبر(ص) فرمودند: یا علی! برخیز و سوار شو. «علی بن ابی‌طالب(ع)» ایستاد و پاهایش را در رکاب شتر قرار داد و محکم کرد. رسول خدا(ص) به او فرمودند: زمام آن را به دست گیر و حرکت کن که این شتر مأمور است. پس به یاران خود امر کردند که بر سیر گردش شتر، خطی بکشند، آنان نیز چنین کردند؛ لذا محدوده مسجد مشخص شد. پیامبر(ص) خود خط قبله را مشخص و سپس دوش به دوش اصحاب به ساخت آن مشغول شدند. مکان مسجد در سمت شمال خانه کلثوم بن هدم و در سمت غرب خانه سعد بن خیثمه قرار داشت. دیوارهای آن با سنگ و خشت برافراشته و سقف نیز بر روی سه ردیف ستون استوار شد. محل محراب پیامبر(ص) را نیز قبل از تغییر قبله در دیوار شمالی مسجد قرار دادند[۲۰]. به گفته «ابن شبه» طول و عرض آن مساوی و ۶۶ ذراع یعنی حدود ۳۴ متر بود. ارتفاع دیوار ۱۷ ذراع (هشت متر)، طول حیاط از داخل ۵۰ ذراع (۲۴متر) و عرض آن به ۲۶ ذراع (سیزده متر) می‌رسید[۲۱]. پیامبر اکرم(ص) به اندازه‌ای خود را در ساختن مسجد به زحمت انداخته و خشت‌ها را بر دوش می‌کشیدند که اصحاب متأثر شده و از ایشان خواستند تا کناری نشسته و فقط ناظر باشند؛ اما آن حضرت نپذیرفته[۲۲] و چنین زمزمه می‌کردند: «قد أفلح من يعمر المساجدا يقرأ القرآن قائما و قائدا...» رستگار کسی است که مسجد را بنا کند و در آن نشسته و ایستاده قرآن بخواند. کسی که برای ساختن آن خود را به تلاش می‌اندازد با کسی که در کنار نشسته و نظاره می‌کند تا مبادا خاک بر دامانش نشیند مساوی نیستند.
درمیان اصحاب، شش تن از یاران فداکار رسول گرامی(ص) از جمله «سلمان فارسی»، «مقداد بن اسود» و «عمار بن یاسر» در ساختن این مسجد بیش از دیگران تلاش می‌کردند. همچنین به نقل بعضی از مورخان، زنان نیز در ساختن مسجد قبا فعالیت داشته‌اند. آنان شب‌هنگام سنگ‌ها را برای ساختن مسجد حمل می‌کردند و مردان، روزها آنها را در ساخت مسجد به کار می‌بردند. سرانجام خداوند با نزول این آیات اجر و پاداش سازندگان آن را عطا فرمود: ﴿لَا تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ﴾[۲۳]. به نقل بسیاری از مفسران، این آیه به سال نهم هجری و در شأن این مسجد نازل شده است[۲۴] و آن هنگامی بود که گروهی از منافقان در آن سال از غیبت پیامبر(ص) که برای جنگ تبوک خارج شده بودند استفاده کرده و در مقابل مسجد قبا مسجدی ساختند تا تحت پوشش آن به توطئه علیه اسلام و مسلمانان بپردازند. آنان حتی برای کسب مشروعیت اقدام خود، از رسول خدا(ص) خواستند تا در آن مسجد نمازگزارد اما در این هنگام خداوند به پیامبرش وحی فرمود که: ﴿لَا تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى...﴾[۲۵].
ای پیامبر هرگز در آنجا نماز برپا نکن زیرا آن مسجدی که در اولین روز (هجرت) بر اساس تقوی بنا شده است محق‌تر و سزاوارتر است که در آن به نماز بایستی تا مسجدی که بر شالوده نفاق و تفرقه و گمراهی بنا شده باشد... در آن مسجد مردانی هستند که دوست دارند پاک باشند و خداوند پاکان را دوست دارد. پیامبر(ص) که از توطئه آنان به وسیله وحی آگاه شده بود دستور داد تا آن مسجد را که پس از نزول آیه مورد اشاره مسجد ضرار نام گرفت تخریب کنند. اصحاب نیز هجوم برده و آن را تخریب کردند و سپس سوزانیدند[۲۶]. شایان گفتن است مسجد قبا اولین مسجد در اسلام نیست و قبل از آن، مساجد دیگری نیز در مدینه وجود داشته است اما منظور از «اول یوم»، در قرآن کریم اولین روزهای هجرت است و دیگر این که قبا نخستین مسجدی است که به دست پیامبر(ص) و مهاجران و انصار برای عموم ساخته شده است. در فضیلت مسجد قبا روایت زیادی است. از جمله اینکه: دو رکعت نماز در مسجد قبا برابر با عمره است. همچنین در کتب صحاح و سنن آمده است که رسول خدا هر شنبه با پای پیاده یا سواره به مسجد قبا می‌آمده و در آن نماز می‌گذاردند. پیامبر(ص) می‌فرمود: دو رکعت نماز در مسجد قبا برای من بهتر از آن است که دوبار به بیت‌المقدس بروم، اگر می‌دانستند در قبا چیست جگرهای شتران را می‌زدند و به سوی آن می‌تاختند تا از فضیلت آن بهره‌مند شوند.
مسجد قبا در دوران «عثمان بن عفّان» تعمیر و گسترش یافت. در زمان «عمر بن عبدالعزیز» (۸۷ق) و نیز پس از آن، در دوران‌های دیگر تا زمان سعودی بارها تعمیر و گسترش یافته[۲۷] ولی در دوران سعودی تعمیری اساسی یافت. این توسعه از سال ۱۴۰۵ ق. شروع شد و مساحت آن از ۱۳۵۲ متر به ۷۴۶۵ متر مربع رسید و ۵۶ گنبد بر آن ساخته شد که قطر هر یک ۳۰ / ۵ متر و ارتفاع آن نیز بین ۱۸ - ۲۴ متر بود. چهار مناره نیز به ارتفاع ۴۲ متر بر گوشه‌های آن ساختند. خانه‌های مجاور از جمله خانه کلثوم بن هدم و سعد بن خیثمه که پیامبر(ص) در اولین روزها در آن ساکن شدند تخریب و به مسجد اضافه شد. شبستان‌های آن یک گنبدی مخصوص دارند، هشت ستون از شبستان متعلق به دوران خلیفه سوم و عمر بن عبدالعزیز است. محل محراب و نماز پیامبر(ص) به سوی بیت‌المقدس که در شبستان کنونی و کنار ستون سوم قرار داشته به صورت محرابی ساخته شد و پلکانی بر بالای آن قرار یافت. این محراب در دوران سعودی محو و تنها یک ایوان نیم متری به جای آن قرار داده شد. محل نماز پیامبر(ص) در شبستان جنوبی، نزدیک ستون سوم کنونی است. در رکن غربی قبله مکانی بوده که آن را «مسجد علی(ع)» می‌گفتند؛ شاید همان مسجد «دار سعد بن خیثمه» باشد که پیامبر(ص) و علی(ع) در آن نماز گزارده‌اند. امروزه هیچ نشان و اثری از آن نیست. همچنین فاطمه(س) دختر گرامی آن حضرت در این مسجد، گندم آسیاب کرده و نان می‌پخته‌اند. نمای بیرونی مسجد قبا در دوران سعودی تغییرات عمده‌ای یافته است. این مسجد تا مسجد النبی(ص) حدود ۳/۵ کیلومتر فاصله دارد و حدود ۲۰ هزار نمازگزار را در خود جای می‌دهد[۲۸].[۲۹].
منابع
پانویس
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۹۲؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۸۰.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ص۱۸۰؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۶۳.
- ↑ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ص۲۶۳؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۹۴؛ علی بن الحسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۷۹.
- ↑ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ص۲۶۳؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۹۴غ علی بن الحسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۷۹.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۹۴؛ ابوبکر بیهقی، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعه، ج۲، ص۵۰۰؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۲، ص۳۹۴.
- ↑ قاضی خانی، حسین، اقدامات اولیه پیامبر، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱، ص ۱۴۸ ـ ۱۴۹.
- ↑ سوره توبه، آیه ۱۰۸.
- ↑ سوره توبه، آیه ۱۰۸.
- ↑ ﴿لَا تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ﴾ «هیچ‌گاه در آن (مسجد) حاضر مشو! بی‌گمان مسجدی که از روز نخست بنیان آن را بر پرهیزگاری نهاده‌اند سزاوارتر است که در آن حاضر گردی؛ در آن مردانی هستند که پاکیزه کردن (خود) را دوست می‌دارند و خداوند پاکیزگان را دوست می‌دارد» سوره توبه، آیه ۱۰۸.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، قصه‌های قرآن ص ۶۷۳.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، قصه‌های قرآن ص ۶۷۴.
- ↑ معجم البلدان، یاقوت حموی، ج۴، ص۳۰۱.
- ↑ طبقات الکبری، ابن سعد، ج۱، ص۲۳۵؛ صحیح ترمذی، [کتاب الاطعمه باب فضل اطعام الطعام]، ص۴۵.
- ↑ «کلثوم بن هدم بن امریء القیس بن الحارث»؛ یکی از شیوخ بزرگ قبیله اوس بود که در زمان کوتاهی پس از ورود پیامبر به مدینه وفات یافت. او اولین مردی از انصار بود که پس از اسلام از دنیا رفت (اسد الغابه فی معرفی الصحابه، ابن اثیر، ج۴، ص۲۵۴).
- ↑ سیرة النبویه، ابن هشام، ج۱، ص۴۹۳.
- ↑ وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، سمهودی، ج۱، ص۲۴۹.
- ↑ مربد به زمینی می‌گفته‌اند که برای خشکانیدن و پهن کردن خرما استفاده می‌شده است.
- ↑ «القصوه» نام شتر پیامبر(ص) بود که به «الغضباء» و «القصواء» نیز مشهور بوده و گفته‌اند هیچ شتری بر او سبقت نمی‌گرفته است. رنگ این شتر متمایل به سرخ بود. آن حضرت در ورود به مدینه، فتح مکه، عزیمت به منی و جنگ بدر بر این شتر سوار بوده‌اند.
- ↑ تا دهه‌های گذشته مکان نماز پیامبر(ص) در شمال مسجد قبا (به سوی بیت المقدس) به وسیله محرابی مشخص شده بود که اکنون برداشته شده است.
- ↑ تاریخ المدینة المنوره، این شبه، ج۱، ص۵۷.
- ↑ وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، سمهودی، ج۱، ص۲۵۳.
- ↑ «هیچ‌گاه در آن (مسجد) حاضر مشو! بی‌گمان مسجدی که از روز نخست بنیان آن را بر پرهیزگاری نهاده‌اند سزاوارتر است که در آن حاضر گردی؛ در آن مردانی هستند که پاکیزه کردن (خود) را دوست می‌دارند و خداوند پاکیزگان را دوست می‌دارد» سوره توبه، آیه ۱۰۸.
- ↑ فروع کافی، کلینی، ج۴، ص۵۶۰؛ فتح الباری بشرح صحیح البخاری، ابن حجر عسقلانی، ج۲۹، ص۲۴۵. شایان ذکر است بعضی از مفسران شأن نزول این آیه را مسجدالنبی و بعضی، هم مسجد قبا و هم مسجدالنبی هر دو را دانسته‌اند (مدینه‌شناسی، محمدباقر نجفی، ص۱۰).
- ↑ لباب النقول فی اسباب النزول، سیوطی، ص۱۱ – ۱۱۲.
- ↑ جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ج۱۱، ص۱۷.
- ↑ کسانی که بر مسجد قبا تعمیراتی انجام داده‌اند، عبارتند از: ابویعلی حسینی (۴۳۵ق) - جمال الدین اصفهانی (۵۵۵ق) - ناصر بن قلاون (۷۳۳ق) - اشرف قایتبای (۸۴۰ق) - سلطان محمود عثمانی و عبدالحمید (۱۲۴۰۵ - ۱۲۴۵ق).
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، اصغر قائدان، ص۲۳۰.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۹۳۳.