آشنایی با مفاهیم نشانه‌های ظهور امام مهدی

این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون امام مهدی(ع) است. "امام مهدی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

امام مهدی در قرآن - امام مهدی در حدیث - امام مهدی در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امام مهدی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مفاهیم نشانه‌های ظهور

• از آنجایی که بررسی‌های ژرف در این موضوع نیازمند بهره‌گیری از برخی واژه‌ها و "مفاهیم" است و از طرفی تعریف روشنی از بعضی از آنها در دست نیست؛ از این رو، گام نخست آن است که این واژه‌ها در حد امکان بازکاوی و تعریف شود. برخی از این واژه‌هایی که در بحث نشانه‌ها به کار رفته، عبارت است از:

۱. علایم: "عَلایم" جمع "علامه"، از ریشه "علم" به معنای "نشانه" است. و در عربی به معنای "آیه و دلالت" آمده است. از این‌رو عَلَم به معنای پرچم است که لشکر به نشانه آن گرد آیند. ابن فارس گوید: عَلَم به معنای نشانه‌ای است که در چیزی باشد و آن را از دیگری مشخص و متمایز نماید. به گفته ابن منظور: علامت به معنای نشانه (السمه) و هم ریشه با عَلَم و مترادف با آن است. وی علامت و علم را به "فاصله بین دو قطعه زمین" و "چیزی که در بیابان برپا می‌شود تا افراد راه گم کرده، به سبب آن راه را پیدا می‌کنند" معنا کرده است! این واژه در فارسی به "نشانه"، برگردان شده و آن عبارت است از آنچه که سبب شناختن کسی یا چیزی شود. اگرچه واژه "علامات" به صورت جمع فقط یک بار در قرآن آمده، اما در روایات، فراوان ذکر شده است. امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «"إِن لِأَهْلِ الدینِ عَلَامَاتٍ یُعْرَفُونَ بِهَا… "»؛ همانا برای اهل دین نشانه‌هایی است که بدان شناخته می‌شوند. امام صادق(ع) نیز فرمود: لقمان به فرزندش گفت: «"یَا بُنَی! لِکُل شَیْ ءٍ عَلَامَهٌ یُعْرَفُ بِهَا وَ یُشْهَدُ عَلَیْهَا"»؛ ای پسرکم! برای هر چیز نشانه‌ای است که به آن شناخته می‌شود و بر آن گواهی می‌دهد. از این‌رو می‌توان گفت: "نشانه" یکی از ابزار شناخت است. دقت در این روایات و مانند آن، گویای این مطلب است که می‌بایست چیزی یا کسی موجود و یا در حکم موجود باشد تا علامت حاکی از آن بوده، و به آن شناخته شود.

۲. آیت: درباره ریشه لغتِ "آیه"، میان لغت شناسان اختلاف هست؛ از این‌رو معانی گوناگونی برای آن ذکر شده است. یکی از معانی آن "نشانه" است. که ریشه همه معانی دیگر می‌باشد. راغب اصفهانی "آیه" را به علامت آشکار معنا کرده و حقیقت معنای آن را برای هر چیز آشکار که همراه چیز دیگری که آشکار نیست بیاید دانسته است. برخی دیگر از بزرگان لغت شناس نیز به طور روشن "آیات" را به معنای "علامات" دانسته‌اند. در مفهوم این واژه نیز همچون مترادف آن (علامت)، نوعی هم زمانی در وجود نشانه و آنچه نشانه از آن حکایت می‌کند، به چشم می‌خورد. برخی نیز تفاوت بین "علامت" و "آیه" را در این دانسته‌اند که نشانه بودن در "آیه"، ثبوت بیشتری دارد. در قرآن مجید آمده است: ﴿وَكَأَيِّن مِّن آيَةٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ يَمُرُّونَ عَلَيْهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ﴾؛ چه بسیار نشانه‌ها در آسمان‌ها و زمین است که بر آنها می‌گذرند؛ در حالی که از آنها روی برمی گردانند. ﴿فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَن دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا...﴾؛ در آن نشانه‌های روشن است. این واژه در بعضی از روایات و نیز در سخنان برخی از بزرگان، به معنای "نشانه‌های مرتبط با ظهور و قیام حضرت مهدی(ع) " به کار رفته است.

۳. دلالت: برخی از کارشناسان لغت "علامت و دلالت" را به یک معنا گرفته‌اند؛ با این تفاوت که "علامت" تابع وضع است و "دلالت" تابع اقتضا؛ به این صورت که هر دلالتی علامت است، ولی هر علامتی دلالت نیست. در بعضی از روایات نیز "علامت" را به "دلالت" معنا کرده‌اند. از این‌رو بررسی این واژه می‌تواند به روشن شدن معنای علامت، کمک کند. راغب اصفهانی در کتاب مفردات نوشته: "دلالت" عبارت است از آنچه به آن، برای شناخت یک چیز بهره می‌گیرند؛ مانند دلالت لفظ‌ها بر معنا، و دلالت اشارات و نوشتار و عقدها در حساب؛ و فرقی نمی‌کند که دلالت در قصد آن کس که چیز را علامت قرار داده، لحاظ شده باشد یا لحاظ نشده باشد؛ مانند کسی که حرکت موجودی را می‌بیند، پس می‌داند او زنده است.

۴. آخِرُ الزمان: اگرچه واژه "آخرالزمان" در قرآن به کار نرفته است؛ اما مطالب گوناگونی درباره آن، از آیات قرآن قابل استفاده است. این تعبیر در منابع روایی شیعه و اهل سنت نقل شده است.

• درباره چگونگی شگل‌گیری و انجام جهان، سخن روشنی در آیات و روایات به چشم نمی‌خورد؛ اما آن گاه که سخن از این دوران به میان می‌آید، همواره به دو پدیده بسیار مهم و بزرگ اشاره می‌شود:
  • ولادت و بعثت پیامبر اسلام(ص) در جایگاه واپسین فرستاده الهی؛
  • ظهور و قیام موعود نجات بخش، حضرت مهدی(ع).
• این دوران، دارای دو ویژگی مهم و اساسی است:
  • نخست آنکه آخرین مرحله زندگی در دنیاست؛ یعنی، با سپری شدن این دوران، زندگی در دنیا به پایان رسیده، مرحله‌ای دیگر در نظام آفرینش آغاز می‌شود.
  • دوم: این دوران، خود به دو بخش با ویژگی‌های خاص تقسیم می‌شود:
    • الف) دوران فاصله گرفتن مردم از دین، پر شدن زمین از ستم و بیداد؛ این مرحله که به طور ویژه در دوران غیبت آخرین حجت الهی(ع) شکل می‌گیرد در آستانه ظهور آن حضرت به اوج خود می‌رسد.
    • ب) دوران معنویت در پرتو حکومت شایستگان؛ این مرحله در پس تلاش‌های بی‌وقفه حضرت حجت(ع) و یاران ایشان بر روی زمین شکل می‌گیرد و پیش از آن خداوند در آیات فراوانی، این دوران را وعده داده است.

۵. ملاحم و فتن: "ملاحم"، جمع "ملحمه" به معنای جنگ، کشتار و حادثه پرکشتار است. "فِتَن" جمع "فتنه" و از ریشه "فتن" به معنای امتحان و آزمودن است. این واژه به طور معمول، درباره آن دسته از آزمون‌هایی به کار می‌رود که با تلخی و سختی همراه است. در قرآن کریم، این واژه علاوه بر این معنا، برای بستن راه و بازگرداندن از مسیر حق، افتادن در معاصی و نفاق، اشتباه گرفتن و تشخیص ندادن حق از باطل، گمراهی، کشتار و اسارت، تفرقه و اختلاف میان مردم و… به کار رفته است. این دو واژه به‌ویژه در منابع اهل سنت فراوان به کار رفته است. "ملاحم" بیانگر رخدادهای خونینی است که در آخرین دوره زندگی انسان بر زمین و آستانه رستاخیز بزرگ پدید می‌آید. و مقصود از "فتن" در اصطلاح، آزمایش‌های بزرگی است که در دوران یاد شده، رخ می‌نماید. این دو واژه گاهی در کنار هم و گاهی به صورت مستقل به کار می‌رود. اهمیت و جایگاه این بحث به گونه‌ای است که در اصلی‌ترین منابع روایی اهل سنت، فراوان مورد اشاره قرار گرفته است. در این آثار به روایاتی از پیامبر(ص) اشاره شده که از به پدید آمدن آشوب‌ها، فتنه‌ها و حتی جایگاه فرود آمدن فتنه‌ها خبر داده شده است. اهل سنت به جهت اهمیت این روایات، بخشی از کتاب‌های خود را، به روایات پرشماری از آن اختصاص داده و هر یک از این دو واژه و یا ترکیب آنها را عنوان آثار فراوانی قرار داده‌اند. این آثار، به طور عمده روایاتی را در بر دارد که از جنگ‌های بزرگ و آزمایش‌های سخت، در دوره آخرالزمان سخن به میان آورده است.

