اصحاب صفه

اصحاب صفه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اصحاب صفه در قرآن - اصحاب صفه در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

اصحاب صفه گروهی از اصحاب پیامبر اکرم (ص) بودند که از مکه به مدینه مهاجرت کرده و منزلی نداشتند و در فقر زندگی می‌کردند و در صفه‌ای که به دستور پیامبر در کنار مسجدالنبی ساخته شده بود ساکن شده بودند.

واژه‌شناسی لغوی

صفّه" در لغت عبارت است از: جای سایه‌دار، ایوان غرفه‌ مانندی در داخل مسجد یا خانه که جای نشستن چند نفر باشد، سکوی بلند و باریک، خانه تابستانی که سقف آن را با شاخه‌های نخل و مانند آن پوشانیده باشند.

و در اصطلاح، طاق‌نما و ایوانی در انتهای مسجدالنبی بوده است که به عنوان سرپناه برای اقامت مسلمانان غریب، فقیر و بی‌خانمان ساخته شده بود. زمینی که به اهل صفه اختصاص داده شده بود، مساحتی ۹۶ متری داشت، مسقّف بود و در منتهی‌الیه بخش شرقی مسجد و به عبارتی در انتهای مسجد، کنار دیوار شمالی آن قرار داشت". این ایوان، امروزه در شمال شرقی محدوده اولیه مسجدالنبی و میان باب جبرئیل و باب النساء قرار دارد و ارتفاعی حدود نیم متر و مساحتی حدود ۳۰ متر دارد و به شکل مستطیل است

اصحاب صفه

اصحاب صفه یا اهل صفه گروهی از صحابه فقیر رسول خدا (ص) بودند که منزلی نداشتند و در صفه‌ای از مسجدالنبی زندگی می‌کردند.

این عده معمولاً از جمله کسانی بودند که برای حفظ دین، مال و دارایی خویش را در مکه رها کرده و به مدینه، مهاجرت کرده بودند و در فقر به سر می‌بردند. واقدی مصداق مساکین، در آیه ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ...﴾ را همین افراد می‌داند که در صفه مسجد زندگی می‌کردند. معمولاً این افراد، لباس مناسبی هم نداشتند.

منابع تاریخی در تعداد آنها اختلاف دارند. تعداد آنها را ۲۰ نفر، ۳۰ نفر، ۷۰ نفر و حتی تا ۴۰۰ نفرذکر کرده‌اند. از جمله این افراد می‌توان به وائله بن اسقع، ابوهریره، ابوذر غفاری، طهفه غفاری، قیس بن طخفه و... اشاره کرد. برخی معتقدند لفظ "تصوف" و "صوفی" از اهل "صفّه" گرفته شده است.

شکل‌گیری اصحاب صفه

برخی از مهاجرانی که از مکه به مدینه می‌آمدند، قادر نبودند منزلی برای خود تهیه کنند. همچنین امکان این نبود که در منزل یکی از صحابه میهمان شوند. این افراد به علت فقر در مسجدالنبی ساکن می‌شدند و تعداد آنها هم ممکن بود کم و زیاد شود.

کلینی روایتی را از امام باقر (ع) درباره شکل‌گیری اصحاب صفه ذکر می‌کند. حضرت می‌فرماید: «جویبر، فردی از اهالی یمامه و کوتاه قد و بد قیافه و محتاج و برهنه بود. او نزد رسول خدا (ص) آمد و اسلام آورد و مسلمان خوبی شد. فرستاده الهی (ص) پیراهنی به او پوشاند و فرمود در مسجد بماند و همانجا بخوابد؛ زیرا مردی غریب بود و جای دیگری نداشت و آن حضرت مقداری غذا برای او می‌فرستاد. کم کم عده بیشتری مسلمان شدند که در مدینه، غریب و بی‌کس بودند و مسجد برای همه آنها کوچک بود، برای همین، خداوند به پیامبر (ص) وحی فرمود: "مسجد خود را تطهیر کن و کسانی را که شب در آن می‌خوابند بیرون کن". رسول اکرم (ص) دستور داد برای مسلمانان غریب، صفه‌ای بسازند و پس از آن فقیران و غریبه‌ها که تعدادشان زیاد شده بود، شب و روز خود را در آنجا می‌گذراندند". از طلحه انصاری نقل شده است: "هر مهاجری که وارد مدینه می‌شد، اگر رفیقی داشت بر او وارد می‌شد و اگر کسی را نداشت در صفه اقامت می‌کرد".

