آداب دعا: تفاوت میان نسخه‌ها
| (۱۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = دعا | | موضوع مرتبط = دعا | ||
| عنوان مدخل = آداب دعا | | عنوان مدخل = آداب دعا | ||
| مداخل مرتبط = [[آداب دعا در قرآن]] - [[آداب دعا معارف و سیره نبوی]] | | مداخل مرتبط = [[آداب دعا در قرآن]] - [[آداب دعا در معارف و سیره نبوی]] | ||
| پرسش مرتبط = | | پرسش مرتبط = | ||
}} | }} | ||
'''[[دعا کردن]] دارای [[آداب]]''' و شرایطی است که موجب [[استجابت]] آن خواهد شد. برخی از این آداب‌گونه ای است که [[دعا]] بدون آنها محقق نمی‌شود مانند: داشتن [[ایمان]] و [[معرفت به خداوند]]؛ همراه [[حمد]] و [[ستایش]] بودن؛ [[یقین]] داشتن به [[اجابت]]؛ [[توبه]] و [[اقرار]] به [[گناهان]] و... و برخی از آنها به‌صورتی است که [[اجابت دعا]] منوط به آنهاست مانند: [[ابتهال]] در دعا؛ بلند نکردن صدا؛ فراگیر بودن دعا؛ داشتن حالت [[ترس]] و [[امید]]؛ [[اخلاص]] در دعا؛ [[خشوع]]، [[توکل]]، [[تضرع]]. | '''[[دعا کردن]] دارای [[آداب]]''' و شرایطی است که موجب [[استجابت]] آن خواهد شد. برخی از این آداب‌گونه ای است که [[دعا]] بدون آنها محقق نمی‌شود مانند: داشتن [[ایمان]] و [[معرفت به خداوند]]؛ همراه [[حمد]] و [[ستایش]] بودن؛ [[یقین]] داشتن به [[اجابت]]؛ [[توبه]] و [[اقرار]] به [[گناهان]] و... و برخی از آنها به‌صورتی است که [[اجابت دعا]] منوط به آنهاست مانند: [[ابتهال]] در دعا؛ بلند نکردن صدا؛ فراگیر بودن دعا؛ داشتن حالت [[ترس]] و [[امید]]؛ [[اخلاص]] در دعا؛ [[خشوع]]، [[توکل]]، [[تضرع]]. | ||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
{{اصلی|دعا}} | |||
«دعا» [[آداب]] و شرایطی دارد که رعایت آنها [[دعا]] را به [[اجابت]] نزدیک‌تر کرده و زمینه را برای بهره‌گیری بهتر از آن، فراهم می‌سازد.<ref>مجموعه مقالات هم‌اندیشی زیارت، ج۲، ص ۶۵۰-۶۴۹.</ref> بر اساس سخنی از [[امام صادق]] {{ع}} می‌توان گفت [[توجه به خدا]] و دقت در چگونگی بیان خواسته و نیز دقت در چرایی و نوع آن از [[آداب]] دعاست<ref>بحارالانوار، ج۹۰، ص ۳۲۲؛ مصباح الشریعه، ص ۱۳۲.</ref>. | |||
== | == آداب و [[شرایط استجابت دعا|شرایط دعا]] == | ||
{{همچنین|استجابت دعا}} | {{همچنین|استجابت دعا}} | ||
رعایت اداب و شرایط [[دعا]] به دو بخش تقسیم میشود: | رعایت اداب و شرایط [[دعا]] به دو بخش تقسیم میشود: | ||
#'''[[آداب]] و شرائطی که بدون آن ماهیّت [[دعا]] محقّق نمی‌شود:''' | # '''[[آداب]] و شرائطی که بدون آن ماهیّت [[دعا]] محقّق نمی‌شود:''' | ||
##[[دعا]] باید همراه [[ایمان]] و [[معرفت به خداوند]] باشد [[ایمان]] و [[معرفت]] هر اندازه بیشتر شود، [[دعا]] به [[اجابت]] نزدیک‌تر میشود | ## [[دعا]] باید همراه [[ایمان]] و [[معرفت به خداوند]] باشد [[ایمان]] و [[معرفت]] هر اندازه بیشتر شود، [[دعا]] به [[اجابت]] نزدیک‌تر میشود به گونه‌ای که تمام فاصله‌ها بین [[دعا]] و [[اجابت]] آن از بین می‌‌رود، چنانکه این شرط در [[قرآن کریم]] چنین [[بیان]] شده است: {{متن قرآن|وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ}}<ref>«و چون بندگانم درباره من از تو پرسند من نزدیکم، دعاکننده چون مرا بخواند دعا (ی او) را پاسخ می‌دهم؛ پس باید دعوت مرا پاسخ دهند و به من ایمان آورند باشد که راهیاب شوند» سوره بقره، آیه ۱۸۶.</ref><ref>ر. ک: [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ص ۳۲۵. </ref> همچنین [[ایمان]] به [[خداوند]] برای ایجاد [[دعا]] توسط آیۀ {{متن قرآن|رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِينَ}}<ref>«پروردگارا! بدانچه فرو فرستاده‌ای، ایمان آوردیم و از این پیامبر پیروی کردیم پس ما را در شمار گواهان بنگار» سوره آل عمران، آیه ۵۳.</ref> مورد توجه قراگرفته است. در این [[آیه]] [[دعا]] برای قرار گرفتن در صف [[شاهدان]] بعد از [[ایمان آوردن]] و [[تبعیت]] از [[پیامبر]] {{صل}} مطرح شده است<ref>ر. ک: [[محمد سحرخوان|سحرخوان، محمد]] و [[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص۱۱۲. </ref>. | ||
##شروع [[دعا]] با [[حمد]] و [[ستایش]] [[خداوند]]: هیچ دعائی از [[اهل بیت]] [[نقل]] نشده مگر اینکه در ابتدا و انتهای آن، [[ستایش]] و [[حمد]] [[خداوند]] وجود دارد. [[امام صادق]]{{ع}} میفرمایند: «هروقت خواستید چیزی از حوائج [[دنیا]] و [[آخرت]] را از [[خداوند]] طلب کنید بدانید که شروع [[دعا]] باید با ثنای [[خداوند]] و [[مدح]] او و [[صلوات]] بر پیامبرش باشد»<ref>اصول کافی، ج۲، ص۴۹۱.</ref> | ## شروع [[دعا]] با [[حمد]] و [[ستایش]] [[خداوند]]: هیچ دعائی از [[اهل بیت]] [[نقل]] نشده مگر اینکه در ابتدا و انتهای آن، [[ستایش]] و [[حمد]] [[خداوند]] وجود دارد. [[امام صادق]] {{ع}} میفرمایند: «هروقت خواستید چیزی از حوائج [[دنیا]] و [[آخرت]] را از [[خداوند]] طلب کنید بدانید که شروع [[دعا]] باید با ثنای [[خداوند]] و [[مدح]] او و [[صلوات]] بر پیامبرش باشد»<ref>اصول کافی، ج۲، ص۴۹۱.</ref><ref>ر. ک: [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ص ۳۳۰. </ref> | ||
