سوره آل عمران در علوم قرآنی

آل عمران
دسته‌بندی	مکی
نام‌های دیگر	فسطاط القرآن و سنام القرآن با سوره بقره تواماً
اطلاعات آماری
شمارهٔ نزول	۸۹
جزء	۳ و ۴
حزب‌	۱۰–۱۵
شمار آیه‌ها	۲۰۰
شمار واژه‌ها	۳۴۱۸
شمار حرف‌ها	۱۵۴۰۱

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره آل عمران است. سوره آل عمران از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره آل عمران در علوم قرآنی - سوره آل عمران در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

نام سومین سوره در ترتیب و دومین سوره بلند قرآن و دارای ۲۰۰ آیه که همه آیات آن در مدینه نازل شده است.

این سوره در ترتیب مصحف رسمی، سومین سوره می‌باشد، اما گزارش‌ها، زمان نزول آن را مختلف ذکر کرده‌اند. برخی چون مصحف الازهر، آن را در ردیف ۸۹ نزول جای داده‌اند و برخی چون مصحف منسوب به امیرمؤمنان علی، مصحف ابن عباس و مصحف جابر بن زید، آن را در مرتبه ۸۷، و کسانی مانند تئودور نولدکه و رژی بلاشر این سوره را در ردیف ۹۷ نزول دانسته‌اند. سوره آل عمران پس از سوره انفال و پیش از سوره احزاب نازل شده است.

این سوره یکی از هفت سوره بلند قرآن است که به «سبع طوال» معروف‌اند و در مرتبه سوم بعد از سوره بقره و سوره نساء از لحاظ طول و حجم آیات و در ردیف دوم بعد از بقره از لحاظ شماره آیات، قرار داشته و بیش از یک جزء قرآن را در بر می‌گیرد. آل عمران، دومین سوره مدنی است که با حروف مقطعه «الم» آغاز می‌شود.

نام دیگر این سوره «طیبه» است، یعنی پاک و پاکیزه از آلودگی‌ها و اتهامات که اشاره به پاکی حضرت مریم (س) از گناهان و تهمت‌ها دارد.

در وجه نام‌گذاری این سوره، مفسران می‌گویند چون در دو آیه إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ و إِذْ قَالَتِ امْرَأَتُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ مَا فِي بَطْنِي مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّي إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ این سوره نام «آل عمران» و «عمران» که نام پدر حضرت مریم (س) می‌باشد آمده این سوره را آل عمران نامیده‌اند. باید توجه داشت که «عمران» مذکور در این سوره، نمی‌تواند پدر موسی (ع) باشد،؛ چراکه فاصله تاریخی بسیار زیادی میان حضرات موسی و عیسی (ع) وجود دارد.

قابل توجه است که سوره آل عمران، یادآور انسان‌هایی است که خداوند متعال آنها را از میان جامعه بشری برگزیده است که عبارتند از: حضرات آدم و نوح (ع)، آل /خاندان و پیروان ابراهیم و آل عمران. و این بدان معنی است که انتخاب و گزینش عیسی (ع) و مادرش به سان انتخاب دیگران نیست؛ زیرا نحوه حمل مادر عیسی (ع) و ولادت و حالات فرزند او از جمله امور خارق‌العاده و معجزات است.

یکی از مشخصات بارز این سوره - که حدود ۵۰ آیه (از ۱۲۱ تا ۱۶۵) را در بر می‌گیرد - عبارت است از توصیف جنگ احد و ثبت و گزارش رویدادها و ارائه درس‌ها و عبرت‌های آن. به دنبال نماد‌سازی از جنگ احد، بیان و گزارشی راجع به فضیلت شهادت و مقام و جایگاه شهیدان در پیشگاه پروردگار و نیز اشاره‌ای به جنگ «بدر» و بیان امدادهای غیبی و نصرت‌های الهی برای مسلمین در این جنگ‌ها و همچنین دعوت مردم به شکیبایی و پایداری هرچه بیشتر در دفاع از اسلام و تقویت آن، آمده است.

در این سوره مبارکه، خداوند مؤمنین را به توحید کلمه و اجتناب از تفرفه فراخوانده و آنان را متوجه حساسیت موقعیت‌شان در برابر دشمنانی مانند یهودیان و مسیحیان و مشرکان که در آن زمان، عزم خود را برای مبارزه با اسلام و مسلمین، جزم کرده بودند، میسازد و حقایق دین را به ایشان یادآوری می‌کند و شبهات و وسوسه‌های منکران را از دل‌های آنان می‌زداید. از جمله مضامین اصلی این سوره، شرح درخواست و دعای مادر مریم به هنگام ولادت او، ماجرای شگفت انگیز ولادت عیسی (ع)، حضرت یحیی (ع)، جریان مهم و سرنوشت‌ساز مباهله، ذکر انبیای بنی‌اسرائیل، قوم یهود، دعوت اهل کتاب به اسلام و یکتاپرستی، وحدت ادیان الهی، حرمت دوستی با کافران و دشمنان خدا و حرمت دوری گزیدن و قطع رابطه با مؤمنان می‌باشد. نیز خداوند در این سوره إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ وَمَنْ يَكْفُرْ بِآيَاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ اعلام نموده که اسلام، همان دین برگزیده او است و این که اگر کسی جز این دین، دین و آیین دیگری برگزیند و بدان پایبند گردد، هرگز از او پذیرفته نخواهد شد.

همان گونه که اشاره شد سرتاسر آیات سوره آل عمران مدنی است، اما نباید آن را از سوره‌های نخستینی دانست که در مدینه نازل گشته‌اند؛ چراکه این سوره پس از گذشت مدتی طولانی که مسلمین در مدینه سپری کردند، نازل گردید و ضمن همین مدت طولانی بود که رویدادهای مربوط به فتح و پیروزی و یا شکست مسلمین، دگرگونی مطلوبی را در احوال آنان پدید آورد و اوضاع را متحول ساخت. مسلمین، آشکارا با اهل کتاب (یهود و نصاری) حشر و نشر داشتند و میان ایشان در زمینه دعوت اسلامی و احکام و تعالیم اسلام، گفتگوها، مباحثات و جدل‌های فراوان جریان داشت.

در پایان سوره، تصویر جالب و تابلوی زیبایی از دعا و نیایش‌های شامخ مؤمنان به درگاه خداوند و استجابت این دعاها ترسیم شده است. تمام اینها چنین می‌نماید که این سوره یک‌باره نازل گردیده؛ زیرا آیات آن از آغاز تا پایان با یکدیگر هماهنگی دارد.

منابع

1. سرمدی، محمود، مقاله «سوره آل عمران»، دانشنامه معاصر قرآن کریم