پیامبر (ص) و اصحاب صفه

پیامبر گرامی اسلام (ص) علاوه بر اینکه دستور داد ایوان مسقّفی در آخر مسجد یا گوشه‌ای چسبیده به مسجد برای اهل صفه ساخته شود، همواره به فکر آنان بود و تلاش می‌کرد نیازهای مادی و معنوی آنان را برطرف کنند. گاهی رسول خدا (ص) آنها را مهمان می‌کرد و به ایشان غذا می‌داد. آن حضرت معمولاً شب‌ها هنگام غذا خوردن، گروهی از آنها را میان یاران خود تقسیم می‌کرد که با آنها غذا بخورند و گروهی هم با خود حضرت، غذا می‌خوردند. نقل شده است خاتم انبیا (ص) همواره به اصحاب صفه سر می‌زد؛ چراکه آنان میهمان آن بزرگوار بودند. آنان، خانواده و اموال خود را ترک گفته و به مدینه هجرت کرده بودند. پیامبر اکرم (ص) این افراد را در صفّه مسجد، اسکان داد و هر صبح و شام، به آنان سر می‌زد و سلام و احوال‌پرسی می‌کرد.

اگر برای رسول خدا (ص) چیزی می‌آوردند آن حضرت، سؤال می‌کرد صدقه است یا هدیه؟ اگر می‌گفتند صدقه است آن را برای اهل صفه می‌فرستاد و اگر می‌گفتند هدیه است اهل صفه را فرا می‌خواند که از آن بخورند .

آیات قرآنی درباره اصحاب صفه

1. بسیاری از مفسران معتقدند آیه ۲۷۳ سوره بقره درباره این اصحاب نازل شده است. این عده به روایتی از امام باقر (ع) استناد کرده‌اند. در این آیه آمده است: ﴿لِلْفُقَرَاءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَطِيعُونَ ضَرْبًا فِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِيمَاهُمْ لَا يَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ﴾. در این آیه، خداوند متعال به چند ویژگی آنها اشاره کرده است؛ از جمله اینکه شرکت در میدان جهاد و یا فقر و ناداری، به آنان اجازه نمی‌دهد تا برای تأمین هزینه زندگی، به کسب و تجارتی روی بیاورند. همچنین انسان‌های ناآگاه تصور می‌کنند آنان بی‌نیاز هستند؛ در حالی که از چهره‌های آنها می‌شود تشخیص داد چیزی ندارند. ویژگی دیگر آنها این است که از کسی چیزی به اصرار طلب نمی‌کنند.
2. همچنین آیه ﴿وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَلَكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَا يَشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ﴾ طبق برخی از نقل‌ها درباره بعضی از اهل صفه است. در تفاسیر آمده است: برخی از افراد این گروه، خواستار توانگری و وسعت معیشت شدند و آیه مذکور درباره آنها نازل شد.
3. عده‌ای از مفسران معتقدند آیه ۲۸ سوره کهف هم، درباره اهل صفه است. خداوند متعال خطاب به پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: ﴿وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَلَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا...﴾.

اصحاب صفّه

یکی از مکان‌های مقدس مسجدالنبی، «صفّه» است. هر گاه از باب جبرئیل، وارد مسجدالنبی شوید و مستقیم به سمت جلو بروید، طرف راست شما (بین باب جبرئیل تا باب النساء) در جهت شمالی حجره طاهره، مساحتی است برجسته و ممتاز و یک پله از سطح مسجد بالا است، این جا محل زندگی «اصحاب صفه» در زمان پیامبر(ص) بوده است. پیش از آن که، کعبه به عنوان قبله مسلمین، تعیین گردد، قبله و محراب مسجدالنبی «که رو به بیت المقدس بوده است» مقابل صفه قرار داشته است. اما در حال حاضر پشت به قبله قرار دارد. این محل در گذشته، خارج از مسجد و خانه پیامبر(ص) بوده است. اکنون این مکان تاریخی، داخل مسجد و جزء مسجد و حرم شریف شده است. سرپرستی آن پاک مردان را، یک سیاه کوتاه قد، به نام «جویبر» عهده‌دار بود. او پیشوای اصحاب صفه بود و چون در کنار مسجد بودند، هنگام نماز اولین صف نماز جماعت، به آنان اختصاص داشت.

