اتباع: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (ربات: جایگزینی خودکار متن (-''']] == جستارهای وابسته == +''']] {{پایان منابع}} == جستارهای وابسته ==)) |
|||
| (۲۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = اهل بیت | |||
| عنوان مدخل = | |||
| مداخل مرتبط = [[اتباع در لغت]] - [[اتباع در قرآن]] - [[اتباع در فقه سیاسی]] | |||
| پرسش مرتبط = | |||
}} | |||
'''[[تبعیت]]''' به معنای [[پیروی]]، [[دنبالهروی]] و [[فرمانبرداری]] است. این واژه در آیات بسیاری به کار رفته و بیشتر بر دنبالهروی معنوی مانند [[اقتدا]]، [[امتثال]]، [[فرمانبرداری]] و [[اطاعت]] از امر و در مواردی هم بر دنبالهروی [[حسی]] اطلاق شده است. پیروی می‌تواند گاهی در مسیر [[هدایت]] و [[رشد]] باشد و گاهی هم در جهت [[ضلالت]] و [[گمراهی]]. | |||
==[[ | == معناشناسی == | ||
{{اصلی|اتباع در لغت}} | |||
[[تبعیت]] به معنای [[پیروی]]، [[دنبالهروی]]، [[پذیرفتن]]، تعقیب کردن، موافقت کردن، [[فرمانبرداری]]، [[امتثال امر]]، و ملحق شدن است<ref>العین، ج۲، ص۷۸؛ لسان العرب، ج۸، ص۲۷؛ مجمع البحرین، ج۴، ص۳۰۵.</ref>. در تفاوت این واژه با [[اطاعت]] می‌‌توان گفت که [[پیروی]] اعم از [[اطاعت]] است، زیرا در تحقق [[اطاعت]]، وجود امر و [[فرمان]] ضروری است؛ ولی در [[پیروی]] و تبعیّت لازم نیست حتماً امر و فرمانی باشد<ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[پیروی (مقاله)|پیروی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶]]؛ [[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[وظایف امت نسبت به قرآن و عترت (کتاب)|وظایف امت نسبت به قرآن و عترت]]، ص ۹۴-۹۵.</ref>. | |||
==[[ | == اتباع در آیات قرآن == | ||
{{اصلی|اتباع در قرآن}} | |||
تبعیّت و مشتقات آن ۱۷۴ بار در [[قرآن کریم]]<ref>المعجم الاحصائی، ج۱، ص۳۸۷؛ دائرة‌‌الفرائد، ج۴، ص۹.</ref> به کار رفته است و بیشتر بر دنبالهروی معنوی<ref>لغت‌‌نامه قرآن کریم، ج۱، ص۴۰۲، «تبع».</ref> مانند [[اقتدا]]، [[امتثال]]، [[فرمانبرداری]] و [[اطاعت]] از امر<ref>تبیین اللغات، ج۱، ص۲۱۷، «تبع».</ref> در [[رفتار]]، گفتار، [[اعمال]] و حرکات و حتی [[فکر]] و [[اندیشه]]<ref>التحقیق، ج۲، ص۳۷۷، «تبع».</ref> و در مواردی هم بر دنبالهروی [[حسی]] مانند [[پیروی]] [[موسی]] {{ع}} از [[حضرت خضر]] برای بهره‌‌مندی از [[علوم]] وی {{متن قرآن|قَالَ لَهُ مُوسَى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلَى أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا}}<ref>«موسی به او گفت: آیا از تو پیروی کنم به شرط آنکه از آن راهدانی که تو را آموخته‌اند به من بیاموزی؟» سوره کهف، آیه ۶۶.</ref> اطلاق شده است<ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[پیروی (مقاله)|پیروی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶]].</ref>. | |||
[[آیات]] کریمه‌ای که مشتقات واژه اتباع در آنها به کار رفته، بر [[وجوب]] اتّباع از [[اوامر و نواهی]] [[خداوند]] دلالت دارند ـ یعنی [[دستورات]] و فرمان‌هایی که به وسیله [[رهبران الهی]] برای [[مردم]] تبیین و [[ابلاغ]] شده است ـ و نیز بر [[وجوب]] اتّباع و [[پیروی]] از [[رهبران الهی]] دلالت دارند. این [[آیات]] بر چند دسته اند: | |||
