سوره توحید در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره توحید است. سوره توحید از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره توحید در علوم قرآنی - سوره توحید در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

اخلاص از سور مکی است که پس از سوره ناس و پیش از سوره نجم نازل شده و در رتبه بیست و یکم نزول قرار گرفته است.

به‌دلیل برخی روایاتِ اسباب نزول، احتمال نزول آن در مدینه نیز داده شده، یا حتی از سوره‌های مدنی شمرده شده است. بنا بر روایتی از ابن‌مسعود و ابیّ‌ بن‌ کعب و ابن‌عباس، این سوره در پاسخ گروهی از مشرکان مکه نازل شد که از رسول‌خدا(ص) خواستند تا نَسَب پروردگارش را بیان‌ کند. اما طبق روایاتی دیگر، نزول این سوره در پاسخ برخی از دانشمندان یهود دانسته شده، که از رسول خدا(ص) چنین درخواستی داشتند. در روایتی از امام صادق(ع) نیز، نظر اخیر تأیید شده است.

در این دسته دوم از روایاتِ سبب نزول، بیان نشده که پرسش یهود از پیامبر در مدینه صورت گرفته، بلکه حتی در پاره‌ای از آنها آمده که شماری از عالمان یهود به مکه آمده، و در آنجا از رسول‌خدا(ص) درباره نسب خدا سؤال کرده‌اند؛ اما همین روایات سبب شده است که برخی مفسران نزول سوره اخلاص را در مدینه بدانند. گروهی دیگر نیز بدون استناد به دلیلی معتبر، برای جمع این دو دسته از روایات، به نزول مکرّر سوره اخلاص در مدینه نظر داده‌اند.

این سوره ۴ آیه دارد؛ اما قاریان مکه و شام شمار آیات آن را ۵ آیه دانسته‌اند؛ به این صورت که هریک از ﴿لَمْ يَلِدْ﴾ و ﴿لَمْ يُولَدْ﴾ را آیه‌ای جدا به‌شمار آورده‌اند؛ هم‌چنین این سوره دارای ۱۷‌ کلمه و ۴۷ حرف است و در روایات و منابع قدیمی‌تر از آن به سوره ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ یاد‌ شده است

با این حال مجموعاً ۲۰ نام که اکثر آنها اوصافی بر گرفته از مضمون سوره یا روایاتِ آثار و فضایل است، برای آن یاد‌ شده:

1. توحید (زیرا مضمون سوره فقط مشتمل بر معارف توحید است)،
2. اخلاص (چون معتقد به این سوره مؤمن مخلص است، یا آنکه خدای تعالی قاری آن را از دوزخ خلاصی می‌بخشد، یا برای آنکه این سوره بر صفات سلبیه خدامشتمل است؛ ازاین‌رو خدا را از صفات نقص خالص می‌گرداند)،
3. نسبة‌الرب (برگرفته از روایاتی چند منقول از رسول‌خدا(ص)، ائمه معصومین و نیز صحابه که این سوره را نسب و صفت پروردگار معرفی کرده‌اند) بنا به روایتی از امام صادق(ع)، خداوند در معراجِ پیامبر خطاب کرده است: «اقْرَأْ قُلْ هُوَ اللَهُ أَحَدٌ كَمَا أُنْزِلَتْ ، فَإنَّهَا نِسْبَتِي‌ وَ نَعْتِي‌ !»
4. مُقَشْقَشَه (با‌ سوره کافرون مُقَشْقَشان نامیده شده‌اند؛ از آن رو که این دو سوره قاری را از شرک و نفاق دور می‌کنند)،
5. مُحضَرَه (زیرا هنگام قرائت، فرشتگان برای استماع آن حاضر می‌شوند)،
6. مُنفِّره (چون قرائت آن، شیطان را دور می‌کند)، نور (برگرفته از روایتِ «إِنَّ لِكُلِّ شَيْءٍ نُوراً وَ نُورُ اَلْقُرْآنِ قُلْ هُوَ اَللَّهُ أَحَدٌ»)،
7. اساس (برای آنکه بر توحید، یعنی اساس دین مشتمل است، یا برگرفته از حدیثی از رسول‌خدا(ص) که آسمان‌هاو زمین‌های هفت‌گانه را بر ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ استوار می‌داند)،
8. امان (زیرا اعتماد به آن، امان از عذاب الهی است)،
9. برائت (برای آنکه رسول خدا(ص) شخصی را که این سوره را قرائت کرده بود، از شرک مبرا دانست)،
10. مانعه (بر گرفته از روایتی از ابن‌عباس که این سوره مانع از عذاب قبر و شعله‌های آتش است)،
11. جمال (در حدیث آمده: «إِنَّ اَللَّهَ جَمِيلٌ يُحِبُّ اَلْجَمَالَ»، و رسول خدا(ص) در تفسیر جمیل، صفات ذکر شده در این سوره را بیان کرده است)،
12. ولایت (قاری آن عارف به خداوند با صفات ذکر شده در این سوره و از اولیای الهی می‌شود)،
13. معرفه (برگرفته از حدیث رسول خدا(ص) که درباره تلاوت‌ کننده این سوره فرمود: این بنده پروردگارش را شناخت)،
14. نجات (چون موجب نجات از اعتقاد به تشبیه و کفر، در دنیا و نجات از آتش، در آخرت می‌شود)،
15. مُعوّذه (در پاره‌ای روایات این سوره با دو سوره فلق و ناس «معوذات» خوانده شده‌اند و نقل شده که رسول‌خدا(ص) با قرائت این سه سوره، شماری از اصحاب خود را تعویذ کرده است)،
16. مُذکِّره (برای آنکه قرائت آن توحید خالص را به یاد می‌آورد)،
17. شافیه،
18. تجرید،
19. تفرید
20. و صمد. «صمد» پس از دو نام «اخلاص» و «توحید» و نیز «نسبة الرب»، مشهورترین نام سوره است که از یک سو این نام تنها در همین سوره از قرآن آمده و از سوی دیگر مهم‌ترین واژه این سوره است که توجه مفسران به آن جلب شده‌است.

