سوره بینه در علوم قرآنی

این مدخل از زیرشاخه‌های سوره بینه است. "سوره بینه" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سوره بینه در علوم قرآنی

مقدمه

این سوره مدنی است. برخی آن را مکی دانسته‌‌اند؛ ولی همه روایات ترتیب نزول و نیز روایتی از ابوخیثمه بدری که می‌‌گوید: پس از نزول سوره بیّنه رسول خدا(ص) به ابی بن کعب انصاری فرمود که مأمور شده‌‌ام تا این سوره را بر تو تلاوت کنم، مدنی بودن سوره را تأیید می‌‌کند. مؤید دیگر مدنی بودن سوره مضمون آن است که دربردارنده توبیخ اهل کتاب است.

سوره بیّنه نود و هشتمین سوره در ترتیب مصحف و صدمین سوره در ترتیب نزول است که پس از سوره طلاق و پیش از حشر نازل شده است و چون سوره حشر در ربیع الاول سال چهارم هجری در جریان غزوه بنی نضیر نازل شده است بنابراین می‌‌بایست سوره بیّنه در اواخر سال سوم یا اوائل سال چهارم نازل شده باشد.

این سوره دارای هشت آیه و ۹۴ کلمه است. قاریان بصره برخلاف دیگر قاریان بر ﴿مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ﴾ وقف و آن را آیه‌‌ای مستقل و در نتیجه شمار آیات سوره را ۹ آیه دانسته‌‌اند.

نام مشهور آن «بیّنه» (به معنای دلیل آشکار) است که از واژه ﴿الْبَيِّنَةُ﴾ در آیات ﴿لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِكِينَ مُنْفَكِّينَ حَتَّى تَأْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ﴾، ﴿وَمَا تَفَرَّقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَةُ﴾ گرفته شده است. در منابع کهن و روایات از آن به سوره ﴿لَمْ يَكُنِ﴾ و ﴿لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا ﴾ یاد شده. و ابیّ‌‌ بن کعب در مصحفش آن را سوره ﴿أَهْلِ الْكِتَابِ﴾ نامیده بود. ﴿قَيِّمَةٌ﴾، ﴿الْبَرِيَّةِ﴾، ﴿مُنفَكِّينَ﴾ و «انفکاک» نیز نام‌های دیگر این سوره است. در اتقان و روح المعانی «قیامت» نیز از نام‌های این سوره شمرده شده است که به دلیل شباهت رسم‌‌الخط آن با ﴿قَيِّمَةٌ﴾ با صرف نظر از حرکات (قِیمَه ـ قَیِّمه) به نظر می‌‌رسد تصحیف «قیّمه» باشد. شاهد این نظر آنکه در این دو منبع از نام «قیّمه» با وجود شهرتش یاد نشده است. همه این نام‌ها برگرفته از واژه‌‌هایی است که در این سوره به کار رفته است.

محتوای سوره

سوره بیّنه چهاردهمین سوره‌‌ای است که در مدینه در اواخر سال سوم یا اوائل سال چهارم هجری قبل از غزوه بنی‌‌نضیر در حالی نازل شد که دشمنی و کینه‌‌توزی یهود بر ضدّ اسلام به اوج خود رسیده بود. این سوره که رسالت پیامبر(ص) را جهانی و برای همه مردم معرفی می‌‌کند در بخش اول می‌‌گوید: اهل کتاب و مشرکان قبل از اسلام ادّعا می‌‌کردند که ما از آیین خود دست برنمی‌‌داریم تا دلیل روشن و پیامبری از جانب خدا برای ما بیاید که صحیفه‌‌های پاک دربردارنده موضوعات و مطالب محکم و پابرجا را بر ما تلاوت کند؛ ولی پس از ظهور اسلام و آمدن بیّنه و پیامبر الهی در آن اختلاف کردند و از سخن خود سرباز زدند و جز گروهی اندک به رویارویی و ستیز با آن برخاستند، در حالی که در آیین جدید فقط به عبادت خالصانه پروردگار، دوری از شرک، برپا داشتن نماز و دادن زکات که اصول ثابت همه ادیان الهی است فرمان داده شده‌‌ بود. در بخش دوم جزای دو گروه مؤمنان و کافران را بیان می‌‌کند و می‌‌گوید: کافران از اهل کتاب و مشرکان همواره در آتش دوزخ می‌‌مانند و آنان بدترین مخلوقات‌‌اند؛ ولی آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌‌اند بهترین مخلوقات‌‌اند و پاداش آنها بهشت جاویدان است.

