تفسیر اجتهادی در معارف و سیره علوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تفسیر اجتهادی است. تفسیر اجتهادی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تفسیر اجتهادی در علوم قرآنی - تفسیر اجتهادی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - تفسیر اجتهادی در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط ندارد

تفسیر عقلی – اجتهادی

هرگونه تلاش عقلانی و به‌کارگیری قوه فهم و درایت را برای کشف مقاصد آیات، تفسیر عقلی و یا اجتهادی می‌نامند. در این روش، مفسر سعی می‌کند با استفاده از قواعد ادبی، اعراب و بلاغت و توجه به معانی حقیقی و مجازی کلمات و عبارات، سبب و شأن نزول آنها، دقت در تناسب آیات و جملات و سیاق کلام، تطبیق آیات بر حوادث و واقعیاتِ آشکار و پنهان هستی، شرح و بسط عبارات مبهم، جَری و تطبیق، توسعه مفهومی، و تعیین مصداق‌های قابل تطبیق بر الفاظ و سیاق و سازگار با قرائن، آیات را شرح و تفسیر کند. در این روش، به احتمالات معنایی و تفصیل و تحلیل قضایا به صورت مستوفا برای قابل فهم کردن آنها توجه می‌شود. در این روش همچنین از کلمات و عبارات دارای معنای محسوس، به حقایق نامحسوس و معنوی پی برده می‌شود. گویا، تأویل و نیز تعبیر از زمره همین رهیافت‌ها است. البته منظور از تأویل در اینجا به دست آوردن مراد کلام و غایت چیزی است؛ نه تأویل‌های صوفیانه و خارج از چارچوب فهم متعارف. در این روش، نقل، یاور عقل برای رسیدن به معنا و مقصود کلام است؛ نه بیش‌تر.

تفسیر عقلی فقط استدلال عقلانی نیست، بلکه بهره‌گیری از مبنای عقلانی و در نتیجه تبیین آیات بر اساس آن مبنا نیز هست. عقل، آموخته‌های خود را بر اساس مسلمات و موازین قطعی عقلانی تجزیه و تحلیل می‌کند و ناسازگاری یافته‌های بیرونی با این مسلمات را تفسیر یا توجیه می‌کند؛ مثلاً آیاتی که حمل آنها بر معانی ظاهری، با مبانی عقلی سازگار نیست - و بلکه گاهی به ظاهر در تضاد است - بر معنایی حمل می‌شود که عقلانی و قابل فهم شود. مثلاً آیاتی که در آنها به نحوی از رؤیت خدا، عضو جسمانی داشتن و جابه‌جایی او سخن گفته شده است، به این دلیل که این امور با ذات غیرمتناهی و مجرد خداوند منافات دارد، به گونه‌ای تفسیر می‌شود که با آن مبنا سازگار باشد. از سخنان نقل شده از امام علی(ع) برمی‌آید که آن حضرت از روش عقلانی برای تفسیر قرآن، بیش از روش‌های پیشین استفاده کرده است. اگرچه نمی‌توان همه آنچه را که به عنوان تفسیر عقلی از امام علی(ع) نقل شده، به‌کارگیری عقل در فهم آیات دانست، می‌توان ادعا کرد که در این تلاش‌ها نوعی تدبر و اجتهاد وجود دارد و به هر حال با عنوان «تفسیر عقلی» سازگارتر است؛ هر چند برخاسته از علم موهوب باشد. موارد ذیل را می‌توان نمونه‌هایی از تفسیر عقلی آیات دانست که در چند بخش ارائه می‌شود.

