بیت المال: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۳۰ مهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۸:۲۲

خانه ثروت، خزانه دولت و حکومت، محلّی که اموال عمومی و مالیات‌ها و خراج و غنایم جنگی و زکات در آنجا نگهداری می‌‌شود و زیر نظر والی مسلمین یا دولت اسلامی به مصارف عمومی می‌رسد. بیت المال به خود آن اموال عمومی هم گفته می‌شود. همه افراد جامعه در بیت المال سهم دارند و باید در راه مصالح عمومی خرج شود و کسی حق برداشت شخصی یا بیش از حقّ و سهم خود از آن ندارد. بیت المال باید در اختیار کسانی امین و باتقوا باشد تا از حیف و میل و ضایع ساختن و هدر دادن آن جلوگیری کنند. از این رو خیانت و دزدی از بیت المال، از بدترین گناهان است. امیرالمؤمنین (ع) در تعدادی از نامه‌های خود در نهج البلاغه خطاب به والیان و استانداران و خزانه‌داران حکومتی توصیه کرده است که در حفظ بیت المال کوشا باشند و آن را ملک شخصی خود و اطرافیان نپندارند^[۱].

مقدمه

بیت المال در گذشته عنوانی برای دارایی‌های دولت اسلامی و مکانی بود که بخش منقول دارایی‌های دولت در آن مکان نگه‌داری می‌شد تا مطابق با قوانین خاصی به مصرف برسد. این اصطلاح امروزه در مفهومی عام به اموال و املاک و درآمدها و دارایی‌های دولتی اطلاق می‌شود. بیت المال در دولت اسلامی از منابع متعددی به‌دست می‌آید که عبارت‌ند از: زکات، خمس، انفال، فیء، جزیه و خراج. افزون بر این، کفارات، اموال پیدا شده که صاحب آن مشخص نیست (لقطه) و نیز اموال مجهول المالک، تعاونی‌های مستحبی و قرض الحسنه و... پشتوانه‌های بیت المال به‌شمار می‌آیند. گرچه آغاز به‌کارگیری واژه بیت‌المال در دولت اسلامی مربوط به زمان پیامبر اکرم (ص) است، اما در طول تاریخ بشر، به‌ویژه حکومت پیامبران الهی، هرجا موضوع تعاون و همکاری اقتصادی مطرح بوده، برنامه و قوانینی برای امر تعاون اجتماعی و رفع نیاز حاجتمندان تدارک دیده شده است. خداوند در قرآن کریم در مورد حضرت اسماعیل (ع) می‌فرماید که کسان خویش را به نماز و زکات فرمان می‌داد^[۲]. در روایات نیز مطرح است که حضرت ابراهیم (ع) نخستین کسی بود که خمس اموال خود را به مصرف نیازمندان می‌رساند. پیامبر اکرم (ص) گردآوری زکات و مصرف آن‌را از محل خانه خویش انجام می‌داد. در منطق اسلام، بیت‌المال اموال همه مسلمین است و باید برای منفعت همه آنها مصرف شود. از این‌رو امام علی (ع) در آغاز دوران خلافت خویش فرمود: بیت‌المال مسلمین را اگر بهای کنیزان یا کابین (مهریه) زنان خود کرده باشید از شما بازمی‌ستانم و به جایگاه اصلی خود بازمی‌گردانم^[۳]^[۴].

تأسیس مکانی خاص به‌عنوان بیت‌المال را مربوط به دوران خلیفه اول می‌دانند، چنان‌که او خود از بیت‌المال حقوق دریافت می‌کرد. در دوران خلیفه دوم، بیت‌المال به‌عنوان نهادی مستقل پدید آمد. در دوران خلیفه سوم، بیت‌المال در مدینه مستقر و متصدی آن در امر مصرف آن مبسوط الید بود. در زمان امام علی (ع) گرچه مکانی برای نگه‌داری بیت‌المال پیش‌بینی شده بد، اما سیره امام بر آن بود که اموال رسیده را به سرعت میان مسلمین تقسیم می‌کرد. حفظ و حراست و رعایت عدالت در مصرف بیت‌المال از مهم‌ترین اصولی بود که امام علی (ع) بر آن پای می‌فشرد و اهتمام ویژه‌ای به توزیع درآمدهای دولتی بر اساس عدل و احسان داشت. از این‌رو در سیاست‌های کلی خود اهداف خاصی را دنبال می‌کرد:

کوشش در آبادانی زمین و افزایش قدرت اقتصادی دولت اسلامی^[۵]؛
تدوین شیوه‌نامه و کیفیت گردآوری و حفاظت از بیت‌المال^[۶]؛
دقت در نصب مسئولین بیت المال^[۷]؛
تقسیم مساوی بیت المال بین آحاد جامعه و جلوگیری از تبعیض^[۸]؛
دقت در حفظ بیت‌المال و نظارت دقیق بر عملکرد مسئولین بیت‌المال^[۹]؛ برخورد قاطع با سوءاستفاده‌کنندگان از بیت‌المال^[۱۰]^[۱۱].

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

↑ محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۴۸.
↑ ﴿وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا ﴾؛ سوره مریم، آیه ۵۵
↑ «وَ اللَّهِ لَوْ وَجَدْتُهُ قَدْ تُزُوِّجَ بِهِ النِّسَاءُ وَ مُلِكَ بِهِ الْإِمَاءُ، لَرَدَدْتُه»؛ نهج البلاغه، خطبه ۱۵.
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 180.
↑ نهج البلاغه، نامه ۵۳
↑ نهج البلاغه، نامه ۲۵
↑ نهج البلاغه، نامه ۵۳
↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۵
↑ نامه‌های ۲۰ و ۵۳
↑ نهج البلاغه، نامه ۲۰
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۱۸۰- ۱۸۱.

[1] محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۴۸.

[2] ﴿وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا ﴾؛ سوره مریم، آیه ۵۵

[3] «وَ اللَّهِ لَوْ وَجَدْتُهُ قَدْ تُزُوِّجَ بِهِ النِّسَاءُ وَ مُلِكَ بِهِ الْإِمَاءُ، لَرَدَدْتُه»؛ نهج البلاغه، خطبه ۱۵.

[4] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 180.

[5] نهج البلاغه، نامه ۵۳

[6] نهج البلاغه، نامه ۲۵

[7] نهج البلاغه، نامه ۵۳

[8] نهج البلاغه، خطبه ۱۵

[9] نامه‌های ۲۰ و ۵۳

[10] نهج البلاغه، نامه ۲۰

[11] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۱۸۰- ۱۸۱.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل  = | مداخل مرتبط = [[بیت المال در نهج البلاغه]] - [[بیت المال در فقه سیاسی]] - [[بیت المال در معارف و سیره نبوی]] - [[بیت المال در فقه اسلامی]] - [[بیت المال در معارف و سیره علوی]] - [[بیت المال در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]] - [[بیت المال در تاریخ اسلامی]]| پرسش مرتبط  = }}
+{{مدخل مرتبط
+| موضوع مرتبط =
+| عنوان مدخل  =
+| مداخل مرتبط = [[بیت المال در نهج البلاغه]] - [[بیت المال در تاریخ اسلامی]] - [[بیت المال در فقه اسلامی]] - [[بیت المال در فقه سیاسی]] - [[بیت المال در معارف و سیره نبوی]] - [[بیت المال در معارف و سیره علوی]] - [[بیت المال در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]
+| پرسش مرتبط  =
+}}
 خانه [[ثروت]]، [[خزانه]] [[دولت]] و [[حکومت]]، محلّی که [[اموال عمومی]] و مالیات‌ها و [[خراج]] و [[غنایم]] [[جنگی]] و [[زکات]] در آنجا نگهداری می‌‌شود و زیر نظر [[والی]] [[مسلمین]] یا [[دولت اسلامی]] به مصارف عمومی می‌رسد. بیت المال به خود آن [[اموال عمومی]] هم گفته می‌شود. همه افراد [[جامعه]] در بیت المال سهم دارند و باید در راه [[مصالح]] عمومی خرج شود و کسی [[حق]] برداشت شخصی یا بیش از [[حقّ]] و سهم خود از آن ندارد. بیت المال باید در [[اختیار]] کسانی [[امین]] و باتقوا باشد تا از حیف و میل و ضایع ساختن و هدر دادن آن جلوگیری کنند. از این رو [[خیانت]] و دزدی از بیت المال، از بدترین [[گناهان]] است. [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} در تعدادی از نامه‌های خود در [[نهج البلاغه]] خطاب به [[والیان]] و [[استانداران]] و خزانه‌داران [[حکومتی]] توصیه کرده است که در حفظ بیت المال کوشا باشند و آن را [[ملک]] شخصی خود و اطرافیان نپندارند<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۴۸.</ref>.