هم خدا از آنان خشنود است و هم آنها از خدا خشنودند. در روایات متعددی که امیرمؤمنان علی(ع)، ابن عباس، جابر بن عبدالله، ابوسعید و ابوبرزه از پیامبر(ص) نقل کرده‌‌اند ﴿خَيْرُ الْبَرِيَّةِ﴾ به علی و شیعیانش تفسیر شده است. جابر می‌‌گوید: در حضور رسول خدا(ص) بودیم که علی(ع) به سوی ما آمد و آن حضرت با دیدنش فرمودند: سوگند به کسی که جانم در دست اوست این مرد و شیعیانش در قیامت از رستگاران‌‌اند و آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ﴾ نازل شد، از این‌‌رو اصحاب پیامبر(ص) با آمدن علی(ع) می‌‌گفتند: ﴿خَيْرُ الْبَرِيَّةِ﴾ آمد. در روایت دیگری رسول خدا(ص) به علی(ع) فرمودند: ای علی! تو و شیعیانت خیرالبریّه‌‌اید و وعده‌‌گاه من و تو کنار حوض کوثر است. در روایتی از ابن عباس ﴿خَيْرُ الْبَرِيَّةِ﴾ به علی(ع) و اهل‌‌بیتش تفسیر شده است. روایاتی به این مضمون نیز از امامان اهل‌‌بیت(ع) گزارش شده است.

فضیلت سوره

پیامبر(ص) مسلمانان را به یادگیری و تلاوت این سوره توصیه، و برای تلاوتش ثوابهای فراوانی بیان کرده‌‌اند. آن حضرت فرمودند: هرگاه خداوند از بنده‌‌ای تلاوت سوره ﴿لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا﴾ را بشنود، به او خطاب می‌‌کند: بنده من بشارت بر تو، من تو را در بهشت جای می‌‌دهم تا خشنود شوی. از امام باقر(ع) نیز روایت شده: کسی که سوره بیّنه را بخواند از شرک بیزار و در دین محمد(ص) داخل شده است و خداوند او را مؤمن برمی‌‌انگیزد و در حساب بر او آسان می‌‌گیرد..

سوره بینه در دانشنامه معاصر قرآن کریم

نود و هشتمین سوره قرآن و صدمین آن بر اساس ترتیب نزول از سوره‌های «مفصلات» و نازل شده در مدینه. این سوره را «بینه» می‌گویند؛ زیرا که در آیه ﴿لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِكِينَ مُنْفَكِّينَ حَتَّى تَأْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ﴾، ﴿وَمَا تَفَرَّقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَةُ﴾ از بینه (شاهد و گواه، حجت هویدا و برهان روشنگر) اسلام و وحی قرآنی سخن گفته است.

این سوره را «بریه» نیز می‌گویند؛ بریه به معنای مخلوقات و آفریده‌ها است و پیشتر در مورد انسان به کار می‌رود؛ این کلمه با همین معنا در آیات ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِكِينَ فِي نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أُولَئِكَ هُمْ شَرُّ الْبَرِيَّةِ﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ﴾ این سوره به کار رفته است. نام دیگر آن ﴿لَمْ يَكُنْ﴾ است؛ زیرا سرآغاز سوره است. نام دیگر این سوره ﴿أَهْلِ الْكِتَابِ﴾ است؛ زیرا این کلمه و داستان اهل کتاب در این سوره آمده است. گاه نیز به این سوره «قیامت» می‌گویند؛ زیرا شرح اوضاع قیامت از مضامین این سوره است.

دارای ۸ آیه، ۹۴ کلمه و ۴۰۴ حرف است. به ترتیب مصحف نود و هشتمین و به ترتیب نزول صدمین سوره قرآن و چهاردهمین سوره از سوره‌های مدنی است. از نظر حجم از سوره‌های «مفصلات» و آخرین سوره از سوره‌های سیزده‌گانه «اوساط» یعنی از سوره‌های کوچک است و در آغاز حزب چهارم از جزء ۳۰ قرآن قرار دارد.