تطبیق و تعیین مصداق

تطبیق یعنی خارج کردن آیات از ابهام و کلی‌گویی، و منطبق کردن آنها با واقعیات هستی، حوادث، اقوام و انسان‌هایی خاص. تطبیق آیات بر واقعیت‌ها ممکن است به حوادثی از تاریخ گذشته، حوادث عصر نزول و یا به واقعیاتی از عالم تکوین مربوط باشد. این نوع تفسیر، کوششی عقلانی برای تبیین و عینی و ملموس کردن مفهوم آیات است. به عنوان نمونه، امام در تفسیر آیه فَلَا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَالْمَغَارِبِ إِنَّا لَقَادِرُونَ فرموده است: خورشید، سیصدوشصت مشرق و سیصدوشصت مغرب دارد. روزی که خورشید در آن طلوع می‌کند دیگر به آنجا بازنمی‌گردد، مگر در آینده، و روزی که در آن غروب می‌کند به آن بازنمی‌گردد، مگر در آینده.

برخی بر این عقیده‌اند که این کلام امیرمؤمنان(ع) اشاره دارد به کرؤیت زمین و اینکه زمین به ۳۶۰ درجه تقسیم شده و هر درجه دارای مشرق و مغرب است. قرآن‌پژوهان این‌گونه تفسیر را نوعی «تفسیر اشاری» دانسته‌اند. نیز می‌توان آن را «تفسیر علمی» نام‌گذاری کرد. در هر صورت، از شقوق تفسیر اجتهادی و عقلی است. در مواردی، آیات قرآن بر حوادث، اشخاص و موضوعات و مفاهیم حمل شده‌اند. در این نوع تفسیر، آیات از حالت کلی و عام در آمده و مصداق خارجی یافته‌اند؛ مثلاً امام در آیه مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا، «حسنه» را که به معنای هر چیز خشنود کننده (حالی و مالی و بدنی) است، بر حُب اهل بیت(ع) تطبیق کرده است و نیز در آیه وَمَنْ جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ، «سیئه» را که عمل زشت است، بر بُغض اهل بیت(ع) تطبیق نموده است. همچنین در غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ «غاسق» را بر شب منطبق دانسته، در حالی که معنای لغوی غاسق، «شدت تاریکی شب» است. نیز در آیه وَيَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ «ماعون» را زکات معنا کرده‌اند؛ ولی «ماعون» از ریشهٔ «مَعَن» به معنای «قلت» و ماعون به معنای «کم‌بها» است.

در مثال‌های زیر نیز امام علی(ع) این آیات را بر مصادیق و موارد خاص حمل کرده است:

۱. در آیه ۲۴ سوره نساء، الْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ، زنانِ مشرک شوهردار معرفی شده‌اند. این تفسیر به این دلیل است که در این آیه، «المحصنات» در ردیف زنانی قرار گرفته‌اند که ازدواج با آنان حرام شده است. در آیه ۲۵ همین سوره، ذکر الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ می‌تواند قرینه باشد بر اینکه النساء در آیه پیشین، در مقابل زنان مؤمن است و شامل آنان نمی‌شود. شاید دلیل دیگر، مسلم بودن حرمت ازدواج با زنان شوهردار مؤمن در میان مسلمانان و شک در جواز ازدواج با زنان مشرکان بوده و خداوند به این ترتیب این تردید را از میان برداشته است. همچنین وجود عبارت إِلَّا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ بلافاصله پس از عبارت الْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ نیز می‌تواند به عنوان قرینه، این تفسیر را موجه نماید.

۲. امام در آیه يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشَاءُ «رحمت» را نبوت دانسته است؛ زیرا رحمت خداوند عام است و همه را دربر می‌گیرد؛ پس رحمت یادشده در آیه، باید خاص باشد.

۳. امام در پاسخ به پرسشی درباره آیه الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحِ جواب داده است که مراد، ولی، بلکه همسر است. اما ذکر بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحِ به دلیل قراین موجود در آیات قبل است که درباره طلاق و ازدواج سخن گفته و در همه آنها خطاب به مردان است.