# دسته اول: آیاتی که با مضمون [[وجوب]] اتّباع از امر [[خدا]] و [[رهبران الهی]] و ممنوعیت اتّباع از امر [[جباران]] و [[رهبران]] [[مستکبر]] و [[طغیانگر]] وارد شده‌اند، نظیر: {{متن قرآن|اتَّبِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلَا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ}}<ref>«از چیزى که از جانب پروردگارتان بر شما نازل شده، پیروى کنید. و از اولیا و معبودهاى دیگر جز او، پیروى نکنید» سوره اعراف، آیه ۳.</ref>. | |||
# دسته دوم: آیاتی که بر تلازم بین محبت خدا و اتباع از [[خدا]] و [[رسول]] از یک سو و بین محبت خدا و [[بیزاری]] و ترک [[پیروی]] از [[فرمانروایان]] غیر [[الهی]] از سوی دیگر دلالت دارند، نظیر: {{متن قرآن|قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ * قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ}}<ref>«بگو: "اگر خدا را دوست مى‌دارید، از من پیروى کنید؛ تا خدا (نیز) شما را دوست بدارد؛ و گناهانتان را ببخشد؛ و خدا آمرزنده مهربان است". بگو: "از خدا و پیامبر، اطاعت کنید؛ و اگر سرپیچى کنید، خداوند کافران را دوست نمى‌دارد"» سوره آل عمران، آیه ۳۱-۳۲.</ref>. | |||
# دسته سوم: آیاتی که بر دوران امر بین اتباع و [[اطاعت از خدا]] و [[رسول]] از یکسو و اتّباع و [[اطاعت]] از [[هوای نفس]] از سوی دیگر دلالت دارند. از [[آیات قرآن]] چنین استفاده می شود که به جز [[خدا]] و آنها که اتباعشان و [[پیروی]] از ایشان تبعیت و [[پیروی]] از خداست هر متبوع دیگری فرمانش، [[فرمان]] [[هوای نفس]] و اتباع از او، تبعیت از [[هوای نفس]] است و از آنجا که متبوع بودن، یعنی مطاع بودن و [اتّباع به معنای [[اطاعت]] کامل است و [[اطاعت]]، [[حقیقت]] [[عبادت]] است، لذا [[برگزیدن]] هر متبوعی جز [[خداوند متعال]] و آن کس که [[پیروی]] از او به [[دستور خداوند]] [[پیروی]] از [[خداوند]] است، به معنای [[پرستش]] خدایی غیر [[خداوند متعال]] است<ref>[[محسن اراکی|اراکی، محسن]]، [[فقه نظام سیاسی اسلام ج۱ (کتاب)| فقه نظام سیاسی اسلام ج۱]].</ref>. | |||
==[[ | == انواع پیروی == | ||
[[پیروی]] گاهی در مسیر [[هدایت]] و [[رشد]] بوده، موجب [[سعادت انسان]] می‌‌گردد و گاهی هم در جهت [[ضلالت]] و [[گمراهی]] واقع گشته، وی را به ورطه هلاک می‌‌کشاند. | |||
==[[ | === [[پیروی]] در جهت [[هدایت]] و کمال === | ||
[[قرآن کریم]] که [[کتاب هدایت]] است و [[انسان]] را به استوارترین طریقه [[راهنمایی]] میکند<ref>سوره اسراء، آیه ۹.</ref>، در موارد بسیاری، از [[پیروی]] در جهت [[هدایت]] [[سخن]] گفته و مصادیق آن را مشخص ساخته است. مصادیق یاد شده عبارت است از: | |||
# '''پیروی از [[حق]]:''' [[آیه شریفه]] {{متن قرآن|ذَلِكَ بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْبَاطِلَ وَأَنَّ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ}}<ref>«این از آن روست که کافران از باطل و مؤمنان از حق -که از سوی پروردگارشان است- پیروی کردند»؛ سوره محمد، آیه ۳.</ref>، ملاک اساسی در [[سعادت انسان]] را پیروی از حق و علت عمده [[شقاوت]] وی را [[پیروی]] از [[باطل]] میداند. | |||
# '''[[پیروی]] از [[پیامبران]]:''' پیامبران از آن جهت که فرستادگان [[خدا]]<ref>مجمع البیان، ج۸، ص۶۵۹.</ref> و هدایت‌شدگان و سالکان راه [[حق]] هستند و بدون هیچ‌‌گونه چشم‌‌داشتی [[انسان‌ها]] را [[هدایت]] میکنند شایسته پیروی‌‌اند<ref>سوره یس، آیه ۲۰-۲۱.</ref>.<ref>روح المعانی، مج ۲، ج۲، ص۳۳۸.