##[[یقین]] به [[اجابت]]: [[خداوند]] هرگز از وعدۀ خود تخلّف نمی‌کند. در [[آیات]] بسیاری [[خداوند]] [[وعده]] داده که دعاکننده را از | ## [[یقین]] به [[اجابت]]: [[خداوند]] هرگز از وعدۀ خود تخلّف نمی‌کند. در [[آیات]] بسیاری [[خداوند]] [[وعده]] داده که دعاکننده را از خانهٔ اش [[ناامید]] بر نمی‌گرداند. | ||
###[[امام صادق]]{{ع}} میفرمایند: «هیچ بنده‌ای دست خود را به سوی [[خداوند | ### [[امام صادق]] {{ع}} میفرمایند: «هیچ بنده‌ای دست خود را به سوی [[خداوند عزیز]] [[جبّار]] دراز نمی‌کند مگر آنکه [[خداوند]] [[حیا]] می‌کند آن را خالی برگرداند، تا آنکه از رحمتش هرآنچه بخواهد به او میدهد؛ به همین [[دلیل]] هرگاه کسی از شما [[دعا]] کرد، دستش را به سر و صورتش بکشد»<ref>{{متن حدیث|مَا أَبْرَزَ عَبْدٌ یَدَهُ إِلَی اللَّهِ الْعَزِیزِ الْجَبَّارِ إِلَّا اسْتَحْیَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَرُدَّهَا صِفْراً حَتَّی یَجْعَلَ فِیهَا مِنْ فَضْلِ رَحْمَتِهِ مَا یَشَاءُ فَإِذَا دَعَا أَحَدُکُمْ فَلَا یَرُدَّ یَدَهُ حَتَّی یَمْسَحَ عَلَی وَجْهِهِ وَ رَأْسِهِ}}؛ اصول کافی، ج۲، ص۴۷۱. </ref>. این [[روایت]] نشان دهندۀ این است که [[دعا]] فرد به هیچ عنوان بی ثمر و بی فایده نیست. | ||
###[[امام صادق]]{{ع}} میفرمایند: «چون [[خداوند]] را خواندی با قلبت متوجّه دعایت باش، آنگاه به [[اجابت]] آن [[یقین]] داشته باش»<ref>{{متن حدیث|إِذَا دَعَوْتَ فَظُنَّ أَنَّ حَاجَتَکَ بِالْبَاب}} | ### [[امام صادق]] {{ع}} میفرمایند: «چون [[خداوند]] را خواندی با قلبت متوجّه دعایت باش، آنگاه به [[اجابت]] آن [[یقین]] داشته باش»<ref>{{متن حدیث|إِذَا دَعَوْتَ فَظُنَّ أَنَّ حَاجَتَکَ بِالْبَاب}}؛ اصول کافی، ج۲، ص۴۷۳. </ref>. | ||
##[[توبه]] و [[اقرار]] به [[گناه]] و همچنین [[اقرار]] به [[نعمت‌ها]] و [[اطاعت از خداوند]]: یکی از مهمترین عوامل [[مستجاب]] نشدن [[دعا]] انجام [[معصیت الهی]] است<ref>ر.ک: [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ص ۳۳۰.</ref>؛ از این‌رو در [[قرآن]] [[استغفار]] از [[گناه]] و [[اقرار]] و اعتراف به [[ظلم]] خویش اینچنین [[بیان]] شده است: {{متن قرآن|قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ}}<ref>«گفتند: پروردگارا! ما به خویش ستم کردیم و اگر ما را نیامرزی و بر ما نبخشایی بی‌گمان از زیانکاران خواهیم بود» سوره اعراف، آیه ۲۳.</ref>. همچنین [[اقرار]] و یاد کردن [[نعمت‌های خدا]] به هنگام [[دعا]]: {{متن قرآن|قَالَ رَبِّ بِمَا أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيرًا لِلْمُجْرِمِينَ}}<ref>«گفت: پروردگارا برای نعمتی که به من ارزانی داشتی هرگز پشتیبان گنهکاران نخواهم بود» سوره قصص، آیه ۱۷.</ref> و [[اقرار]] و اعتراف به [[اطاعت]] و [[پیروی]] از دستورهای او: {{متن قرآن|آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ}}<ref>«این پیامبر به آنچه از (سوی) پروردگارش به سوی او فرو فرستاده‌اند، ایمان دارد و همه مؤمنان به خداوند و فرشتگانش و کتاب‌هایش و پیامبرانش، ایمان دارند (و می‌گویند) میان هیچ یک از پیامبران وی، فرق نمی‌نهیم و می‌گویند: | ## [[توبه]] و [[اقرار]] به [[گناه]] و همچنین [[اقرار]] به [[نعمت‌ها]] و [[اطاعت از خداوند]]: یکی از مهمترین عوامل [[مستجاب]] نشدن [[دعا]] انجام [[معصیت الهی]] است<ref>ر. ک: [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ص ۳۳۰.</ref>؛ از این‌رو در [[قرآن]] [[استغفار]] از [[گناه]] و [[اقرار]] و اعتراف به [[ظلم]] خویش اینچنین [[بیان]] شده است: {{متن قرآن|قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ}}<ref>«گفتند: پروردگارا! ما به خویش ستم کردیم و اگر ما را نیامرزی و بر ما نبخشایی بی‌گمان از زیانکاران خواهیم بود» سوره اعراف، آیه ۲۳.</ref>. همچنین [[اقرار]] و یاد کردن [[نعمت‌های خدا]] به هنگام [[دعا]]: {{متن قرآن|قَالَ رَبِّ بِمَا أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيرًا لِلْمُجْرِمِينَ}}<ref>«گفت: پروردگارا برای نعمتی که به من ارزانی داشتی هرگز پشتیبان گنهکاران نخواهم بود» سوره قصص، آیه ۱۷.</ref> و [[اقرار]] و اعتراف به [[اطاعت]] و [[پیروی]] از دستورهای او: {{متن قرآن|آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ}}<ref>«این پیامبر به آنچه از (سوی) پروردگارش به سوی او فرو فرستاده‌اند، ایمان دارد و همه مؤمنان به خداوند و فرشتگانش و کتاب‌هایش و پیامبرانش، ایمان دارند (و می‌گویند) میان هیچ یک از پیامبران وی، فرق نمی‌نهیم و می‌گویند: شنیدیم و فرمان بردیم؛ پروردگارا! آمرزش تو را خواستاريم كه سرانجام همه به سوى توست.» سوره بقره، آیه ۲۸۵.</ref> در شمار مهمترین [[علل]] پذیرش [[دعا]] محسوب میشود<ref>ر. ک: [[محمد سحرخوان|سحرخوان، محمد]] و [[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص۱۱۵. </ref>. | ||
##توسُّل به [[اهل بیت]]: ذیل | ## توسُّل به [[اهل بیت]]: ذیل آیهٔ: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به سوی او راه جویید» سوره مائده، آیه ۳۵.</ref>، [[پیامبر اکرم]] {{صل}} میفرمایند: «ما وسیله به سوی [[خداوند]] هستیم»<ref>{{متن حدیث|نَحْنُ الْوَسِیلَةُ إِلَی اللَّه}}؛ بحارالأنوار، ج۲۵، ص۲۲. </ref>. [[امام صادق]] {{ع}} در این زمینه می‌‌فرماید: «[[دعا]] از بارگاه [[الهی]] پوشیده می‌ماند، تا آنگاه که بر [[محمد]] و [[آل محمد]] [[صلوات]] فرستاده شود»<ref>{{متن حدیث|لَا یَزَالُ الدُّعَاءُ مَحْجُوباً حَتَّی یُصَلَّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد}}؛ اصول کافی، ج۲، ص۴۹۱. </ref>.<ref>ر. ک: [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ص ۳۳۰.</ref> | ||
##[[دعا]] باید با [[حکمت]] و [[مصلحت]] هماهنگ باشد: [[دعا کننده]] باید دعای خود را با زبان یا در [[دل]] به [[مصلحت]] مشروط کند در غیر این صورت ماهیت [[دعا]] دچار خدشه میشود<ref> ر.ک: [[محمد سحرخوان|سحرخوان، محمد]] و [[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص۱۱۲. </ref>. | ## [[دعا]] باید با [[حکمت]] و [[مصلحت]] هماهنگ باشد: [[دعا کننده]] باید دعای خود را با زبان یا در [[دل]] به [[مصلحت]] مشروط کند در غیر این صورت ماهیت [[دعا]] دچار خدشه میشود<ref> ر. ک: [[محمد سحرخوان|سحرخوان، محمد]] و [[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص۱۱۲. </ref>. | ||
#'''[[آداب]] و شرائطی که ماهیت [[دعا]] بدون آنها محقّق میشود، امّا [[اجابت دعا]] منوط به وجود آنهاست:''' | # '''[[آداب]] و شرائطی که ماهیت [[دعا]] بدون آنها محقّق میشود، امّا [[اجابت دعا]] منوط به وجود آنهاست:''' | ||
##[[آداب]] و شرایط در رابطه با [[خدا]]: مهمترین شرطی که باید هنگام [[دعا]] در پیشگاه [[پروردگار]] عالم رعایت کرد | ## [[آداب]] و شرایط در رابطه با [[خدا]]: مهمترین شرطی که باید هنگام [[دعا]] در پیشگاه [[پروردگار]] عالم رعایت کرد وصف کردن [[خداوند]] به اسمای حسنایش است، چنانکه [[خداوند]] فرموده {{متن قرآن|وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا}}<ref>«و خداوند را نام‌های نیکوتر است، او را بدان‌ها بخوانید!» سوره اعراف، آیه ۱۸۰.</ref>. در بسیاری از دعاهای [[انبیا]] این روش عملی شده و همراه با نامی از نام‌های زیبای الهی مزین شده است؛ مانند ([[سمیع]] و علیم): {{متن قرآن|رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ}}<ref>«اى پروردگار ما، از ما بپذير، كه تو شنوا و دانا هستی» سوره بقره، آیه ۱۲۷.</ref>؛ ([[توّاب]] و [[رحیم]]): {{متن قرآن|وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ}}<ref>«و توبه ما را بپذیر بی‌گمان تویی که توبه‌پذیر مهربانی» سوره بقره، آیه ۱۲۸.</ref>؛ ([[عزیز]] و [[حکیم]]): {{متن قرآن|رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ}}<ref>«پروردگارا! و در میان آنان از خودشان پیامبری را که آیه‌هایت را برای آنها می‌خواند و به آنان کتاب (آسمانی) و فرزانگی می‌آموزد و به آنها پاکیزگی می‌بخشد، برانگیز! بی‌گمان تویی که پیروزمند فرزانه‌ای» سوره بقره، آیه ۱۲۹.</ref>. | ||
##[[آداب]] و شرایط [[دعا کننده]]: این [[آداب]]، به چند دسته تقسیم میشود. | ## [[آداب]] و شرایط [[دعا کننده]]: این [[آداب]]، به چند دسته تقسیم میشود. | ||
###امور مربوط به ظاهر: | ### امور مربوط به ظاهر: | ||
####[[ابتهال]] در [[دعا]]: در روایتی [[امام کاظم]]{{ع}} [[ابتهال]] در آیۀ {{متن قرآن|اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا}}<ref>«نام پروردگارت را یاد کن و از همه بگسل و بدو بپیوند» سوره مزمل، آیه ۸.</ref> را به برگرداندن کف دست‌ها هنگام [[دعا]] معنا کرده است. | #### [[ابتهال]] در [[دعا]]: در روایتی [[امام کاظم]] {{ع}} [[ابتهال]] در آیۀ {{متن قرآن|اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا}}<ref>«نام پروردگارت را یاد کن و از همه بگسل و بدو بپیوند» سوره مزمل، آیه ۸.</ref> را به برگرداندن کف دست‌ها هنگام [[دعا]] معنا کرده است. | ||
####بلند نکردن صدا: در آیاتی از [[قرآن]] به دعاکننده توصیه شده به درگاه [[الهی]] [[تضرع]] کنند؛ ولی صدایش را در [[دعا کردن]] بالا [[نبرد]]: {{متن قرآن|ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ}}<ref>«پروردگارتان را به لابه و نهانی بخوانید که او تجاوزگران را دوست نمی‌دارد» سوره اعراف، آیه ۵۵.</ref>. {{متن قرآن|ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ}}<ref>«پروردگارتان را به لابه و نهانی بخوانید که او تجاوزگران را دوست نمی‌دارد» سوره اعراف، آیه ۵۵.</ref> این احتمال نیز داده شده که منظور از [[تضرع]]، دعای آشکار و منظور از خُفیه دعای پنهانی باشد. برخی نیز براساس [[آیه]]، احتمال داده‌اند بلند بودن صدا در [[دعا]] اگر همراه [[تضرع]] باشد بی‌مانع است. | #### بلند نکردن صدا: در آیاتی از [[قرآن]] به دعاکننده توصیه شده به درگاه [[الهی]] [[تضرع]] کنند؛ ولی صدایش را در [[دعا کردن]] بالا [[نبرد]]: {{متن قرآن|ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ}}<ref>«پروردگارتان را به لابه و نهانی بخوانید که او تجاوزگران را دوست نمی‌دارد» سوره اعراف، آیه ۵۵.</ref>. {{متن قرآن|ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ}}<ref>«پروردگارتان را به لابه و نهانی بخوانید که او تجاوزگران را دوست نمی‌دارد» سوره اعراف، آیه ۵۵.</ref> این احتمال نیز داده شده که منظور از [[تضرع]]، دعای آشکار و منظور از خُفیه دعای پنهانی باشد. برخی نیز براساس [[آیه]]، احتمال داده‌اند بلند بودن صدا در [[دعا]] اگر همراه [[تضرع]] باشد بی‌مانع است. | ||
####فراگیر بودن [[دعا]]: فراگیر بودن [[دعا]] را می‌توان از نکات سفارش شده برای [[دعا کردن]] دانست: {{متن قرآن|فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ}}<ref>«پس بدان که هیچ خدایی جز خداوند نیست و از گناه خویش و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه و خداوند از گردشتان (در روز) | #### فراگیر بودن [[دعا]]: فراگیر بودن [[دعا]] را می‌توان از نکات سفارش شده برای [[دعا کردن]] دانست: {{متن قرآن|فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ}}<ref>«پس بدان که هیچ خدایی جز خداوند نیست و از گناه خویش و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه و خداوند از گردشتان (در روز) و آرامیدنتان (در شب) آگاه است» سوره محمد، آیه ۱۹.</ref> بر این اساس، در اغلب دعاهایی که از زبان [[پیامبران]] و [[مؤمنان]] در [[قرآن]] [[نقل]] شده از الفاظ جمع استفاده شده است؛ مانند: {{متن قرآن|الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ}}<ref>«آنان که می‌گویند: پروردگارا! به راستی ما ایمان آورده‌ایم پس، از گناهان ما درگذر و ما را از عذاب دوزخ نگاه دار!» سوره آل عمران، آیه ۱۶.</ref> افزون بر این، [[قرآن]] به [[دعا کردن]] برای دیگران هم سفارش کرده است مانند: «فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ»<ref>سوره آل عمران، آیه ۱۵۹. </ref> [[دعا]] برای پدر و مادر: {{متن قرآن|رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَلَا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا تَبَارًا}}<ref>«پروردگارا! مرا و پدر و مادرم را و هر که را به خانه من با ایمان درآید و مردان و زنان مؤمن را بیامرز و ستمگران را جز تباهی میفزای» سوره نوح، آیه ۲۸.</ref> [[همسر]] و [[فرزندان]]: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا}}<ref>«و آنان که می‌گویند: پروردگارا! به ما از همسران و فرزندانمان روشنی دیدگان ببخش و ما را پیشوای پرهیزگاران کن» سوره فرقان، آیه ۷۴.</ref> | ||
###امور مربوط به [[روح]] و [[قلب]] [[دعا کننده]]: | ### امور مربوط به [[روح]] و [[قلب]] [[دعا کننده]]: | ||
####حالت [[ترس]] و [[امید]]: از مواردی که رعایت آن برای [[استجابت دعا]] بسیار نقش دارد داشتن حالت [[ترس]] و [[امید]] [[دعا کننده]] است چنانکه [[آیه]] اشاره به همین مطلب دارد: {{متن قرآن|وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا}}<ref>«و او را | #### حالت [[ترس]] و [[امید]]: از مواردی که رعایت آن برای [[استجابت دعا]] بسیار نقش دارد داشتن حالت [[ترس]] و [[امید]] [[دعا کننده]] است چنانکه [[آیه]] اشاره به همین مطلب دارد: {{متن قرآن|وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا}}<ref>«و او را با بیم و امید بخوانید» سوره اعراف، آیه ۵۶.</ref> | ||
####[[اخلاص]] در [[دعا]]: یکی از [[آداب]] و شروط برای [[دعا کردن]] [[اخلاص]] در هنگام [[دعا کردن]] است. [[اخلاص]] یعنی هماهنگی میان [[قلب]] و زبان و [[قطع امید]] از همۀ مخلوقات.</ref>. | #### [[اخلاص]] در [[دعا]]: یکی از [[آداب]] و شروط برای [[دعا کردن]] [[اخلاص]] در هنگام [[دعا کردن]] است. [[اخلاص]] یعنی هماهنگی میان [[قلب]] و زبان و [[قطع امید]] از همۀ مخلوقات.</ref>. | ||
####[[خشوع]]، [[توکل]]، [[تضرع]]: داشتن حالاتی چون [[خشوع]]: {{متن قرآن|وَيَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا وَكَانُوا لَنَا خَاشِعِينَ}}<ref>«و ما را به امید و بیم می‌خواندند و در برابر ما فروتن بودند» سوره انبیاء، آیه ۹۰.</ref>؛ [[توکل]]: {{متن قرآن|فَقَالُوا عَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْنَا رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ}}<ref>«گفتند: بر خداوند توکّل داریم؛ پروردگارا! ما را مایه عبرتی برای گروه ستمگران مگردان!» سوره یونس، آیه ۸۵.</ref> و [[تضرّع]] {{متن قرآن|ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ}}<ref>«پروردگارتان را به لابه و نهانی بخوانید که او تجاوزگران را دوست نمی‌دارد» سوره اعراف، آیه ۵۵.</ref>. | #### [[خشوع]]، [[توکل]]، [[تضرع]]: داشتن حالاتی چون [[خشوع]]: {{متن قرآن|وَيَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا وَكَانُوا لَنَا خَاشِعِينَ}}<ref>«و ما را به امید و بیم می‌خواندند و در برابر ما فروتن بودند» سوره انبیاء، آیه ۹۰.</ref>؛ [[توکل]]: {{متن قرآن|فَقَالُوا عَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْنَا رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ}}<ref>«گفتند: بر خداوند توکّل داریم؛ پروردگارا! ما را مایه عبرتی برای گروه ستمگران مگردان!» سوره یونس، آیه ۸۵.</ref> و [[تضرّع]] {{متن قرآن|ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ}}<ref>«پروردگارتان را به لابه و نهانی بخوانید که او تجاوزگران را دوست نمی‌دارد» سوره اعراف، آیه ۵۵.</ref>. | ||