۴. در آیه فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ، شَطْرَ به معنای سمت و جهت دانسته، در حالی که این واژه در لغت، به معنای نصف، جزء و وسط است. بیان این معنا از سوی امام شاید به دلیل وجود خود کلمه «شطر» باشد وگرنه می‌بایست گفته شود الی المسجد الحرام. وجود این قرینه باعث شده که لغویان نیز با استناد به آن، «شطر» را «جهت» معنا کنند.

۵. امام در تفسیر آیه أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْرَاهِيمَ فِي رَبِّهِ نه با استفاده از خود آیه، بلکه با بهره‌گیری از اطلاعات بیرونی، فرد احتجاج کننده را «نمرود» معرفی کرده است.

۶. در آیه أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ «سُحت»، «رشوه» تفسیر شده است.

۷. در آیه وَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ منظور از عمل صالح، انجام فرایض دینی و منظور از توفیه پاداش، انجام دادن بی‌کم و کاست دانسته شده است.

۸. در آیه لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ، «نعیم» بر حجت خدا، خرما و آب خنک، اهل بیت(ع)، و امنیت و عافیت تطبیق شده است.

۹. در تفسیر آیه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ آذَوْا مُوسَى فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قَالُوا می‌فرماید: موسی و هارون بالای کوهی رفتند و هارون در آنجا وفات یافت. بنی‌اسرائیل گفتند برادرت را کُشتی؛ چون او ما را بیش‌تر از تو دوست داشت و به موسی از تو مهربان‌تر بود. آنان با این سخن موسی را آزردند.

۱۰. در تفسیر «حین»، در آیه تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا فرموده است: «حین، شش ماه است».

۱۱. امام در تفسیر آیه وَاذْكُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِيلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِي الْأَرْضِ تَخَافُونَ أَنْ يَتَخَطَّفَكُمُ النَّاسُ فَآوَاكُمْ مراد از «مستضعفون» را قریش، و مراد از «الناس» را سایر عرب‌ها دانسته‌اند.

۱۲. از امام سؤال شد که در آیه وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى... «ذوی القربی» کیستند؟ فرمود: به خدا سوگند که مراد از ذوی القربی ماییم، و آنان، همان کسانی‌اند که خداوند نامشان را همنشین نام خود و پیامبرش کرده است».

۱۳. امام آیه تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا را بر مورد مخاطره‌آمیز حمل کرده، می‌فرماید: «آیه، درباره حاکمان عادل و فروتن و سایر قدرتمندان است».

۱۴. امام منظور از الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ را پیرمردی دانسته که از گرفتن روزه ناتوان است.

۱۵. النَّازِعَاتِ غَرْقًا، ملائکه قابض ارواح کافران تفسیر شده است.

۱۶. منظور از رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ حمزه، عبیده و جعفر دانسته شده است.

۱۷. شراب و طعام در آیه فَانْظُرْ إِلَى طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ آب میوه و انجیر دانسته شده است.

۱۸. العالمین در سوره حمد، جماعتی از مخلوقات (جمادات و حیوانات) دانسته شده است.

۱۹. صراط در آیه وَإِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّرَاطِ لَنَاكِبُونَ به «ولایت» تطبیق شده است.

۲۰. اشاعه فحشا در إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا به عمل کسانی تفسیر شده است که اگر با چشم خود از مؤمنی چیزی مشاهده کنند و یا با گوش خود کلامی از او بشنوند، آن را بازگو می‌کنند و باعث شکست و تباهی او می‌شوند.

۲۱. امام درباره علم غیب اعطا شده از سوی خداوند به بندگان برگزیده خود در تفسیر آیه فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا * إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فرموده است: «آنان، پیامبر(ص) و جانشینان برگزیده خدایند؛ کسانی که خداوند دربارهٔ ایشان فرموده است: فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ. نام آنها را با نام خود و رسولش همنشین کرده و اطاعت آنان را بر بندگان واجب کرده است».

منابع

1. مرادی، محمد، مقاله «روش تفسیر قرآن»، دانشنامه امام علی ج۱