</ref>. پیروی از پیامبران، آثاری به‌دنبال که عمده آنها عبارت است از: ملحق شدن به [[پیامبران]]<ref>سوره ابراهیم، آیه ۳۶.</ref>؛ بهره‌‌مندی از عنایت ویژه آنان<ref>سوره شعراء، آیه ۲۱۵.</ref>؛ علوّ و [[برتری]] بر [[کافران]]<ref>سوره آل عمران، آیه ۵۵.</ref>؛ [[غلبه]] و [[سلطه]] بر [[جباران]] و [[مستکبران]]<ref>سوره قصص، آیه ۳۵.</ref>؛ دوری از [[ترس]] و [[اندوه]]<ref>سوره بقره، آیه ۳۸.</ref>؛ برخورداری از [[رأفت]] و [[رحمت]]<ref>سوره حدید، آیه ۲۷.</ref> و [[نجات]] از [[گمراهی]] و [[شقاوت]]<ref>سوره طه، آیه ۱۲۳.</ref>. | |||
# '''[[پیروی]] از [[قرآن]]:''' از آنجا که [[قرآن]] [[کتاب هدایت]] است<ref>سوره اعراف، آیه ۲۰۳.</ref>، [[پیروی]] از آن از مهم‌‌ترین مصداق‌های [[پیروی]] در مسیر [[هدایت]] به شمار می‌‌آید، از اینرو [[خداوند]] متعال به [[مؤمنان]] [[دستور]] داده تا از [[قرآن]] [[پیروی]] کرده: {{متن قرآن|وَهَذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ}}<ref>«و این (قرآن) کتابی است خجسته که آن را فرو فرستاده‌ایم پس، از آن پیروی کنید» سوره انعام، آیه ۱۵۵.</ref>. | |||
# '''[[پیروی]] از [[رضوان]] [[الهی]]:''' [[قرآن کریم]] یکی از علامت‌های [[مؤمنان]] را پیروی از رضوان الهی دانسته است<ref>سوره آل عمران، آیه ۱۷۴.</ref> و آن مراعات [[رضای الهی]] در [[رفتار]] و گفتار بر اساس آموزه‌‌های [[دین]] و [[شریعت]] [[حق]]<ref>الجدید، ج۲، ص۱۷۶.</ref>، عمل به [[طاعات]] و دوری از [[معصیت]]<ref>روح المعانی، مج ۳، ج۴، ص۱۷۴.</ref> و عمل به اموری است که موجب [[خشنودی خدا]] باشد<ref>تفسیر لاهیجی، ج۱، ص۴۰۷.</ref>. | |||
==[[ | === [[پیروی]] در جهت [[گمراهی]] === | ||
این قسم از پیروی نیز دارای مصادیق و مواردی است که [[قرآن کریم]] از آنها سخن گفته است. عمده آن مصادیق عبارت است از: | |||
# '''[[پیروی]] از [[شیطان]]:''' شیطان به عنوان [[دشمن]] فرزندان آدم [[سوگند]] یاد کرده تا آنها را [[گمراه]] سازد<ref>سوره ص، آیه ۸۲.</ref> و نیز جهت محقق ساختن [[هدف]] خود، از همه امکانات و راه‌های گوناگون استفاده میکند<ref>سوره اعراف، آیه ۱۷.</ref>، از اینرو می‌‌توان [[پیروی]] از [[شیطان]] را، مهم‌‌ترین مصداق از مصادیق [[پیروی]] در مسیر [[ضلالت]] و [[گمراهی]] دانست. | |||
# '''پیروی از [[هواهای نفسانی]]:''' [[قرآن کریم]] کسانی را که به جای بهره‌‌گیری از [[هدایت الهی]] از [[هواهای نفسانی]] خویش [[پیروی]] میکنند گمراه‌‌ترین افراد معرفی کرده است: {{متن قرآن|فَاعْلَمْ أَنَّمَا يَتَّبِعُونَ أَهْوَاءَهُمْ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَيْرِ هُدًى مِنَ اللَّهِ}}<ref>«پس اگر پاسخت را ندهند بدان که از خواهش‌ها (ی نفس) شان پیروی میکنند و گمراه‌تر از آنکه بی‌رهنمودی از خداوند، از خواهش (نفس) خویش پیروی کند کیست؟» سوره قصص، آیه ۵۰.</ref>، زیرا این‌گونه افراد همواره در لذت‌های مادّی و جسمانی غرق بوده، در نتیجه از [[سعادت]] معنوی و [[روحانی]] باز می‌‌مانند<ref>التفسیر الکبیر، ج۲۶، ص۲۰۰.</ref>. | |||
# '''پیروی از [[جباران]]:''' [[قرآن کریم]] راز [[گمراهی]] برخی از اقوام را [[پیروی]] آنان از [[جباران]] میداند؛ مثلاً درباره [[قوم عاد]] می‌‌گوید: آنان [[آیات]] [[خدا]] را [[انکار]] کرده، در برابر [[پیامبران]] [[عصیان]] ورزیدند و از راه و روش هر [[ستمگر]] [[دشمن]] [[حق]] [[پیروی]] کردند<ref>سوره هود، آیه ۵۹.