بحث:اسماعیل در قرآن

مقدمه

1. پیوند میان پیامبر و انبیای پیشین به ویژه اسماعیل جد پدری او: ﴿وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ * رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ * رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾
2. ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا﴾

نکات: در این آیات وحدت دینی و جهت گیری واحد سلسله انبیاء و تأکید بر ارزش‌های الاهی مشترک همچون صادق الوعد بودن مطرح گردیده، که با همه سمبل‌ها و تمدن‌ها و فرهنگ و شعارها و مناسک یک جهت واحد توحیدی دارند و بشر را به‌سوی کمال و معبود مطلق که خداوند است، راهنمائی می‌کنند و ابراهیم و اسماعیل از خداوند بعثت محمد را در جهت تعلیم کتاب و تزکیه انسان‌ها می‌خواهد و آیه نخست در حقیقت دعائی بشارت گونه است که مسیر آینده دین ابراهیمی با آمدن پیامبر اسلام تعیین خواهد شد و در آیه دوم به پیامبر یاد آور می‌شود که در این کتاب از اسماعیل یاد کن، زیرا که او درست‌وعده و فرستاده‌ای پیامبر بود.

اسماعیل در دانشنامه معاصر قرآن کریم

اسماعیل در بیشتر منابع اسلامی، غیر عربی و مرکب از دو واژه «یشمع» (به معنای «یسمع» عربی) و «ایل» دانسته شده است. واژه عبرانی آن «یشمعیل» یا «اسموئیل» و «اصموئیل» است که به معنای «خدایا بشنو» یا «خدا آواز او را میشنود» می‌باشد.

گفته شده که ابراهیم، هنگام درخواست فرزند از خداوند با این واژه شروع می‌کرد و هنگامی که دارای اولین فرزند شد همین (یشمعیل) را نام او کرد. آرتور جفری با پژوهشی درباره این واژه، ریشه‌ای کهن برای آن ذکر کرده و نظایر آن را در منابع عبری، حبشی و دیگر زبان‌های سامی نشان داده است. برخی هم، آن را معرّب «اشماعیل» در لغت سریانی دانسته و گفته‌اند بر اساس لغت مصریان، «اسماعین» خوانده شده است.

در مورد جزئیات زندگینامه اسماعیل(ع) نمی‌توان گزارش مورد توافق و دقیقی ارائه نمود، ولی از روایات و قصص اسلامی می‌‌توان استفاده کرد که: چون «ساره» همسر ابراهیم(ع) نازا بود و می‌دانست که شوهرش خواهان فرزند است کنیز مصری خود هاجر را به همسری ابراهیم(ع) داد تا شاید صاحب فرزندی شود. «هاجر» پس از همسری با ابراهیم، باردار شد و پسری به دنیا آورد که نام او را اسماعیل نهادند. تولد اسماعیل(ع) در هنگام پیری پدر (بر اساس گزارشی در ۹۹ سالگی ابراهیم(ع)) اتفاق افتاد. از آنجا که ساره خود، فرزندی نداشت پس از تولد اسماعیل(ع)، بر او و مادرش حسادت کرد و زندگی را بر آنان تنگ گرفت. پس به ابراهیم(ع) وحی شد که هاجر و فرزندش را به مکه کوچ دهد. بر طبق کتاب مقدس آن دو به «فاران» کوچ داده شدند؛ برخی «فاران» را کلمه‌ای عبرانی معرب و یکی از نام‌های مکه ذکر کرده‌اند. اسماعیل در این زمان، شیرخواره یا دو ساله بود. برخی هم او را هفت ساله دانسته‌اند.

ابراهیم(ع) هاجر و فرزندش را نزدیک خانه کعبه در بیابانی بی‌آب و علف و خالی از سکنه، تنها با مقداری آب و خرما به امان خدا رها کرد و بازگشت. در راه بازگشت، کنار کوه «کداء» (در ذی طوی) به آنان رو کرد و خطاب به خداوند فرمود: «پروردگارا، برخی از فرزندان خود را در دره‌ای بی‌کشت سکونت دادم تا نماز برپا دارند. از تو میخواهم تا دل‌های مردم را به سوی آنان گرایش دهی و از محصولات، آنان را روزی دهی ﴿رَبَّنَا إِنَّكَ تَعْلَمُ مَا نُخْفِي وَمَا نُعْلِنُ وَمَا يَخْفَى عَلَى اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ﴾