این سوره یکی از ۵ سوره‌ای است که با فعل امرِ ﴿قُلْ﴾ شروع شده، اما از نظر حجم با سه سوره کافرون، سوره فلق و سوره ناس ارتباط بیشتری دارد. این سوره از یک سو با سوره کافرون پیوند دارد؛ زیرا هر دو سوره در جهت تحکیم پایه‌های توحید معرفی شده‌اند و از سوی دیگر با دو سوره فلق و ناس پیوند دارد و با عنوان معوّذات به قرائت آن سفارش شده و برای آنها خاصیت تعویذ در مقابلِ بعضی بیماری‌ها و خطرها و اساساً در امان خدا قرار گرفتن بیان شده است.

محتوای سوره

سوره اخلاص خداوند را به یکتایی در ذات وصف کرده: ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ و خدا را تنها مرجع رفع همه نیازهای مخلوقات معرفی کرده است: ﴿اللَّهُ الصَّمَدُ﴾ و هرگونه صفت نقصی، مانند ترکیب و داشتن اجزا وبه وجود آمدن از شیئی دیگر را از او نفی می‌کند: ﴿لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ﴾ و او را از هرگونه شریک داشتن مُبرّا می‌داند: ﴿وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ﴾.

مهم‌ترین وصف خدا در این سوره پس از بیان یگانگی در ذات، صَمَد بودن است که روایات متعددی از معصومین(ع) در تفسیر آن نقل شده و مجموع آنها یگانگی خدا در افعال (توحید افعالی) را ثابت و هرگونه نقص و صفات سلبی را از خداوند نفی می‌کند .

احکام فقهی سوره

به قرائت این سوره در نمازهای واجب روزانه سفارش ویژه‌ای شده است. با اینکه سفارش شده در یک نماز واجب، پس از حمد، قرائت یک سوره از قرآن در هر دو رکعت آن تکرار نشود، این امر در مورد سوره اخلاص استثنا شده است.

روایت شده کسی که در هیچ یک از نمازهای واجب روزانه‌اش سوره ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ را نخواند، به او خطاب می‌شود: تو از نماز‌گزاران نبودی؛ یعنی نماز تو کامل نبوده است. نیز به قرائت این سوره بعد از نماز جمعه و در نماز طواف و نماز وتر و تعقیب نماز واجب سفارش شده است. برخلاف دیگر سوره‌های قرآن که نمازگزار می‌تواند پیش از رسیدن به نصف، از آن عدول کرده به قرائت سوره دیگر بپردازد، در مورد سوره اخلاص و سوره کافرون این اجازه استثنا شده و نمازگزار باید که با شروع به قرائت این دو سوره، آن را به پایان برساند.

سوره اخلاص بر اثر معارف بلند توحیدی آن، در میان سایر سوره‌های قرآن جایگاهی ممتاز دارد. روایتی منقول از امام سجاد(ع) بیان‌گر عمق معارف این سوره است؛ کسی از آن حضرت درباره توحید پرسید و آن حضرت در پاسخ گفت: خداوند می‌دانست در آخرالزمان گروه‌هایی ژرف اندیش خواهند آمد؛ ازاین‌رو سوره ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ و ۵ آیه آغازین سوره حدید را نازل کرد.

در روایتی از امام‌ رضا(ع) آمده است که هر کس این سوره را قرائت کند، توحید را شناخته است. در این روایت سفارش شده که پس از اتمام قرائت سوره، قاری سه بار بگوید: "كَذَلِكَ اَللَّهُ رَبِّي".

فضایل و آثار

این سوره از معدود سوره‌های قرآن است که برای آن فضایل و آثاری ویژه و فوق‌العاده بیان شده است.

درباره فضیلت قرائت این سوره از طریق فریقین روایات فراوانی نقل شده است.

مهم‌ترین و مشهورترین فضیلت سوره اخلاص برابری ثواب قرائت آن با ثواب قرائت ثلث قرآن است؛ روایاتی پیامبر(ص)، پیشوایان معصوم(ع) و نیز صحابه بر این فضیلت دلالت دارد. تنها در یک روایت از رسول خدا(ص)، به نقل اَنَس، ثواب آن برابر ربع قرآن دانسته شده است. نیز به قرائت آن همراه با دو سوره فلق و سوره ناس در هر شب پیش از خوابیدن توصیه و صد بار قرائت آن، کفاره گناهان شمرده شده است همچنین گفته شده: قرائت آن پس از نمازهای واجب، خیر دنیا و آخرت و مغفرت الهی را برای قاری و پدر و مادرش جلب می‌کند.

در روایات، خواندن آن را سبب ایمنی از شر حاکم ستمگر و مردم نیز بر شمرده‌اند. مفضل‌بن‌عمر از امام صادق(ع) نقل کرده است: با‌ قرائت ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ و ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ میان خود و مردم، حایل ایجاد کن و آن را در طرف راست، چپ، پیش‌رو، پشت سر، بالا و پایین خودت بخوان. نیز رسول خدا(ص) به یکی از اصحابش توصیه کرده است که برای رفع فقر و تنگدستی، این سوره را پس از ورود به خانه، قرائت کند و نقل شده که رسول خدا(ص) در وقتی که او را عقربی گزیده بود با قرائت این سوره و معوّذتین، خود را تعویذ کرده است.

در حدیثی آمده است که هرگاه رسول خدا(ص) بیمار می‌شد، سوره ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ را بر خود می‌خواند. سفارش‌های رسول خدا(ص) و ائمه اطهار(ع) به قرائت این سوره (با توجه به مضمون آن) می‌تواند تلاشی برای هدایت مردم به‌سوی اعتقاد صحیح به خدای تعالی به‌شمار آید؛ به‌ویژه برای مردمی که به بت‌پرستی خو گرفته بودند؛ ازاین‌رو هرگاه یکی از صحابه به قرائت این سوره مداومت‌ می‌کرد به شدت مورد تشویق و محبت رسول‌خدا(ص) قرار می‌گرفت.

سوره توحید در دانشنامه معاصر قرآن کریم

صد و دوازدهمین سوره قرآن و بیست و دومین آن به ترتیب نزول با محتوا و مضمون نَسب نامه حضرت حق. حدود ۱۴ نام برای این سوره ذکر شده است. معروف‌ترین آنها عبارتند از: توحید، اخلاص و صمد.

وجه تسمیه این سوره به توحید برای آن است که در آن اُمهات اصل متعالی توحید الهی بیان شده است. این سوره هم می‌تواند در مکه نازل شده باشد و هم در مدینه و آنچه از بعضی روایات وارده در سبب نزول آن به دست می‌آید این است که در مکه نازل شده است. و دارای «چهار» آیه، ۱۵ کلمه و ۴۷ حرف است. از نظر حجم از سوره‌های کوتاه است. به این سوره و سه سوره کافرون، سوره فلق و سوره ناس مجموعاً «چهار قل» می‌گویند.

در باب شأن نزول آن گفته‌اند که کافران نسب و صفات خداوند را از پیامبر اکرم(ص) سؤال کردند و در جواب آنها این سوره نازل شد.

روایات وارده از طرق شیعه و سنی در فضیلت این سوره بسیار زیاد است از هر دو طریق رسیده که این سوره معادل با یک سوم قرآن است.