۶. ظهور: از اصطلاحات بسیار رایج در "فرهنگ مهدویت" واژه "ظهور" است. این کلمه از نظر لغت به معنای آشکار شدن چیزی که پیش‌تر ظاهر نبوده است. در اصطلاح، ظاهر شدن حضرت مهدی(ع) پس از پنهان‌زیستی طولانی، برای قیام و برپایی حکومت عدل جهانی است. کلمه "ظهور" افزون بر آشکار شدن حضرت مهدی(ع)، بر موارد دیگری چون آشکار شدن دولت حق، آشکار شدن امر امامان معصوم(ع) و پیروزی حضرت به کار رفته است.

۷. خروج: از اصطلاحاتی که درباره ظهور و قیام حضرت مهدی(ع) به کار رفته، "خروج" است. "خروج" در لغت نقیض "دخول" به معنای بیرون شدن و در اصطلاح، به معنای ظهور یا معنای قیام است. "خروج" در روایات و سخنان دانشمندان دینی، بیشتر همان قیام است؛ چه اینکه شیخ صدوق در دو کتاب خود برای روایات قیام این عنوان را قرار داده است: " بَابُ عَلَامَاتٍ خُرُوجِ الْقَائِمِ" و " مَا روی فی عَلَامَاتٍ خُرُوجِ الْقَائِمِ ".

۸. قیام: از مشهورترین تعبیرها برای انقلاب جهانی حضرت مهدی(ع) "قیام" است. این واژه به معنای "ایستادن". و در اصطلاح عبارت از: نهضت جهانی حضرت مهدی(ع) در برابر ستمگران، برای برپایی قسط و عدل در سراسر کره زمین است.

۹. اشراط الساعه: أشراط جمع "شَرَط" به معنای نشانه یا سرآغاز یک چیز است و "الساعه" به جزئی از اجزای شبانه روز گفته می‌شود. مقصود از آن اینجا قیامت است؛ به جهت اینکه وقوع آن ناگهانی است یا اینکه طول آن نزد خداوند، مانند ساعتی از ساعات بندگان است. بنابراین، مراد از "اشراط الساعه"، نشانه‌هایی است که پیش از قیامت یا در آستانه آن، واقع می‌شود. یکی از پژوهشگران قرآنی معاصر درباره "اشراط الساعه" می‌نویسد: " فأشراط الساعه : وقائع حَادَثَهُ قَبْلَ الساعه یتوقف مجی ء الساعه علی حُدُوثِهِا"؛ "اشراط الساعه وقایعی است که پیش از قیامت پدید خواهد آمد که به وجود آمدن قیامت متوقف بر آن است". وی در واقع یک نوع معنای شرطیتی برای نشانه قایل شده است. واژه "اشراط" در قرآن، فقط یک بار و به صورت اضافه به ضمیر "هاء" که به "الساعه" بر می‌گردد، به کار رفته است. مفسران، برخی از تحولات اجتماعی، فروپاشی نظام طبیعت و درهم پیچده شدن و تبدیل آسمان و زمین پیش از ظهور قیامت را که در آیات گوناگون به آنها اشاره شده است از نشانه‌های قیامت دانسته‌اند. در روایات به‌ویژه احادیث اهل سنت بر تحولات اجتماعی و دگرگونی‌های کیهانی که پیش از قیامت واقع می‌شود، "اشراط الساعه" اطلاق شده است. بنابریان برخی از نشانه‌ها، به ظهور و برخی به قیامت، اختصاص دارند و برخی نیز در هر دو مشترک‌اند .

منابع

• سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۳