هاجر و اسماعیل در آن سرزمین خشک و بی‌کشت مدتی کوتاه ماندند تا آب و آذوقه‌شان تمام شد و کودک به شدت تشنه شد. هاجر در پی آب به کوه صفا متوجه شد و از کوه صفا به مروه دوید و این رفت و آمد بی‌نتیجه، هفت بار تکرار شد تا با حالت ناامیدی به طرف فرزند خود بازگشت که ناگهان در محل کنونی چاه زمزم با عنایت و رحمت خداوند، متوجه آبی جاری در زیر دست و پای کودک خود شد. خدا را سپاس گفت و از آن آب به فرزندش نوشاند و خود نیز، نوشید تا سیر آب شدند. پس از مدت کوتاهی، گروهی از جُرْهُم و عمالقه با آگاهی یافتن از وجود آب با اجازه هاجر در آن نزدیکی اقامت گزیدند.

ابراهیم(ع) که هر ازگاهی، برای دیدار زن و فرزندش به آنجا می‌رفت در سومین بازدید با مشاهده جمعیت انبوه در اطراف آنان بسیار خوشحال شد. در یکی از این سفرها، ابراهیم(ع) از جانب خداوند فرمان یافت تا با کمک اسماعیل، کعبه را بنا کنند. آن دو به ساختن و بالا آوردن پایه‌های آن پرداختند. اسماعیل سنگ میآورد و ابراهیم بنا میکرد و هنگام بالابردن پایه‌های کعبه، دست به دعا برداشته و از خداوند درخواست کردند تا عمل آنان را بپذیرد و آنان را تسلیم خود سازد و از نسل آنان امتی فرمانبردار خدا پدید آورد﴿وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾، ﴿رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾ که ممکن است به معنای پاک کردن از بت‌ها، شرک و نجاسات یا بنیاد نهادن آن بر طهارت و پاکی باشد.

همچنین در یکی از این سفرها، ابراهیم (در رویارویی صادقانه) فرمان می‌یابد تا فرزندش را قربانی کند. این فرمان را با اسماعیل در میان می‌گذارد و او نیز با کمال میل و رضایت می‌پذیرد. هر دو برای اجرای فرمان الهی آماده می‌شوند که خداوند قوچی را برای فدیه و قربانی شدن توسط جبرئیل می‌فرسند و ابراهیم آن را ذبح می‌کند.

در سفر دیگری که ابراهیم برای دیدار همسر و فرزندش به مکه رفت، دریافت که هاجر از دنیا رفته است. اسماعیل در این هنگام بیست ساله بود که قبل از آن و به هنگام بلوغ از قبیله جُرْهُم همسری اختیار کرده بود و با اشاره پدر، او را طلاق گفت و همسر دیگری از همان قبیله انتخاب نمود که از او، ۱۲ فرزند پسر پیدا نمود. از آن پس، اسماعیل(ع) همواره در خدمت خانه خدا و اداره آن روزگار میگذراند تا اینکه خداوند او را بر قبائل یمن، حضرموت و عمالقه به عنوان پیامبر بر می‌گزیند.

گفته شده که اسماعیل(ع) پس از گذشت پنجاه سال از پیامبریش در سن ۱۳۰ (یا ۱۳۷ و یا ۱۲۰) سالگی در مکه وفات می‌کند و نزدیک قبر مادرش در حجر اسماعیل دفن می‌شود.

آیاتی در قرآن وجود دارد که مستقیم یا غیر مستقیم، ویژگی‌ها و صفاتی را برای اسماعیل ذکر می‌کند؛ مانند:

1. بردباری﴿فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلَامٍ حَلِيمٍ﴾؛
2. شکیبا بودن ﴿وَإِسْمَاعِيلَ وَإِدْرِيسَ وَذَا الْكِفْلِ كُلٌّ مِنَ الصَّابِرِينَ﴾؛
3. از نیکان بودن؛
4. از شایستگان بودن ﴿وَأَدْخَلْنَاهُمْ فِي رَحْمَتِنَا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾؛
5. الگوی هدایت ﴿ وَإِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَيُونُسَ وَلُوطًا وَكُلاًّ فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِينَ وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَلَوْ أَشْرَكُواْ لَحَبِطَ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَعْمَلُونَ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِن يَكْفُرْ بِهَا هَؤُلاء فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَّيْسُواْ بِهَا بِكَافِرِينَ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُل لاَّ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرَى لِلْعَالَمِينَ ﴾؛
6. دریافت وحی پیامبران ﴿إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَوْحَيْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَعِيسَى وَأَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَيْمَانَ وَآتَيْنَا دَاوُودَ زَبُورًا﴾؛
7. دارای فضیلت برتری ﴿وَإِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَيُونُسَ وَلُوطًا وَكُلًّا فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِينَ﴾؛
8. وفاکننده به عهد و پیمان (صادق الوعد) ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا﴾؛
9. خشنودی خداوند از او ﴿وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا﴾.

پیرامون اسماعیل در عهدین، چنین گزارش شده است: آنگاه ساره، پسر هاجر مصری را که از ابراهیم زاییده بود، دید که خنده می‌کند. پس به ابراهیم گفت: «این کنیز را با پسرش بیرون کن؛ زیرا که پسر کنیز با پسر من اسحاق، وارث نخواهد بود»، اما این امر به نظر ابراهیم درباره پسرش بسیار سخت آمد. خدا به ابراهیم گفت: «درباره پسر خود و کنیزت به نظر سخت نیاید، بلکه هر آنچه ساره به تو گفته است سخن او را بشنو؛ زیرا که ذریّت تو از اسحاق خوانده خواهد شد و از پسر کنیز نیز، امتی به وجود آورم؛ زیرا که او نسل تو است». بامدادان، ابراهیم برخاسته، نان و مَشکی از آب گرفته به هاجر داد و آنها را بر دوش وی نهاد و او را با پسر روانه کرد. پس رفت و در بیابان بئر شیع می‌گشت. و چون آب مشک تمام شد، پسر را زیر بوته‌ای گذاشت و به مسافت تیر پرتابی رفته در مقابل وی بنشست؛ زیرا گفت: «موت پسر را نبینم». و در مقابل او نشسته، آواز خود را بلند کرد و بگریست، و خدا آواز پسر را بشنید و فرشته خدا از آسمان، هاجر را ندا کرده، وی را گفت: «ای هاجر، تو را چه شد؟ ترسان مباش؛ زیرا خدا آواز پسر را در آنجایی که اوست، شنیده است. برخیز و پسر را برداشته، او را به دست خود بگیر؛ زیرا که از او امتی عظیم به وجود خواهم آورد» و خدا چشمان او را باز کرد تا چاه آبی دید. پس رفته، مشک را از آب پرکرد و پسر را نوشانید. و خدا با آن پسر میبود و او نمو کرده، ساکن صحرا شد و در تیراندازی بزرگ گردید. و در صحرای فاران ساکن شد و مادرش، زنی از زمین مصر برایش گرفت.

در قرآن از اسماعیل(ع) به عنوان ذبیح نام برده نشده است، ولی در عهد عتیق به صراحت از اسحاق به عنوان قربانی نام می‌برد و پس از آنکه فرمان خداوند را به ابراهیم در مورد قربانی کردن پسر خود گزارش می‌کند ادامه می‌دهد که: بامدادان، ابراهیم برخاسته، الاغ خود را بیاراست و دو نفر از نوکران خود را یا پسر خویش اسحاق، برداشته و هیزم برای قربانی سوختنی شکسته، روانه شد و به سوی آن مکانی که خدا او را فرموده بود رفت.

تعدادی از مفسران و مورخان مسلمان نیز، بر پایه روایاتی، اسحاق را ذبیح دانسته‌اند در حالی که بیشتر مفسران مسلمان، ذبیح را اسماعیل(ع) دانسته و دلایلی برای آن ذکر کرده‌اند؛ مانند:

1. خداوند پس از بشارت همسر ابراهیم به داشتن فرزندی به نام اسحاق، او را به آمدن یعقوب پس از اسحاق بشارت داد ﴿وَامْرَأَتُهُ قَائِمَةٌ فَضَحِكَتْ فَبَشَّرْنَاهَا بِإِسْحَاقَ وَمِنْ وَرَاءِ إِسْحَاقَ يَعْقُوبَ﴾ و این نشانگر زنده ماندن و صاحب نسل شدن اسحاق است و با فرمان ذبح او را در کودکی سازگاری ندارد.
2. بشارت به اسحاق ﴿وَبَشَّرْنَاهُ بِإِسْحَاقَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ﴾، پس از داستان ذبح، تأیید می‌کند که ذبیح همان «غلام حلیم» در آیه ﴿فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلَامٍ حَلِيمٍ﴾ است که بر اسماعیل منطبق می‌شود.
3. اگر فرمان ذبح در حجاز و مکه باشد ذبیح اسحاق نیست؛ زیرا اسحاق به مکه نرفت و اسماعیل نیز پس از رفتن به مکه به شام بازنگشت و وجود قربانگاه در حجاز، ذبیح بودن اسماعیل را تأیید می‌کند.

علامه طباطبایی روایاتی که ذبیح را اسحاق می‌داند به خاطر مخالفت آنها با قرآن، مردود دانسته است.