</ref>. | |||
# '''[[پیروی]] از [[گمان]] و تخمین:''' [[پیروی]] از [[گمان]] و تخمین در اموری که به [[سعادت]] و [[شقاوت انسان]] مربوط میشود از نظر [[قرآن]] ناپسند است<ref>المیزان، ج۷، ص۳۳۰-۳۳۱.</ref> و در این باره می‌‌فرماید: کسانی که برای [[خداوند]] شریک قائل‌‌اند جز از [[گمان]] و تخمین [[پیروی]] نمی‌‌کنند<ref>سوره یونس، آیه ۶۶.</ref>. | |||
# '''[[پیروی]] از [[متشابهات]]:''' بر اساس [[آیه]] {{متن قرآن|هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ ...}}<ref>اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات «محکم» (/ استوار/ یک رویه) اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر (آیات) «متشابه» (/ چند رویه) اند؛ ...؛ سوره آل عمران، آیه۷.</ref>، قسمتی از [[آیات قرآن]] محکم و صریح و روشن است که اساس [[قرآن]] را تشکیل میدهد و قسمتی از آن [[متشابه]] است و به سبب بالا بودن سطح مطلب و جهات دیگر در نگاه نخستین احتمال‌های مختلفی در آن می‌‌رود؛ ولی با توجه به [[آیات محکم]] معنای مراد از آنها روشن میشود<ref>نمونه، ج۲، ص۴۳۲-۴۳۵.</ref>؛ ولی بیماردلان کج‌‌اندیش [[آیات محکم]] [[قرآن]] را کنار گذاشته، یکسره به دنبال [[آیات]] متشابه‌‌اند تا فتنه‌‌انگیزی کنند. | |||
# '''[[پیروی کورکورانه]]:''' علت [[سرپیچی]] برخی [[کافران]] از [[احکام الهی]] [[پیروی]] بی‌‌دلیل و کورکورانه از پیشینیان است<ref>سوره بقره، آیه ۱۷۰.</ref>. [[تقلید]] و [[پیروی]] از غیر اگر با [[علم]] به حقانیت پیروی شونده همراه باشد مانند [[پیروی]] از [[انبیا]] و [[تقلید]] از [[مجتهدان]] در [[احکام دین]] نه تنها مذموم نیست، بلکه از مصادیق [[پیروی]] از ما انزل الله است<ref>تفسیر بیضاوی، ج۱، ص۱۶۱؛ تفسیر المنار، ج۲، ص۹۱.</ref>.<ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[پیروی (مقاله)|پیروی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶]].</ref> | |||
==[[ | == تبعیت از اهل بیت {{ع}} == | ||
{{اصلی|تبعیت از اهل بیت}} | |||
اِتباع از [[اهل بیت]] [[عصمت]] و [[طهارت]] {{عم}} در اصطلاح به معنای عمل نمودن به [[دستورات]] [[اهل بیت]] {{عم}} است که در بسیاری از [[آیات قرآن]] و [[روایات]] بر آن تأکید شده است: {{متن قرآن|قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«بگو اگر خداوند را دوست می‌دارید از من پیروی کنید تا خداوند شما را دوست بدارد و گناهانتان را بیامرزد و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره آل عمران، آیه ۳۱.</ref>. بر پایه [[آیه]] {{متن قرآن|قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ}} اگر کسی بخواهد محبوب [[خدا]] شود، باید پیرو [[حبیب]] او باشد و [[اطاعت]] حبیب‌الله، [[انسان]] را محبوب [[خدا]] می‌سازد<ref>تفسیر تسنیم، ج۵، ص۵۹۵.</ref>. | |||
راه تأسی به پیامبر {{صل}} و شبیه آن حضرت شدن، "[[محبّت]]" است. [[قرآن]] نیز [[دستور]] میدهد که اگر محبّ خدایید، در پی حبیب خدا حرکت کنید، تا از محب بودن به محبوب شدن برسید: {{متن قرآن|قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>تفسیر تسنیم، ج۱۳، ص۳۷۵.</ref>. اگر [[خدا]] محبّ [[انسان]] شود، آثار خدایی در بنده‌ای که محبوب اوست [[ظهور]] میکند<ref>تفسیر تسنیم، ج۱۴، ص۳۸.</ref>. | |||