این سوره دو حکم فقهی دارد، یعنی وجوب نماز و زکات، از مضامین این سوره توصیف عناد و دیرباوری کافران اهل کتاب در پذیرش حقانیت اسلام و وحی و رسالت پیامبر اسلام است. آنگاه کافران اهل کتاب و مشرکان را به عنوان بدترین آفریدگان مستوجب آتش جهنم می‌داند و مؤمنان و صالحان را به عنوان بهترین آفریدگان به بهشت عدن و زندگانی جاوید در آن بشارت می‌دهد.

این سوره رسالت حضرت محمد(ص) را برای عوام از اهل کتاب، مشرکین و عموم بشر مسجل می‌کند و می‌فهماند که آن جناب از ناحیه خدا به سوی عموم بشر مبعوث شده و این عمومیت رسالت آن جناب مقتضای سنت الهی هدایت است، همان سنتی که آیات زیر به آن اشاره کرده و می‌فرماید: ﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا﴾، ﴿وَإِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلَا فِيهَا نَذِيرٌ﴾ و بر عمومیت دعوت آن جناب استدلال کرده، به این که دعوت آن حضرت متضمن صلاح مجتمع انسانی است، عقاید و اعمال افراد و جوامع را صالح می‌سازد. این سوره هم با مکی بودن تناسب دارد و هم با مدنی بودن، هر چند که از نظر سیاق به مدتی بودن شبیه‌تر است. عبادت خالصانه خدای یگانه، اقامه نماز و دادن زکات از نشانه‌های دین قیّم است. و بهترین خلق خدا کسانی هستند که ایمان آورده و اعمال صالح انجام می‌دهند. ابن عساکر از جابر بن عبدالله روایت کرده که گفت: نزد رسول خدا(ص) بودیم که علی(ع) از راه رسید، رسول خدا(ص) فرمود: به آن خدایی که جانم به دست او است، این مرد و پیروانش (شیعیانش) تنها و تنها رستگاران در قیامتند، آنگاه این آیه نازل شد: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ﴾ از وقتی که این آیه نازل شد اصحاب رسول خدا(ص) هر وقت علی را می‌‌دیدند که می‌آید می‌‌گفتند: خیر البریه آمد.

عرفا از باب بیان خاص رسالت نبی اکرم(ص)، و در اصطلاح ﴿رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ﴾ عنایت ویژه‌ای به این سوره کرده‌اند. میبدی نوشته است: هزاران سال گذشت تا خلق عالم در سماع این نام سرگردانند، غایت و نهایت ذات و صفات وی می‌دانند، قومی در میدان‌اند و قومی بیرون میدان‌اند. همه بسته امر، خسته نهی، در قید تکلیف، در انتظار وعد، در بند وعید، بر امید یافت و حضرت صمدیت منزه از ادراک اوهام، مقدس از احاطت افهام. گنابادی نوشته: «مقام رضا، آخرین مقامات نفس انسانی است، همان گونه که بهشت رضوان آخرین بهشت‌ها می‌باشد».

مهم‌ترین آیه و نکته‌ای که مفسران و به‌ویژه عرفا در این سوره جالب توجه یافته‌اند بخش پایانی آخرین آیه این سوره است که می‌فرماید: ﴿رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ﴾.

سوره بټنه دارای دو بخش است:

بخش اول آیات: ﴿لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِكِينَ مُنفَكِّينَ حَتَّى تَأْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ رَسُولٌ مِّنَ اللَّهِ يَتْلُو صُحُفًا مُّطَهَّرَةً فِيهَا كُتُبٌ قَيِّمَةٌ وَمَا تَفَرَّقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ إِلاَّ مِن بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَةُ وَمَا أُمِرُوا إِلاَّ لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاء وَيُقِيمُوا الصَّلاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ وَذَلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ ﴾ است. در این بخش به دشمنی و مخالفت اهل کتاب و مشرکان با حجت آشکار الهی اشاره می‌کند.

بخش دوم، آیات: ﴿ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِكِينَ فِي نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أُوْلَئِكَ هُمْ شَرُّ الْبَرِيَّةِ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ جَزَاؤُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا رَّضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ﴾، به سرانجام کسانی که به دین خدا کفر ورزیده و کسانی که به آن ایمان آورده‌اند اشاره می‌فرماید تا تقاوت مخالفت با حجت الهی و همراهی با آن آشکار شود.

منابع

1. اسعدی، علی، مقاله «سوره بلد»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۵
2. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره بلد»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس