دلیل عقلی عصمت امام

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اثبات عصمت امام است. دلیل عقلی عصمت امام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عصمت امام در قرآن - عصمت امام در حدیث - پرسش‌های مرتبط

عصمت، یکی از مهمترین ویژگی‌های امام است به معنای انجام ندادن ارادی گناه و خطا. دلایل عقلی متعددی مبنی بر عصمت امام اقامه شده است که برخی از آنها عبارت‌اند از اینکه اگر امام معصوم نباشد تسلسل باطل لازم می‌آید و یا به دلیل دلیل حفظ دین امام باید معصوم باشد و... .

معناشناسی عصمت

یکی از ویژگی‌های امام عصمت و حفظ و مصونیت از گناه و خطا است. عصمت اسم مصدر از ریشه "ع. ص. م" و به معنای بازداشتن و جلوگیری کردن آمده است. فراهیدی (م۱۷۰) می‌‌گوید: عصمت، آن است که خداوند متعال تو را از شر نگه دارد؛ یعنی شر را از تو دفع کند.

در اصطلاح متکلمان عصمت لطفی است که به واسطه آن، صدور گناه و خطا از معصوم ممتنع می‌‌گردد بدون اینکه از وی سلب اختیار شود. خواجه نصیرالدین طوسی عصمت را چنین تعریف کرده است: و العصمه هی کون المکلف بحیث لا یمکن أن یصدر عنه المعاصی من غیر اجبار له علی ذلک.

دلایل عقلی عصمت امام

برای اثبات عصمت امام و لزوم آن ادله فراوانی اقامه شده است هر چند که ادله ضرورت عصمت پیامبر در بحث از عصمت امام نیز قابل استفاده است. توجه به حقیقت منصب امامت و شئون و مسؤولیت‌ها و وظائف امام به عنوان جانشین پیامبر(ص) برای اثبات ضرورت صفت عصمت کافی است. به بیان دیگر تحقق امامت و انجام وظائف هادیان الهی بدون داشتن عصمت امکان پذیر نیست. برخی این بیان را بهترین دلیل برای اثبات ضرورت عصمت امام دانسته‌اند. اما ادلۀ دیگری نیز بر این موضوع اقامه شده است که برخی از آنها عبارت‌اند از:

نخست: دلیل تسلسل

علت احتیاج مردم به امام، جلوگیری از ظلم ظالم و معصیت فاسق است، حال اگر صدور ظلم و معصیت از امام امکان داشته باشد، برای جلوگیری از آن، به امام دیگری نیاز خواهد بود و اگر همین گونه پیش برویم، تسلسل محال لازم می‌آید.

دوم: دلیل حفظ دین

امام حافظ شریعت است، حافظ شریعت باید معصوم باشد، پس امام باید معصوم باشد زیرا اگر حافظ شریعت معصوم نباشد و دچار اشتباه باشد، لازم می‌آید کم‌کم محتوای شریعت دچار انحراف و تحریف گردد و طولی نمی‌کشد که آنچه از شریعت باقی می‌ماند با حقیقت آسمانی آن فاصله می‌یابد، پس باید متولّی و حافظ و مبین و مفسر شریعت (امام) به هرحال معصوم باشد.

سوم: دلیل امتناع تناقض

اگر امام(ع) مرتکب خطا یا گناهی شود یا باید از او تبعیت کرد که این باطل است به دلیل آیه ﴿وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ﴾ و یا اینکه نباید از او پیروی کرد که در این صورت، فایده امام(ع)، منتفی خواهد بود.

چهارم: دلیل نقض غرض

غرض و هدف از نصب امام پیروی امت از اوامر و نواهی اوست و امام به معنی مقتدا و الگوی مردم است. بر فرض عدم عصمت و انجام معصیت از او این هدف نقض می‌‌شود زیرا پیروی از غیر معصوم و عاصی لازم نیست.

پنجم: دلیل عنوان امام

امام کسی است که پیشرو و مقتدای جامعه اسلامی است و قول و فعل او برای مردم حجت است و مردم باید به او اقتدا کنند، حال چنانچه قول و فعل امام برای مردم حجت نباشد و یا اینکه امام و پیشوای جامعه اسلامی به معصیت یا خطا دچار شود لازم می‌آید که نخست، آن کسی که از سوی خدا، امام نهاده شده: ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾ امام نباشد؛ زیرا قول و فعل او حجت نیست. دوم اینکه در صورت امام بودن چنین فردی، مردم از حرکت به سوی کمال باز می‌مانند؛ چراکه امام و مقتدایی را پیروی می‌کنند که خطا و معصیت می‌کند.

امام حافظ شریعت

بسیاری از متکلمین نامدار شیعه، مثل شیخ مفید، علامه حلی و شیخ صدوق به این دلیل تمسک کرده‌اند و به دو صورت اجمالی و تفصیلی آن را بیان کرده‌اند؛ بدین صورت که امام حافظ شریعت است و اگر معصوم نباشد شریعت از زیاده و نقصان در امان نیست.

بیان اول: جناب شیخ صدوق در بیان این برهان می‌فرماید: هر کلامی که از ناقل نقل شود محتمل وجوهی است - قرآن و اکثر سنت در شریعت اسلام، مجمع علیه بر این است که، صحیح است و زیاده و نقصان ندارد و تبدیل و تغییر نپذیرفته است - لذا قرآن و سنت، چون برای معانی و وجوه مختلف، محتمل است، پس لازم است که مخبر و مفسر آنها، صادق و معصوم باشد، تا از کذب و غلط مصون باشد و از مقصود خدا و رسول اکرم در قرآن و سنت خبر دهد. چون خلایق بر اساس امیال فرقه‌ای به نفع مذهب خود تفسیر می‌کنند، پس اگر خداوند امام معصومی را قرار ندهد تا شریعت را کما هو تفسیر کند، لازمه‌اش، سوق دادن مردم به سوی اختلاف و تأویل مختلف است و لازمه این اختلاف در تأویل، عمل به متناقضات است، چون این اغراء به اختلاف و اغراء به جهل بر خداوند قبیح است، لذا واجب است امامی معصوم، در هر عصری باشد تا قرآن و سنت، طبق خواست خدا تفسیر و تبیین گردد و از زیاده و نقصان آن را حفظ کند.

نقد و بررسی: بیان جناب صدوق دارای دو اشکال اساسی است:

1. بیان ایشان عصمت علمی امام را از سهو و نسیان در شریعت ثابت می‌کند، ولی شامل عصمت عملی امام از گناهان نمی‌شود.
2. این استدلال شامل عصمت امام از زمان تولد و قبل از امامت نمی‌گردد.

در نتیجه این بیان نمی‌تواند بیانگر ابعاد عصمت امام باشد، مگر در بخش محدود علمی، آن هم در زمان امامت.

بیان دوم: جناب شیخ مفید در بیان این دلیل چنین می‌فرماید: در روایات ما آمده است که حضرت خاتم الانبیا و ائمه اطهار(ع) از ابتدای تولد مانند حضرت عیسی(ع) و حضرت یحیی(ع) دارای صفات کمال بودند و هیچ‌گونه جهل و نقص در آنها وجود نداشت؛ این خبر را عقل جایز می‌داند. در دوران نبوت و امامت هم اطمینان داریم که عصمت تا لحظه مرگ برای وجود آنها لازم بود؛ چون آنها حافظ شریعت بودند و اگر معصوم نبودند شریعت نیز از زیاده و نقصان ایمن نبود.

بیان جناب شیخ مفید بسیار متین و زیبا ارائه شده و به نظر ما بدون نقص و اشکال است و تمام ابعاد عصمت را، هم قبل از امامت و هم زمان امامت و هم در بعد عصمت عملی و هم علمی و هم نسیان و اشتباه غیر اختیاری را شامل می‌شود و ما می‌توانیم آن را با دو مقدمه زیر بیان کنیم:

1. روایات زیادی وارد شده است که نبی اکرم و امامان(ع) را از حین تولد و زمان امامت معصوم می‌داند، مثل روایات روح‌القدس یا تسدیدالائمه و یا حدیث ثقلین.
2. قرآن و روایات به اطاعت مطلق از امامان، امر کرده است، اگر امام معصوم نباشد، چون حافظ شریعت است، شریعت از زیاده و نقصان ایمن نخواهد بود. و با این فرض، یا موجب فوت مصلحت می‌شود یا موجب وقوع در مفسده.

جستارهای وابسته

• عصمت امام

پرسش‌های مستقیم

• دلایل عقلی عصمت امامان چیست؟ (پرسش)
• حافظ شریعت بودن امام چگونه بر عصمت ایشان دلالت می‌‌کند؟ (پرسش)

منابع

1. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵
2. محمدی، رضا، امام‌شناسی
3. محمدی، رضا، عصمت در قرآن
4. مقامی، مهدی، درسنامه امام‌شناسی
5. الهی راد، صفدر، انسان‌شناسی
6. خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی
7. ربانی گلپایگانی، علی، کلام تطبیقی
8. قربانی، علی، امامت‌پژوهی