انسان برای پیمودن راه [[محبت]]، به [[راهنما]] [[نیازمند]] است، تا هر برنامه‌ای را به [[دستور]] او انجام دهد؛ ازاین‌رو، [[خداوند]] به [[حبیب]] خود [[فرمان]] میدهد که به [[مردم]] بگوید اگر [[دوستدار]] خدایید، از من [[پیروی]] کنید، تا محبوب او شوید<ref>تفسیر تسنیم، ج۱۴، ص۳۸.</ref>: {{متن قرآن|قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ}}<ref>[[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[وظایف امت نسبت به قرآن و عترت (کتاب)|وظایف امت نسبت به قرآن و عترت]]، ص ۹۴-۹۵.</ref>. | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
{{ | {{مدخل وابسته}} | ||
* [[آیه اتباع]] | * [[آیه اتباع]] | ||
* [[انقیاد]] | * [[انقیاد]] | ||
| خط ۶۸: | خط ۵۶: | ||
* [[اطاعت]] | * [[اطاعت]] | ||
* [[تأسی]] | * [[تأسی]] | ||
{{پایان | {{پایان مدخل وابسته}} | ||
==پانویس== | == منابع == | ||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده:11123.jpg|22px]] [[محسن اراکی|اراکی، محسن]]، [[فقه نظام سیاسی اسلام ج۱ (کتاب)|'''فقه نظام سیاسی اسلام ج۱''']] | |||
# [[پرونده:000055.jpg|22px]] [[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[پیروی (مقاله)|پیروی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶''']] | |||
# [[پرونده:IM010259.jpg|22px]] [[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[وظایف امت نسبت به قرآن و عترت (کتاب)|'''وظایف امت نسبت به قرآن و عترت''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده:وظایف رفتاری و عملی امت نسبت به اهل بیت]] | [[رده:وظایف رفتاری و عملی امت نسبت به اهل بیت]] | ||
[[رده: | [[رده:اصطلاحات سیاسی]] | ||
[[رده:مقاله‌های اولویت یک]] | [[رده:مقاله‌های اولویت یک]] | ||
[[رده:اصطلاحات و مفاهیم سیاسی در قرآن]] | [[رده:اصطلاحات و مفاهیم سیاسی در قرآن]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۹ مهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۲:۳۶
این مدخل زیرشاخهٔ بحث اهل بیت است. اتباع از چند منظر متفاوت، بررسی میشود: اتباع در لغت - اتباع در قرآن - اتباع در فقه سیاسی - پرسش مرتبط نداردتبعیت به معنای پیروی، دنبالهروی و فرمانبرداری است. این واژه در آیات بسیاری به کار رفته و بیشتر بر دنبالهروی معنوی مانند اقتدا، امتثال، فرمانبرداری و اطاعت از امر و در مواردی هم بر دنبالهروی حسی اطلاق شده است. پیروی می‌تواند گاهی در مسیر هدایت و رشد باشد و گاهی هم در جهت ضلالت و گمراهی.
معناشناسی
تبعیت به معنای پیروی، دنبالهروی، پذیرفتن، تعقیب کردن، موافقت کردن، فرمانبرداری، امتثال امر، و ملحق شدن است[۱]. در تفاوت این واژه با اطاعت می‌‌توان گفت که پیروی اعم از اطاعت است، زیرا در تحقق اطاعت، وجود امر و فرمان ضروری است؛ ولی در پیروی و تبعیّت لازم نیست حتماً امر و فرمانی باشد[۲].
اتباع در آیات قرآن
تبعیّت و مشتقات آن ۱۷۴ بار در قرآن کریم[۳] به کار رفته است و بیشتر بر دنبالهروی معنوی[۴] مانند اقتدا، امتثال، فرمانبرداری و اطاعت از امر[۵] در رفتار، گفتار، اعمال و حرکات و حتی فکر و اندیشه[۶] و در مواردی هم بر دنبالهروی حسی مانند پیروی موسی (ع) از حضرت خضر برای بهره‌‌مندی از علوم وی ﴿قَالَ لَهُ مُوسَى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلَى أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا﴾[۷] اطلاق شده است[۸].
آیات کریمه‌ای که مشتقات واژه اتباع در آنها به کار رفته، بر وجوب اتّباع از اوامر و نواهی خداوند دلالت دارند ـ یعنی دستورات و فرمان‌هایی که به وسیله رهبران الهی برای مردم تبیین و ابلاغ شده است ـ و نیز بر وجوب اتّباع و پیروی از رهبران الهی دلالت دارند. این آیات بر چند دسته اند:
- دسته اول: آیاتی که با مضمون وجوب اتّباع از امر خدا و رهبران الهی و ممنوعیت اتّباع از امر جباران و رهبران مستکبر و طغیانگر وارد شده‌اند، نظیر: ﴿اتَّبِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلَا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ﴾[۹].
- دسته دوم: آیاتی که بر تلازم بین محبت خدا و اتباع از خدا و رسول از یک سو و بین محبت خدا و بیزاری و ترک پیروی از فرمانروایان غیر الهی از سوی دیگر دلالت دارند، نظیر: ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ * قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ﴾[۱۰].
- دسته سوم: آیاتی که بر دوران امر بین اتباع و اطاعت از خدا و رسول از یکسو و اتّباع و اطاعت از هوای نفس از سوی دیگر دلالت دارند. از آیات قرآن چنین استفاده می شود که به جز خدا و آنها که اتباعشان و پیروی از ایشان تبعیت و پیروی از خداست هر متبوع دیگری فرمانش، فرمان هوای نفس و اتباع از او، تبعیت از هوای نفس است و از آنجا که متبوع بودن، یعنی مطاع بودن و [اتّباع به معنای اطاعت کامل است و اطاعت، حقیقت عبادت است، لذا برگزیدن هر متبوعی جز خداوند متعال و آن کس که پیروی از او به دستور خداوند پیروی از خداوند است، به معنای پرستش خدایی غیر خداوند متعال است[۱۱].
انواع پیروی
پیروی گاهی در مسیر هدایت و رشد بوده، موجب سعادت انسان می‌‌گردد و گاهی هم در جهت ضلالت و گمراهی واقع گشته، وی را به ورطه هلاک می‌‌کشاند.
پیروی در جهت هدایت و کمال
قرآن کریم که کتاب هدایت است و انسان را به استوارترین طریقه راهنمایی میکند[۱۲]، در موارد بسیاری، از پیروی در جهت هدایت سخن گفته و مصادیق آن را مشخص ساخته است. مصادیق یاد شده عبارت است از:
- پیروی از حق: آیه شریفه ﴿ذَلِكَ بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْبَاطِلَ وَأَنَّ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ﴾[۱۳]، ملاک اساسی در سعادت انسان را پیروی از حق و علت عمده شقاوت وی را پیروی از باطل میداند.
- پیروی از پیامبران: پیامبران از آن جهت که فرستادگان خدا[۱۴] و هدایت‌شدگان و سالکان راه حق هستند و بدون هیچ‌‌گونه چشم‌‌داشتی انسان‌ها را هدایت میکنند شایسته پیروی‌‌اند[۱۵].[۱۶]. پیروی از پیامبران، آثاری به‌دنبال که عمده آنها عبارت است از: ملحق شدن به پیامبران[۱۷]؛ بهره‌‌مندی از عنایت ویژه آنان[۱۸]؛ علوّ و برتری بر کافران[۱۹]؛ غلبه و سلطه بر جباران و مستکبران[۲۰]؛ دوری از ترس و اندوه[۲۱]؛ برخورداری از رأفت و رحمت[۲۲] و نجات از گمراهی و شقاوت[۲۳].
- پیروی از قرآن: از آنجا که قرآن کتاب هدایت است[۲۴]، پیروی از آن از مهم‌‌ترین مصداق‌های پیروی در مسیر هدایت به شمار می‌‌آید، از اینرو خداوند متعال به مؤمنان دستور داده تا از قرآن پیروی کرده: ﴿وَهَذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ﴾[۲۵].
- پیروی از رضوان الهی: قرآن کریم یکی از علامت‌های مؤمنان را پیروی از رضوان الهی دانسته است[۲۶] و آن مراعات رضای الهی در رفتار و گفتار بر اساس آموزه‌‌های دین و شریعت حق[۲۷]، عمل به طاعات و دوری از معصیت[۲۸] و عمل به اموری است که موجب خشنودی خدا باشد[۲۹].
پیروی در جهت گمراهی
این قسم از پیروی نیز دارای مصادیق و مواردی است که قرآن کریم از آنها سخن گفته است. عمده آن مصادیق عبارت است از:
- پیروی از شیطان: شیطان به عنوان دشمن فرزندان آدم سوگند یاد کرده تا آنها را گمراه سازد[۳۰] و نیز جهت محقق ساختن هدف خود، از همه امکانات و راه‌های گوناگون استفاده میکند[۳۱]، از اینرو می‌‌توان پیروی از شیطان را، مهم‌‌ترین مصداق از مصادیق پیروی در مسیر ضلالت و گمراهی دانست.
- پیروی از هواهای نفسانی: قرآن کریم کسانی را که به جای بهره‌‌گیری از هدایت الهی از هواهای نفسانی خویش پیروی میکنند گمراه‌‌ترین افراد معرفی کرده است: ﴿فَاعْلَمْ أَنَّمَا يَتَّبِعُونَ أَهْوَاءَهُمْ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَيْرِ هُدًى مِنَ اللَّهِ﴾[۳۲]، زیرا این‌گونه افراد همواره در لذت‌های مادّی و جسمانی غرق بوده، در نتیجه از سعادت معنوی و روحانی باز می‌‌مانند[۳۳].
- پیروی از جباران: قرآن کریم راز گمراهی برخی از اقوام را پیروی آنان از جباران میداند؛ مثلاً درباره قوم عاد می‌‌گوید: آنان آیات خدا را انکار کرده، در برابر پیامبران عصیان ورزیدند و از راه و روش هر ستمگر دشمن حق پیروی کردند[۳۴].
- پیروی از گمان و تخمین: پیروی از گمان و تخمین در اموری که به سعادت و شقاوت انسان مربوط میشود از نظر قرآن ناپسند است[۳۵] و در این باره می‌‌فرماید: کسانی که برای خداوند شریک قائل‌‌اند جز از گمان و تخمین پیروی نمی‌‌کنند[۳۶].
- پیروی از متشابهات: بر اساس آیه ﴿هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ ...﴾[۳۷]، قسمتی از آیات قرآن محکم و صریح و روشن است که اساس قرآن را تشکیل میدهد و قسمتی از آن متشابه است و به سبب بالا بودن سطح مطلب و جهات دیگر در نگاه نخستین احتمال‌های مختلفی در آن می‌‌رود؛ ولی با توجه به آیات محکم معنای مراد از آنها روشن میشود[۳۸]؛ ولی بیماردلان کج‌‌اندیش آیات محکم قرآن را کنار گذاشته، یکسره به دنبال آیات متشابه‌‌اند تا فتنه‌‌انگیزی کنند.
- پیروی کورکورانه: علت سرپیچی برخی کافران از احکام الهی پیروی بی‌‌دلیل و کورکورانه از پیشینیان است[۳۹]. تقلید و پیروی از غیر اگر با علم به حقانیت پیروی شونده همراه باشد مانند پیروی از انبیا و تقلید از مجتهدان در احکام دین نه تنها مذموم نیست، بلکه از مصادیق پیروی از ما انزل الله است[۴۰].[۴۱]
تبعیت از اهل بیت (ع)
اِتباع از اهل بیت عصمت و طهارت (ع) در اصطلاح به معنای عمل نمودن به دستورات اهل بیت (ع) است که در بسیاری از آیات قرآن و روایات بر آن تأکید شده است: ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۴۲]. بر پایه آیه ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ﴾ اگر کسی بخواهد محبوب خدا شود، باید پیرو حبیب او باشد و اطاعت حبیب‌الله، انسان را محبوب خدا می‌سازد[۴۳].
راه تأسی به پیامبر (ص) و شبیه آن حضرت شدن، "محبّت" است. قرآن نیز دستور میدهد که اگر محبّ خدایید، در پی حبیب خدا حرکت کنید، تا از محب بودن به محبوب شدن برسید: ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۴۴]. اگر خدا محبّ انسان شود، آثار خدایی در بنده‌ای که محبوب اوست ظهور میکند[۴۵].
انسان برای پیمودن راه محبت، به راهنما نیازمند است، تا هر برنامه‌ای را به دستور او انجام دهد؛ ازاین‌رو، خداوند به حبیب خود فرمان میدهد که به مردم بگوید اگر دوستدار خدایید، از من پیروی کنید، تا محبوب او شوید[۴۶]: ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ﴾[۴۷].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ العین، ج۲، ص۷۸؛ لسان العرب، ج۸، ص۲۷؛ مجمع البحرین، ج۴، ص۳۰۵.