برخی از معاصران درباره صفه نوشته‌اند: زمینی که به اهل «صفه» اختصاص داده شده بود، مساحتی ۹۶ متری و مسقف بود، که در منتهی الیه شرقی مسجد، کنار دیواره شمالی قرار داشت. این محل، سقفی داشت تا اصحاب صفه از تابش خورشید در امان باشند و بتوانند در سایه آن بیاسایند. برخی از آنان، شام را میهمان انصار بودند، اما برای خواب، به محل صفه می‌آمدند. اصحاب صفه یا اهل صفه گروهی از صحابه پیامبر(ص) از مهاجرین و انصار تهی دست مدینه بودند که به واسطه بی‌بهره بودن از خانه و خانواده، در صفه (سکوی) مسجد پیامبر(ص) زندگی می‌کردند. برخی از آنان با صدقات، گذران زندگی می‌کردند و گروهی روزها در پی کسب معاش می‌رفتند و گاه هنگام فرا رسیدن شب، پیامبر(ص) آنان را در میان اصحاب خود تقسیم می‌کرد و عده‌ای را نیز به خانه خود می‌برد. اصحاب صفه شب‌ها تا دیر هنگام به عبادت و فراگرفتن قرآن می‌پرداختند و چون زمان جنگ می‌رسید، زودتر از دیگران سلاح برمی‌گرفتند. شمارشان ثابت نبود، گاهی یکی پس از یافتن مسکن و تشکیل خانواده از جمع آنها جدا می‌شد و زمانی کسانی تازه به گروه‌شان افزوده می‌شدند.

این تعداد کمتر از ده، تا بیش از ۷۰ تن نوسان داشت، اما می‌گویند مجموع کسانی که در زمره اصحاب صفه به حساب آمدند، از چهارصد تن بیشتر بوده است. با آغاز فتوحات اسلام و سرازیر شدن سیل غنایم به مدینه، اصحاب صفه از مال بی‌نیاز شده، مسجد را ترک کردند. اما برخی از آنان که فقر و پارسایی را به زندگی آسوده و پرتنعم و ناز و نعمت، ترجیح می‌دادند، زاهدانه به زندگی خود، ادامه دادند. برخی از چهره‌های معروف از صفه نشینان، عبارت‌اند از: «ابوذر غفاری»، «سلمان فارسی»، «عبدالله بن مسعود»، «مقداد بن اسود»، «حذیفة بن یمان»، «صهیب رومی» و «بلال». گفته شده است: «عبادة بن صامت» به صفه نشینان، قرآن می‌آموخت. در دائرة المعارف تشیع، به «عمار یاسر» و «ابوعبیده جراح» نیز اشاره شده است. در تفسیر درالمنثور مطابق حدیثی که نقل کرده، آمده است که: آیه شریفه: ﴿وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ...﴾ درباره «اصحاب صفه» نازل گردید؛ زیرا که آنها آرزو داشتند، دنیای‌شان، رو به راه و آباد شود.

آنان در جنگ‌های اسلامی، شرکت می‌کردند و مخلصانه جهاد می‌نمودند، بعضی از آیات قرآن در فضیلت آنان و صفا و پاکی و قداست‌شان وارد شده است. آنها به خاطر سکونت در «صفه» به اصحاب الصُّفه ملقب و نامیده شده‌اند. «ایوان صفه» را «دَکَّة الاغوات» می‌گفتند که هنوز هم به این نام خوانده می‌شود. پیامبر خدا(ص) از مقابل فقرای صفه می‌گذشت و می‌فرمود: اگر می‌دانستید که نزد خدا چه جایگاهی دارید هر آینه می‌خواستید که بر فقر شما افزوده شود. این عده حتی لباس و پوشش کافی برای حفاظت خود نداشتند هنگامی که غذا، هدیه و یا مالی برای رسول اکرم(ص) می‌رسید قبل از هر چیز میان اهل صفه پخش کرده و به آنان می‌خورانید. خداوند تبارک و تعالی آیات شریفه سوره کهف را در مورد این فقرا بر آن حضرت نازل فرمود.

﴿وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَلَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ...﴾. زمانی که این آیات نازل شد، رسول خدا(ص) فرمود: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي جَعَلَ في أُمَّتِي مَنْ أُمِرْتُ أَنْ أُصَبِّرَ نَفْسِي مَعَهُمْ». «حمد خدایی را که در امت من کسانی را قرار داد که مامور شده‌ام همراه آنان صبر کنم». این ایوان که اکنون در شمال شرقی محدوده اصلی و مدخل «باب جبرئیل» یعنی مقابل «محراب التهجد» و منزل «فاطمه(س)» قرار دارد، ارتفاعی حدود نیم متر و مساحتی حدود سی متر داشته و به شکل مربع مستطیل است. یک سوم قسمت جنوبی آن یعنی به سمت قبله، از دوران پیامبر(ص) و بقیه آن از افزوده‌های عمر بن عبدالعزیز است. تلاوت قرآن و اقامه نماز بر این ایوان بسیار سفارش شده است.

منابع

1. حاجی‌زاده، یدالله، اصحاب صفه، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱
2. زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر
3. تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه