تعقل در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تعقل است. تعقل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تعقل در قرآن - تعقل در حدیث - تعقل در نهج البلاغه - تعقل در معارف دعا و زیارات - تعقل در کلام اسلامی - تعقل در اخلاق اسلامی - پرسش‌های مرتبط

جایگاه عقل

• قوه عقل در وجود انسان، اصلی‌ترین وجه تمایز او با سایر موجودات است. قرآن کریم در فرازهایی چند بر مسئلۀ عقل و تعقل تأکید کرده است. آدمی با به‌کارگیری عقل (تعقل) به شناخت و معرفت دست می‌یابد و در مفهوم کلی، هر گونه دانستن را "خردورزی" یا "تعقل" گویند. دانستنی گاه از راه تدبر و تأمل به دست می‌آید و گاه از گذر تحقیق. از این رو، معنای مقابل آن، جهل و نادانی است.
• ارج و قدر تعقل و تدبر در اسلام چنان است که عقل را "پیامبر باطنی" خوانده و کنار پیامبران ظاهری جای داده است. در دیدگاه اسلام اگر خردورزی پیش‌زمینۀ رفتار و کردار انسان شود، او را در مسیر رشد و تعالی قرار می‌دهد. بدین‌سان، آموزه‌های اسلامی ـ برخلاف آموزه‌های ادیان دیگر ـ راه شکوفایی و بالندگی پیروان خویش را در پیروی از عقل می‌داند. قرآن می‌فرماید: ﴿فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولَئِكَ هُمْ أُوْلُوا الأَلْبَابِ﴾. این پافشاری بر خردگرایی چنین بر زبان پیامبر (ص) آمده است: «من از نداری و تنگدستی بر امت خویش نمی‌ترسم. از این می‌ترسم که کژاندیشی و بی‌تدبیری کنند». از میان مذاهب اسلامی، تشیع بیشتر بر خردورزی اهتمام دارد. دانشمندان شیعه برآن‌اند که هر مسلمانی باید با تعقل و تدبر اصول دین را بپذیرد نه با تقلید و عقل در کنار قرآن، سنت و اجماع، یکی از منابع استنباط احکام دینی است.

عقل رسول باطنی

• در تعابیر دینی و روایات از عقل به رسول باطنی یا حجت باطنی (در کنار رسول ظاهری) یاد شده است. عقل همان نور و نیروی درونی است که خداپرستان، خدا را به واسطه آن می‌پرستند و می‌شناسند. طبق این تعریف، عقل نوری است از درون انسان که مبنای شناخت و پرستش خداوند است، یعنی شناختی بر پایۀ فطرت آدمی. بر این اساس، عقل، حجت میان خدا و بندگان است. از این‌رو رجوع به عقل در مسائل گوناگون و به‌کارگیری و استنتاج از آن امری اساسی و بنیادین است و مکتب اسلام آدمی را از ترک عقل و گوش ندادن به ندای درونی آن به‌شدت برحذر می‌دارد.
• به خاطر لغزش‌ها و غفلت‌هایی که در طول زندگی فراروی انسان قرار می‌گیرند و از دلالت عقل می‌کاهند، فعال‌سازی عقل نیازمند رسول ظاهری (الهی) است. خداوند اولیای خاص خود را در مسیر زندگی انسان‌ها قرار داده است تا آدمی بر اساس آموزه‌های آنها با تعقل فطری خویش آشنا شود و مسیر اندیشۀ خود را مطابق با حقیقت هستی برگزیند. از این‌رو خداوند در قرآن کریم بر این نکته اشاره داشته است: ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾. در روایات امامان معصوم (ع) نیز با اشاره به آیۀ شریفه، از اهل بیت (ع) به عنوان اهل ذکر که باید همواره از آنان پاسخ علوم و حقایق عالم را پرسید، یاد شده است. امام علی (ع) نیز نقش پیامبران را زدودن غفلت از عقل آدمیان برمی‌شمرد: «پس پیامبران را به میانشان فرستاد. پیامبران از پی یکدیگر آمدند تا از مردم بخواهند آن عهد را که خلقتشان بر آن سرشته شده، به جای آورند و نعمت او را که از یاد برده‌اند، یاد آورند و از آنان حجت گیرند که رسالت حق به آنان رسیده است و خردهاشان را که در پرده غفلت مستور گشته، برانگیزند». تعبیر امام از فعال‌سازی خردی که در پرده غفلت پنهان شده، استخراج گنجینه‌های پنهان است. از چنین عقلی تعبیر به "عقل دفائنی" می‌شود.

عوامل رشد تعقل

• در آموزه‌های اسلامی از عواملی یاد شده است که خرد را می‌پرورانند و به خردورزی انسان جهت می‌بخشند. از آن جمله است: دل سپردن به کلام الهی و تن دادن به فرمان‌های آسمانی؛ دانشجویی و تجربه‌آموزی؛ همنشینی با خردمندان؛ سیر در آفاق و نظر کردن در سرنوشت گذشتگان؛ سیر در انفس و اندیشیدن دربارۀ خود.

موانع تعقل

• از آیات قرآنی و روایات شیعی بر می‌آید که گاه موانعی پیش راه خردورزی قد بلند می‌کنند و انسان را از این نعمت بس بزرگ، بی‌نصیب می‌سازند. مهمترین آنها عبارتند از: خواهش‌های نفسانی؛ عادات و سنت‌های نادرست؛ خودپسندی و بی‌نیاز پنداشتن خویش از عقل؛ همنشینی با نادانان و روی‌گردانی از خردمندان.

فواید تعقل

• همچنین خردورزی و به‌کارگیری عقل در زندگی آدمی فوایدی دارد که به برخی از آنها اشاره می‌‌شود: عدالت؛ دین‌داری؛ ادب‌ورزی؛ حق‌ورزی؛ حق‌گرایی؛ عمل صالح؛ رفق و مدارا؛ بخشش و گذشت؛ تدبیر در امور؛ راستی و صداقت؛ فهم و درک مواضع و مسائل؛ دوری از دنیا؛ آخرت‌گرایی؛ پاک‌دامنی؛ تجربه‌اندوزی و عبرت‌پذیری.

منابع

• پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
• دانشنامه نهج البلاغه