- ↑ رمضانی، حسن، پیروی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶؛ مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت، ص ۹۴-۹۵.
- ↑ المعجم الاحصائی، ج۱، ص۳۸۷؛ دائرة‌‌الفرائد، ج۴، ص۹.
- ↑ لغت‌‌نامه قرآن کریم، ج۱، ص۴۰۲، «تبع».
- ↑ تبیین اللغات، ج۱، ص۲۱۷، «تبع».
- ↑ التحقیق، ج۲، ص۳۷۷، «تبع».
- ↑ «موسی به او گفت: آیا از تو پیروی کنم به شرط آنکه از آن راهدانی که تو را آموخته‌اند به من بیاموزی؟» سوره کهف، آیه ۶۶.
- ↑ رمضانی، حسن، پیروی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶.
- ↑ «از چیزى که از جانب پروردگارتان بر شما نازل شده، پیروى کنید. و از اولیا و معبودهاى دیگر جز او، پیروى نکنید» سوره اعراف، آیه ۳.
- ↑ «بگو: "اگر خدا را دوست مى‌دارید، از من پیروى کنید؛ تا خدا (نیز) شما را دوست بدارد؛ و گناهانتان را ببخشد؛ و خدا آمرزنده مهربان است". بگو: "از خدا و پیامبر، اطاعت کنید؛ و اگر سرپیچى کنید، خداوند کافران را دوست نمى‌دارد"» سوره آل عمران، آیه ۳۱-۳۲.
- ↑ اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام ج۱.
- ↑ سوره اسراء، آیه ۹.
- ↑ «این از آن روست که کافران از باطل و مؤمنان از حق -که از سوی پروردگارشان است- پیروی کردند»؛ سوره محمد، آیه ۳.
- ↑ مجمع البیان، ج۸، ص۶۵۹.
- ↑ سوره یس، آیه ۲۰-۲۱.
- ↑ روح المعانی، مج ۲، ج۲، ص۳۳۸.
- ↑ سوره ابراهیم، آیه ۳۶.
- ↑ سوره شعراء، آیه ۲۱۵.
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۵۵.
- ↑ سوره قصص، آیه ۳۵.
- ↑ سوره بقره، آیه ۳۸.
- ↑ سوره حدید، آیه ۲۷.
- ↑ سوره طه، آیه ۱۲۳.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۲۰۳.
- ↑ «و این (قرآن) کتابی است خجسته که آن را فرو فرستاده‌ایم پس، از آن پیروی کنید» سوره انعام، آیه ۱۵۵.
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۱۷۴.
- ↑ الجدید، ج۲، ص۱۷۶.
- ↑ روح المعانی، مج ۳، ج۴، ص۱۷۴.
- ↑ تفسیر لاهیجی، ج۱، ص۴۰۷.
- ↑ سوره ص، آیه ۸۲.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۱۷.
- ↑ «پس اگر پاسخت را ندهند بدان که از خواهش‌ها (ی نفس) شان پیروی میکنند و گمراه‌تر از آنکه بی‌رهنمودی از خداوند، از خواهش (نفس) خویش پیروی کند کیست؟» سوره قصص، آیه ۵۰.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۲۶، ص۲۰۰.
- ↑ سوره هود، آیه ۵۹.
- ↑ المیزان، ج۷، ص۳۳۰-۳۳۱.
- ↑ سوره یونس، آیه ۶۶.
- ↑ اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات «محکم» (/ استوار/ یک رویه) اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر (آیات) «متشابه» (/ چند رویه) اند؛ ...؛ سوره آل عمران، آیه۷.
- ↑ نمونه، ج۲، ص۴۳۲-۴۳۵.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۷۰.
- ↑ تفسیر بیضاوی، ج۱، ص۱۶۱؛ تفسیر المنار، ج۲، ص۹۱.
- ↑ رمضانی، حسن، پیروی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۶.
- ↑ «بگو اگر خداوند را دوست می‌دارید از من پیروی کنید تا خداوند شما را دوست بدارد و گناهانتان را بیامرزد و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره آل عمران، آیه ۳۱.
- ↑ تفسیر تسنیم، ج۵، ص۵۹۵.
- ↑ تفسیر تسنیم، ج۱۳، ص۳۷۵.
- ↑ تفسیر تسنیم، ج۱۴، ص۳۸.
- ↑ تفسیر تسنیم، ج۱۴، ص۳۸.
- ↑ مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت، ص ۹۴-۹۵.