####حالت [[دعا کننده]]: [[دعا]] باید واقعی باشد، [[دعا کننده]] باید در دعای خود از اسباب مادی [[قطع امید]] کند چنانکه آیۀ {{متن قرآن|أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِيلًا مَا تَذَكَّرُونَ}}<ref>«یا آن کسی که به درمانده، چون وی را بخواند، پاسخ میدهد و بلا را (از او) می‌گرداند؟ و شما را جانشینان زمین می‌گرداند؛ آیا با خداوند، خدایی (دیگر) هست؟ اندک پند می‌پذیرید» سوره نمل، آیه ۶۲.</ref> نشانگر همین مطلب است<ref>ر.ک: [[محمد سحرخوان|سحرخوان، محمد]] و [[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص۱۱۲؛ [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ص ۳۳۰.</ref>. | #### حالت [[دعا کننده]]: [[دعا]] باید واقعی باشد، [[دعا کننده]] باید در دعای خود از اسباب مادی [[قطع امید]] کند چنانکه آیۀ {{متن قرآن|أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِيلًا مَا تَذَكَّرُونَ}}<ref>«یا آن کسی که به درمانده، چون وی را بخواند، پاسخ میدهد و بلا را (از او) می‌گرداند؟ و شما را جانشینان زمین می‌گرداند؛ آیا با خداوند، خدایی (دیگر) هست؟ اندک پند می‌پذیرید» سوره نمل، آیه ۶۲.</ref> نشانگر همین مطلب است<ref>ر. ک: [[محمد سحرخوان|سحرخوان، محمد]] و [[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص۱۱۲؛ [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ص ۳۳۰.</ref>. | ||
###از دیگر حالات [[دعا کننده]]: | ### از دیگر حالات [[دعا کننده]]: | ||
####دعای [[انسان]] اندوهگینی که [[ناراحتی‌ها]] بر او [[غلبه]] کرده است و خود را بی [[پناه]] می‌‌بیند. | #### دعای [[انسان]] اندوهگینی که [[ناراحتی‌ها]] بر او [[غلبه]] کرده است و خود را بی [[پناه]] می‌‌بیند. | ||
####دعای [[انسان]] [[مظلوم]]، به ویژه اگر [[ظالم]] را [[نفرین]] نکند، و همه چیز را به [[خدا]] بسپارد. | #### دعای [[انسان]] [[مظلوم]]، به ویژه اگر [[ظالم]] را [[نفرین]] نکند، و همه چیز را به [[خدا]] بسپارد. | ||
####دعای [[انسان]] [[مضطر]]، به ویژه اگر به هنگام [[دعا]] [[آیه شریفه]] {{متن قرآن|أَمَّنْ يُجِيبُ}} را نیز قرائت کند؛ و به [[مظلومان]] عالم به ویژه سیّد [[مظلومان]] همه عالم حضرت [[امام]] حُسین {{ع}} توسُّل کند. | #### دعای [[انسان]] [[مضطر]]، به ویژه اگر به هنگام [[دعا]] [[آیه شریفه]] {{متن قرآن|أَمَّنْ يُجِيبُ}} را نیز قرائت کند؛ و به [[مظلومان]] عالم به ویژه سیّد [[مظلومان]] همه عالم حضرت [[امام]] حُسین {{ع}} توسُّل کند. | ||
####دعای کسی که در [[حج]] است، به ویژه در اماکن مخصوصی همچون [[مسجد الحرام]] و [[مسجد]] النّبی و نیز اوقات خاصّی همچون روز [[عرفه]]. | #### دعای کسی که در [[حج]] است، به ویژه در اماکن مخصوصی همچون [[مسجد الحرام]] و [[مسجد]] النّبی و نیز اوقات خاصّی همچون روز [[عرفه]]. | ||
####دعای [[انسان]] مریض، به ویژه وقتی که درد به او فشار آورد، یا به چیزی یا [[همراهی]] احتیاج داشته باشد. | #### دعای [[انسان]] مریض، به ویژه وقتی که درد به او فشار آورد، یا به چیزی یا [[همراهی]] احتیاج داشته باشد. | ||
####[[دعا]] بعد از [[قرائت قرآن]]، به ویژه سوره‌هایی که تاکید شده بعد از آن [[دعا]] خوانده شود مثل سوره [[حمد]] و [[اخلاص]] و آیاتی همچون [[آیات]] آخر [[سوره]] [[حشر]] و به ویژه [[آیه الکرسی]]. | #### [[دعا]] بعد از [[قرائت قرآن]]، به ویژه سوره‌هایی که تاکید شده بعد از آن [[دعا]] خوانده شود مثل سوره [[حمد]] و [[اخلاص]] و آیاتی همچون [[آیات]] آخر [[سوره]] [[حشر]] و به ویژه [[آیه الکرسی]]. | ||
####[[دعا]] با دستان برافراشته و همچنین [[دعا]] به هنگام شکستن [[قلب]] به ویژه زمانیکه [[دعا کننده]] [[انگشتر]] عقیق در دست داشته باشد. | #### [[دعا]] با دستان برافراشته و همچنین [[دعا]] به هنگام شکستن [[قلب]] به ویژه زمانیکه [[دعا کننده]] [[انگشتر]] عقیق در دست داشته باشد. | ||
####[[دعا]] بعد از وضوی مستحبّی، به ویژه آنکه [[دعا کننده]] دو رکعت [[نماز]] مستحبّی نیز به جای آورد. | #### [[دعا]] بعد از وضوی مستحبّی، به ویژه آنکه [[دعا کننده]] دو رکعت [[نماز]] مستحبّی نیز به جای آورد. | ||
###ظرف [[دعا]]: | ### ظرف [[دعا]]: | ||
####[[استجابت دعا]] در زمان‌هایی خاص از جمله: [[دعا]] در [[ماه رجب]]، [[شعبان]] و [[رمضان]]، [[شب‌های قدر]] و ده روز اوّل ماه [[ذی حجّه]] به ویژه روز [[عَرَفه]]، [[عید فطر]]، قربان، [[غدیر]]، [[مبعث]] و روزها و شب‌های [[جمعه]]، [[سحر]] و به ویژه پیش از [[طلوع فجر]] و نیز لحظات بینَ الطّلوعین، هنگام ظهر، غروب، فاصلۀ میان [[نماز]] [[مغرب]] و عشاء<ref>ر.ک: [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ص۳۳۰ ـ ۳۳۳.</ref>. | #### [[استجابت دعا]] در زمان‌هایی خاص از جمله: [[دعا]] در [[ماه رجب]]، [[شعبان]] و [[رمضان]]، [[شب‌های قدر]] و ده روز اوّل ماه [[ذی حجّه]] به ویژه روز [[عَرَفه]]، [[عید فطر]]، قربان، [[غدیر]]، [[مبعث]] و روزها و شب‌های [[جمعه]]، [[سحر]] و به ویژه پیش از [[طلوع فجر]] و نیز لحظات بینَ الطّلوعین، هنگام ظهر، غروب، فاصلۀ میان [[نماز]] [[مغرب]] و عشاء<ref>ر. ک: [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ص۳۳۰ ـ ۳۳۳.</ref>. | ||
####[[استجابت دعا]] در مکان‌هایی خاص از جمله: تمامی مساجد به ویژه [[مسجد الحرام]]، کنار [[کعبه]] هنگام اتمام [[اعمال]] و [[مناسک]] [[حج]]: {{متن قرآن|فَإِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا}}<ref>«پس چون آیین‌های ویژه حجّتان را انجام دادید خداوند را یاد کنید چونان یادکردتان از پدرانتان یا یادکردی بهتر» سوره بقره، آیه ۲۰۰.</ref> | #### [[استجابت دعا]] در مکان‌هایی خاص از جمله: تمامی مساجد به ویژه [[مسجد الحرام]]، کنار [[کعبه]] هنگام اتمام [[اعمال]] و [[مناسک]] [[حج]]: {{متن قرآن|فَإِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا}}<ref>«پس چون آیین‌های ویژه حجّتان را انجام دادید خداوند را یاد کنید چونان یادکردتان از پدرانتان یا یادکردی بهتر» سوره بقره، آیه ۲۰۰.</ref><ref>ر. ک: [[محمد سحرخوان|سحرخوان، محمد]] و [[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص۱۱۲.</ref> [[مسجد]] [[پیامبر اکرم]] {{صل}} میان [[محراب]] و [[منبر]] ایشان و نیز در کنار [[مرقد]] مطهّر آن بزرگوار، سرزمین [[عرفات]]، مشعر، مِنی، بر روی دو کوه [[صفا و مروه]]، کنار مراقد [[مطهر]] [[اهل بیت]] {{ع}} به ویژه در آستانۀ حضرت سیِّدالشُّهداء {{ع}}، کنار [[قبور]] [[مؤمنین]]، به ویژه [[عالمان]]<ref>ر. ک: [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ص ۳۳۳.</ref>. | ||
== منابع == | == منابع == | ||
| خط ۵۸: | خط ۵۸: | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده:دعا]] | [[رده:دعا]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۵ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۴۱
این مدخل زیرشاخهٔ بحث دعا است. آداب دعا از چند منظر متفاوت، بررسی میشود: آداب دعا در قرآن - آداب دعا در معارف و سیره نبوی - پرسش مرتبط ندارددعا کردن دارای آداب و شرایطی است که موجب استجابت آن خواهد شد. برخی از این آداب‌گونه ای است که دعا بدون آنها محقق نمی‌شود مانند: داشتن ایمان و معرفت به خداوند؛ همراه حمد و ستایش بودن؛ یقین داشتن به اجابت؛ توبه و اقرار به گناهان و... و برخی از آنها به‌صورتی است که اجابت دعا منوط به آنهاست مانند: ابتهال در دعا؛ بلند نکردن صدا؛ فراگیر بودن دعا؛ داشتن حالت ترس و امید؛ اخلاص در دعا؛ خشوع، توکل، تضرع.
مقدمه
«دعا» آداب و شرایطی دارد که رعایت آنها دعا را به اجابت نزدیک‌تر کرده و زمینه را برای بهره‌گیری بهتر از آن، فراهم می‌سازد.[۱] بر اساس سخنی از امام صادق (ع) می‌توان گفت توجه به خدا و دقت در چگونگی بیان خواسته و نیز دقت در چرایی و نوع آن از آداب دعاست[۲].
آداب و شرایط دعا
رعایت اداب و شرایط دعا به دو بخش تقسیم میشود:
- آداب و شرائطی که بدون آن ماهیّت دعا محقّق نمی‌شود:
- دعا باید همراه ایمان و معرفت به خداوند باشد ایمان و معرفت هر اندازه بیشتر شود، دعا به اجابت نزدیک‌تر میشود به گونه‌ای که تمام فاصله‌ها بین دعا و اجابت آن از بین می‌‌رود، چنانکه این شرط در قرآن کریم چنین بیان شده است: ﴿وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ﴾[۳][۴] همچنین ایمان به خداوند برای ایجاد دعا توسط آیۀ ﴿رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِينَ﴾[۵] مورد توجه قراگرفته است. در این آیه دعا برای قرار گرفتن در صف شاهدان بعد از ایمان آوردن و تبعیت از پیامبر (ص) مطرح شده است[۶].
- شروع دعا با حمد و ستایش خداوند: هیچ دعائی از اهل بیت نقل نشده مگر اینکه در ابتدا و انتهای آن، ستایش و حمد خداوند وجود دارد. امام صادق (ع) میفرمایند: «هروقت خواستید چیزی از حوائج دنیا و آخرت را از خداوند طلب کنید بدانید که شروع دعا باید با ثنای خداوند و مدح او و صلوات بر پیامبرش باشد»[۷][۸]
- یقین به اجابت: خداوند هرگز از وعدۀ خود تخلّف نمی‌کند. در آیات بسیاری خداوند وعده داده که دعاکننده را از خانهٔ اش ناامید بر نمی‌گرداند.
- امام صادق (ع) میفرمایند: «هیچ بنده‌ای دست خود را به سوی خداوند عزیز جبّار دراز نمی‌کند مگر آنکه خداوند حیا می‌کند آن را خالی برگرداند، تا آنکه از رحمتش هرآنچه بخواهد به او میدهد؛ به همین دلیل هرگاه کسی از شما دعا کرد، دستش را به سر و صورتش بکشد»[۹]. این روایت نشان دهندۀ این است که دعا فرد به هیچ عنوان بی ثمر و بی فایده نیست.
- امام صادق (ع) میفرمایند: «چون خداوند را خواندی با قلبت متوجّه دعایت باش، آنگاه به اجابت آن یقین داشته باش»[۱۰].
- توبه و اقرار به گناه و همچنین اقرار به نعمت‌ها و اطاعت از خداوند: یکی از مهمترین عوامل مستجاب نشدن دعا انجام معصیت الهی است[۱۱]؛ از این‌رو در قرآن استغفار از گناه و اقرار و اعتراف به ظلم خویش اینچنین بیان شده است: ﴿قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾[۱۲]. همچنین اقرار و یاد کردن نعمت‌های خدا به هنگام دعا: ﴿قَالَ رَبِّ بِمَا أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيرًا لِلْمُجْرِمِينَ﴾[۱۳] و اقرار و اعتراف به اطاعت و پیروی از دستورهای او: ﴿آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ﴾[۱۴] در شمار مهمترین علل پذیرش دعا محسوب میشود[۱۵].
- توسُّل به اهل بیت: ذیل آیهٔ: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ﴾[۱۶]، پیامبر اکرم (ص) میفرمایند: «ما وسیله به سوی خداوند هستیم»[۱۷]. امام صادق (ع) در این زمینه می‌‌فرماید: «دعا از بارگاه الهی پوشیده می‌ماند، تا آنگاه که بر محمد و آل محمد صلوات فرستاده شود»[۱۸].[۱۹]
- دعا باید با حکمت و مصلحت هماهنگ باشد: دعا کننده باید دعای خود را با زبان یا در دل به مصلحت مشروط کند در غیر این صورت ماهیت دعا دچار خدشه میشود[۲۰].
- آداب و شرائطی که ماهیت دعا بدون آنها محقّق میشود، امّا اجابت دعا منوط به وجود آنهاست:
- آداب و شرایط در رابطه با خدا: مهمترین شرطی که باید هنگام دعا در پیشگاه پروردگار عالم رعایت کرد وصف کردن خداوند به اسمای حسنایش است، چنانکه خداوند فرموده ﴿وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا﴾[۲۱]. در بسیاری از دعاهای انبیا این روش عملی شده و همراه با نامی از نام‌های زیبای الهی مزین شده است؛ مانند (سمیع و علیم): ﴿رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾[۲۲]؛ (توّاب و رحیم): ﴿وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾[۲۳]؛ (عزیز و حکیم): ﴿رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾[۲۴].
- آداب و شرایط دعا کننده: این آداب، به چند دسته تقسیم میشود.
- امور مربوط به ظاهر:
- ابتهال در دعا: در روایتی امام کاظم (ع) ابتهال در آیۀ ﴿اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا﴾[۲۵] را به برگرداندن کف دست‌ها هنگام دعا معنا کرده است.
- بلند نکردن صدا: در آیاتی از قرآن به دعاکننده توصیه شده به درگاه الهی تضرع کنند؛ ولی صدایش را در دعا کردن بالا نبرد: ﴿ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾[۲۶]. ﴿ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾[۲۷] این احتمال نیز داده شده که منظور از تضرع، دعای آشکار و منظور از خُفیه دعای پنهانی باشد. برخی نیز براساس آیه، احتمال داده‌اند بلند بودن صدا در دعا اگر همراه تضرع باشد بی‌مانع است.
- فراگیر بودن دعا: فراگیر بودن دعا را می‌توان از نکات سفارش شده برای دعا کردن دانست: ﴿فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ﴾[۲۸] بر این اساس، در اغلب دعاهایی که از زبان پیامبران و مؤمنان در قرآن نقل شده از الفاظ جمع استفاده شده است؛ مانند: ﴿الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾[۲۹] افزون بر این، قرآن به دعا کردن برای دیگران هم سفارش کرده است مانند: «فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ»[۳۰] دعا برای پدر و مادر: ﴿رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَلَا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا تَبَارًا﴾[۳۱] همسر و فرزندان: ﴿وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا﴾[۳۲]
- امور مربوط به روح و قلب دعا کننده:
- حالت ترس و امید: از مواردی که رعایت آن برای استجابت دعا بسیار نقش دارد داشتن حالت ترس و امید دعا کننده است چنانکه آیه اشاره به همین مطلب دارد: ﴿وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا﴾[۳۳]
- اخلاص در دعا: یکی از آداب و شروط برای دعا کردن اخلاص در هنگام دعا کردن است. اخلاص یعنی هماهنگی میان قلب و زبان و قطع امید از همۀ مخلوقات.</ref>.
- خشوع، توکل، تضرع: داشتن حالاتی چون خشوع: ﴿وَيَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا وَكَانُوا لَنَا خَاشِعِينَ﴾[۳۴]؛ توکل: ﴿فَقَالُوا عَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْنَا رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾[۳۵] و تضرّع ﴿ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾[۳۶].
- حالت دعا کننده: دعا باید واقعی باشد، دعا کننده باید در دعای خود از اسباب مادی قطع امید کند چنانکه آیۀ ﴿أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِيلًا مَا تَذَكَّرُونَ﴾[۳۷] نشانگر همین مطلب است[۳۸].
- از دیگر حالات دعا کننده:
- دعای انسان اندوهگینی که ناراحتی‌ها بر او غلبه کرده است و خود را بی پناه می‌‌بیند.
- دعای انسان مظلوم، به ویژه اگر ظالم را نفرین نکند، و همه چیز را به خدا بسپارد.
- دعای انسان مضطر، به ویژه اگر به هنگام دعا آیه شریفه ﴿أَمَّنْ يُجِيبُ﴾ را نیز قرائت کند؛ و به مظلومان عالم به ویژه سیّد مظلومان همه عالم حضرت امام حُسین (ع) توسُّل کند.
- دعای کسی که در حج است، به ویژه در اماکن مخصوصی همچون مسجد الحرام و مسجد النّبی و نیز اوقات خاصّی همچون روز عرفه.
- دعای انسان مریض، به ویژه وقتی که درد به او فشار آورد، یا به چیزی یا همراهی احتیاج داشته باشد.
- دعا بعد از قرائت قرآن، به ویژه سوره‌هایی که تاکید شده بعد از آن دعا خوانده شود مثل سوره حمد و اخلاص و آیاتی همچون آیات آخر سوره حشر و به ویژه آیه الکرسی.
- دعا با دستان برافراشته و همچنین دعا به هنگام شکستن قلب به ویژه زمانیکه دعا کننده انگشتر عقیق در دست داشته باشد.
- دعا بعد از وضوی مستحبّی، به ویژه آنکه دعا کننده دو رکعت نماز مستحبّی نیز به جای آورد.
- ظرف دعا:
- استجابت دعا در زمان‌هایی خاص از جمله: دعا در ماه رجب، شعبان و رمضان، شب‌های قدر و ده روز اوّل ماه ذی حجّه به ویژه روز عَرَفه، عید فطر، قربان، غدیر، مبعث و روزها و شب‌های جمعه، سحر و به ویژه پیش از طلوع فجر و نیز لحظات بینَ الطّلوعین، هنگام ظهر، غروب، فاصلۀ میان نماز مغرب و عشاء[۳۹].
- استجابت دعا در مکان‌هایی خاص از جمله: تمامی مساجد به ویژه مسجد الحرام، کنار کعبه هنگام اتمام اعمال و مناسک حج: ﴿فَإِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا﴾[۴۰][۴۱] مسجد پیامبر اکرم (ص) میان محراب و منبر ایشان و نیز در کنار مرقد مطهّر آن بزرگوار، سرزمین عرفات، مشعر، مِنی، بر روی دو کوه صفا و مروه، کنار مراقد مطهر اهل بیت (ع) به ویژه در آستانۀ حضرت سیِّدالشُّهداء (ع)، کنار قبور مؤمنین، به ویژه عالمان[۴۲].
- امور مربوط به ظاهر:
منابع
پانویس
- ↑ مجموعه مقالات هم‌اندیشی زیارت، ج۲، ص ۶۵۰-۶۴۹.
- ↑ بحارالانوار، ج۹۰، ص ۳۲۲؛ مصباح الشریعه، ص ۱۳۲.
- ↑ «و چون بندگانم درباره من از تو پرسند من نزدیکم، دعاکننده چون مرا بخواند دعا (ی او) را پاسخ می‌دهم؛ پس باید دعوت مرا پاسخ دهند و به من ایمان آورند باشد که راهیاب شوند» سوره بقره، آیه ۱۸۶.
- ↑ ر. ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ص ۳۲۵.
- ↑ «پروردگارا! بدانچه فرو فرستاده‌ای، ایمان آوردیم و از این پیامبر پیروی کردیم پس ما را در شمار گواهان بنگار» سوره آل عمران، آیه ۵۳.
- ↑ ر. ک: سحرخوان، محمد و یوسف‌زاده، حسین علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص۱۱۲.
- ↑ اصول کافی، ج۲، ص۴۹۱.
- ↑ ر. ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ص ۳۳۰.
- ↑ «مَا أَبْرَزَ عَبْدٌ یَدَهُ إِلَی اللَّهِ الْعَزِیزِ الْجَبَّارِ إِلَّا اسْتَحْیَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَرُدَّهَا صِفْراً حَتَّی یَجْعَلَ فِیهَا مِنْ فَضْلِ رَحْمَتِهِ مَا یَشَاءُ فَإِذَا دَعَا أَحَدُکُمْ فَلَا یَرُدَّ یَدَهُ حَتَّی یَمْسَحَ عَلَی وَجْهِهِ وَ رَأْسِهِ»؛ اصول کافی، ج۲، ص۴۷۱.
- ↑ «إِذَا دَعَوْتَ فَظُنَّ أَنَّ حَاجَتَکَ بِالْبَاب»؛ اصول کافی، ج۲، ص۴۷۳.
- ↑ ر. ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ص ۳۳۰.
- ↑ «گفتند: پروردگارا! ما به خویش ستم کردیم و اگر ما را نیامرزی و بر ما نبخشایی بی‌گمان از زیانکاران خواهیم بود» سوره اعراف، آیه ۲۳.
- ↑ «گفت: پروردگارا برای نعمتی که به من ارزانی داشتی هرگز پشتیبان گنهکاران نخواهم بود» سوره قصص، آیه ۱۷.
- ↑ «این پیامبر به آنچه از (سوی) پروردگارش به سوی او فرو فرستاده‌اند، ایمان دارد و همه مؤمنان به خداوند و فرشتگانش و کتاب‌هایش و پیامبرانش، ایمان دارند (و می‌گویند) میان هیچ یک از پیامبران وی، فرق نمی‌نهیم و می‌گویند: شنیدیم و فرمان بردیم؛ پروردگارا! آمرزش تو را خواستاريم كه سرانجام همه به سوى توست.» سوره بقره، آیه ۲۸۵.
- ↑ ر. ک: سحرخوان، محمد و یوسف‌زاده، حسین علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص۱۱۵.
- ↑ «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به سوی او راه جویید» سوره مائده، آیه ۳۵.
- ↑ «نَحْنُ الْوَسِیلَةُ إِلَی اللَّه»؛ بحارالأنوار، ج۲۵، ص۲۲.
- ↑ «لَا یَزَالُ الدُّعَاءُ مَحْجُوباً حَتَّی یُصَلَّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد»؛ اصول کافی، ج۲، ص۴۹۱.
- ↑ ر. ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ص ۳۳۰.
- ↑ ر. ک: سحرخوان، محمد و یوسف‌زاده، حسین علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص۱۱۲.
- ↑ «و خداوند را نام‌های نیکوتر است، او را بدان‌ها بخوانید!» سوره اعراف، آیه ۱۸۰.
- ↑ «اى پروردگار ما، از ما بپذير، كه تو شنوا و دانا هستی» سوره بقره، آیه ۱۲۷.
- ↑ «و توبه ما را بپذیر بی‌گمان تویی که توبه‌پذیر مهربانی» سوره بقره، آیه ۱۲۸.
- ↑ «پروردگارا! و در میان آنان از خودشان پیامبری را که آیه‌هایت را برای آنها می‌خواند و به آنان کتاب (آسمانی) و فرزانگی می‌آموزد و به آنها پاکیزگی می‌بخشد، برانگیز! بی‌گمان تویی که پیروزمند فرزانه‌ای» سوره بقره، آیه ۱۲۹.
- ↑ «نام پروردگارت را یاد کن و از همه بگسل و بدو بپیوند» سوره مزمل، آیه ۸.
- ↑ «پروردگارتان را به لابه و نهانی بخوانید که او تجاوزگران را دوست نمی‌دارد» سوره اعراف، آیه ۵۵.
- ↑ «پروردگارتان را به لابه و نهانی بخوانید که او تجاوزگران را دوست نمی‌دارد» سوره اعراف، آیه ۵۵.
- ↑ «پس بدان که هیچ خدایی جز خداوند نیست و از گناه خویش و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه و خداوند از گردشتان (در روز) و آرامیدنتان (در شب) آگاه است» سوره محمد، آیه ۱۹.
- ↑ «آنان که می‌گویند: پروردگارا! به راستی ما ایمان آورده‌ایم پس، از گناهان ما درگذر و ما را از عذاب دوزخ نگاه دار!» سوره آل عمران، آیه ۱۶.
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.
- ↑ «پروردگارا! مرا و پدر و مادرم را و هر که را به خانه من با ایمان درآید و مردان و زنان مؤمن را بیامرز و ستمگران را جز تباهی میفزای» سوره نوح، آیه ۲۸.
- ↑ «و آنان که می‌گویند: پروردگارا! به ما از همسران و فرزندانمان روشنی دیدگان ببخش و ما را پیشوای پرهیزگاران کن» سوره فرقان، آیه ۷۴.
- ↑ «و او را با بیم و امید بخوانید» سوره اعراف، آیه ۵۶.
- ↑ «و ما را به امید و بیم می‌خواندند و در برابر ما فروتن بودند» سوره انبیاء، آیه ۹۰.
- ↑ «گفتند: بر خداوند توکّل داریم؛ پروردگارا! ما را مایه عبرتی برای گروه ستمگران مگردان!» سوره یونس، آیه ۸۵.
- ↑ «پروردگارتان را به لابه و نهانی بخوانید که او تجاوزگران را دوست نمی‌دارد» سوره اعراف، آیه ۵۵.
- ↑ «یا آن کسی که به درمانده، چون وی را بخواند، پاسخ میدهد و بلا را (از او) می‌گرداند؟ و شما را جانشینان زمین می‌گرداند؛ آیا با خداوند، خدایی (دیگر) هست؟ اندک پند می‌پذیرید» سوره نمل، آیه ۶۲.
- ↑ ر. ک: سحرخوان، محمد و یوسف‌زاده، حسین علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص۱۱۲؛ مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ص ۳۳۰.
- ↑ ر. ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ص۳۳۰ ـ ۳۳۳.
- ↑ «پس چون آیین‌های ویژه حجّتان را انجام دادید خداوند را یاد کنید چونان یادکردتان از پدرانتان یا یادکردی بهتر» سوره بقره، آیه ۲۰۰.
- ↑ ر. ک: سحرخوان، محمد و یوسف‌زاده، حسین علی، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص۱۱۲.
- ↑ ر. ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ص ۳۳۳.