این سوره به صورت جامع و مختصر نسب نامه و صفات برجسته ذات و فعل حضرت حق و ارکان توحید را که مبتنی بر یگانگی، غنی بالذات بودن، عدم مجانست، عدم همسان و مانند داشتن او می‌باشد را بیان کرده است. خدای تعالی در ذاتش واحد است و چیزی شبیه به او نیست، نه در ذاتش و نه در صفات و افعالش. پس ذات خدای تعالی به ذات خود او و برای ذات خود او است، بدون این که مستند به غیر و یا محتاج به غیر باشد. حاصل مفاد سوره این است که خدای تعالی را به صفت احدیت و واحدیت توصیف می‌کند.

از باب اهمیت این سوره، احادیث زیادی به‌ویژه در باب معنی احد و صمد از نبی اکرم(ص) و ائمه(ع) وارد شده است. همچنین متکلمین، فلاسفه و عرفا، بسیار درباره آن نوشته‌اند. عرفا بر کلمه ﴿هُوَ﴾، متکلمین بر کلمه ﴿اللَّهُ ﴾، فلاسفه بر کلمات ﴿أَحَدٌ ﴾ و ﴿الصَّمَدُ ﴾ در این سوره تأکید بسیار کرده‌اند.

سوره توحید دارای دو ساختار زیبا و عمیق خرد و کلان می‌باشد. ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ﴾.

میکرو کمپوزیشن سوره، انتظام کلمات کلیدی و ملودی سوره را نشان می‌دهد. در ساختار خرد، کلمات کلیدی ﴿اللَّهُ﴾، ﴿أَحَدٌ﴾ و ﴿لَمْ﴾ نفی، با تکرار در یک سوره کوتاه، نقش کلیدی در معنای سوره دارند و دارای یک ارتباط زیبای ادبی معناشناختی و وجودی هستند.

سوره دارای دو وجه اثباتی و سلبی پیرامون مهم‌ترین مسئله وجودی یعنی توحید است. در اولین آیه سوره با ضرب آهنگ دل نواز، محکم و صریح بر سه وجه توحید تأکید می‌کند که حضرت ﴿هُوَ﴾ که ذات ناشناخته و عنقای وجود است ﴿اللَّهُ ﴾ می‌باشد که دارای جمیع صفات کمالیه است که فصل جوهری او احدیت و یگانگی است. در آیه ﴿اللَّهُ الصَّمَدُ﴾، ﴿اللَّهُ ﴾ که در اول معرفی شده بود به احدیت، جنبه دوم ذاتش توصیف می‌شود که او صمد است و بی‌نیاز و غنی مطلق است. و بر اساس همین اقتضای ذاتی، محال عقلی است که او رابطه فرزندی - پدری یا پدری- فرزندی با مخلوقات و ممکنات داشته باشد که بیانگر اصل سوم سوره است. و سپس در آیه ﴿وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ﴾، با تکرار «لم نفی» دلیل اصل سوم را با ارجاع به اصل کلیدی ۲ در آیه اول که احدیت و یگانگی خداوند است مدلل می‌سازد.

میکرو کمپوزیشن سوره بیانگر آن است که تأکید سوره با توجه به نقش ﴿اللَّهُ ﴾ و ﴿أَحَدٌ ﴾ در آغاز و پایان سوره، بر جنبه وحدانیت حضرت حق تعالی است. در حالی که سوره الفاتحه، توحید ربوبی را با توجه به نقش ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾ بیان می‌نماید.

آیه ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ با آیه ﴿وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ﴾ و آیه ﴿اللَّهُ الصَّمَدُ﴾ در پارالل است. و آیه ﴿اللَّهُ الصَّمَدُ﴾ با آیه ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ و آیه ﴿لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ﴾ با آیه ﴿وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ﴾ در پارالل می‌باشند.

این سوره بیان می‌کند که آن ذات ناشناخته، خدایی است که جامع جمیع صفات کمالیه است و او یگانه مطلق است. علت یگانگی او نیز صمد بودن او است که وجودی غنی بالذات است و همین غنای ذاتی او، اساس ارتباط او با مخلوقات یا عوالم ممکنات است. آنها فقیر بالذات هستند و او غنی بالذات؛ لذا حضرت واجب الوجود علت تامه ایجادی و علت مبقیه موجودات می‌باشد. او به کسی نیاز ندارد اما همه موجودات و کثرات در ایجاد و استمرار حیات به او محتاجند. ملاصدرا فیلسوف شهیر عالم اسلام، اساس فلسفه اصالت وجود را از این سوره شریفه اقتباس کرده است و همچنین اصل چگونگی ارتباط حادث به قدیم را با تکیه به کلمه کانونی ﴿الصَّمَدُ﴾ تبیین فلسفی کرده است.

منابع

1. دشتی، سید محمود، مقاله «سوره توحید»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹
2. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره توحید»، دانشنامه معاصر قرآن کریم